دعای عرفه
مصدرشناسی دعای عرفه
این دعا، در کتاب‌های روایی و دعایی که پیش از قرن هفتم نوشته شده و به دست ما رسیده است، دیده نمی‌شود. مصادر این دعا عبارت‌اند از:
إقبال الأعمال
در حال حاضر، مصدر اصلی این دعا، کتاب «إقبال الأعمال»[۱] تألیف سید علی بن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق) است. ایشان در این کتاب، فصلی را به بیان ادعیه‌ای که مستحب است در روز عرفه خوانده شود، اختصاص داده و در آن، دعاهایی را نقل کرده و پس از آن می‌نویسد: و از جمله دعاهای باشرافت در روز عرفه، دعای مولای ما حسین بن علی (درود خدا بر او باد) است: «ستایش مخصوص خداوندی است که دفع کننده‌ای بر قضای او نیست.»...[۲]. سپس بدون آنکه در ابتدا یا وسط یا آخر دعا اشاره‌ای به سند و منبع دعا و راویان آن و جملات توضیحی آنان داشته باشد، دعا را ادامه داده است و در انتهای آن، به اندازه چند صفحه، دعایی با مضامین بلند و عالی نقل می‌کند که با این جمله آغاز می‌شود: «إِلَهِي أَنَا الْفَقِيرُ فِي غِنَايَ فَكَيْفَ لَا أَكُونُ فَقِيراً فِي فَقْرِي»[۳]. و با این جملات به پایان می‌رسد: «كَيْفَ تَخْفَى وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ أَمْ كَيْفَ تَغِيبُ وَ أَنْتَ الرَّقِيبُ الْحَاضِرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ»[۴].[۵]
مصباح الزائر
مصدر بعدی این دعا، کتاب دیگر سید بن طاووس با عنوان «مصباح الزائر» است؛ اما در نسخ خطی موجود و چاپ کنونی آنکه توسط «مؤسسۀ آل البیت(ع)» منتشر شده، این دعا ذکر نشده است. علامه مجلسی می‌نویسد: کفعمی در حاشیة «البلد الأمین» که ذکر شده بر اول این دعا گفته: و ذکر کرده سید باحسب و نسب رضی الدین علی بن طاووس در کتاب «مصباح الزائر» و گفت: روایت کرده بشر و بشیر اسدی این که حسین بن علی بن ابی طالب(ع) بعد از ظهر عرفه آن روز با حالت ذلت و خشوع از خیمه‌اش خارج شد و شروع به حرکت آرام آرام نمود تا این که جماعتی از اهل بیت و اولاد و موالیانش در طرف چپ کوه رو به قبله توقف کردند، آنگاه دستان خود را به طرف صورت خود همانند درخواست کردن مسکین بالا برد، سپس می‌گفت: «ستایش مخصوص خداوندی است که دفع کننده‌ای بر قضای او نیست.»...[۶].
علامه مجلسی در ادامه می‌نویسد: صبا (مصباح الزائر)، فی بحث زیارة یوم عرفة روی بشر و بشیر الأسدیان و ساق علی نحو ما نقلناه عن حاشیة «البلد الأمین»، ثم أورد هذا الدعاء علی نحو ما فی «البلد الأمین»[۷]. «مصباح الزائر» در بحث زیارت روز عرفه: بشر و بشیر اسدی روایت کرده‌اند؛ و ادامه داده بر همان نحوی که ما در حاشیه «بلد الأمین» نقل کرده‌ایم. آنگاه این دعا را به همان نحوی که در «البلد الأمین» آمده آورده است.
محدث نوری می‌نویسد: و در «مصباح الزائر» از بشر و بشیر در خبر پیشین آمده که گفتند: سپس حضرت(ع) چنین دعا کرده و گفت: «ستایش مخصوص خداوندی است که دفع کننده‌ای بر قضای او نیست». تا اینکه گفتند: سپس حضرت(ع) در درخواست خود پافشاری کرده و در دعا کوشش نمود در حالی که از چشمانش اشک می‌ریخت، سپس فرمود: «بار خدایا آن‌چنان کن مرا که از تو خشیت داشته باشم». تا اینکه گفتند: سپس حضرت(ع) صدای خود را بالا برده و چشمانش را به طرف آسمان کشید در حالی که همانند دو ظرف که از آن آب می‌ریزد، می‌گریست و حضرت(ع) با صدای بلند گفت: ای شنواترین شنوندگان تا آخر دعا که «عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ يَا رَبِّ يَا رَبِّ» باشد.[۸].[۹]
البلد الأمین
تقی الدین ابراهیم بن علی کفعمی (۸۴۰-۹۰۵ق) این دعا را در کتاب «البلد الأمین»[۱۰] نقل کرده که با نقل سید بن طاووس در کتاب «مصباح الزائر» تفاوت اندکی دارد. محدث نوری در ادامه عبارت قبل می‌نویسد: و روایت کرده مثل آن را شیخ ابراهیم کفعمی در «البلد الأمین» با این زیادتی که بشر و بشیر گفتند: بعد از این دعا برای او تلاشی نبود مگر گفته اش: «رَبِّ يَا رَبِّ»؛ و مشغول شدند حاضرانی که در اطراف او بوده و آن محضر را درک کرده بودند از دعا کردن برای خود و روی آوردن به شنیدن از حضرت و آمین گفتن بر دعای او و بر آن نسبت به خود اکتفا نمودند. آنگاه صدای آنان با حضرت به دعا بلند شده و خورشید غروب کرده و حضرت(ع) کوچ نموده و مردم نیز با او حرکت کردند.[۱۱].
آغاز دعا در کتاب «البلد الأمین» کفعمی مانند کتاب «اقبال»، بدون ذکر منبع دعا و نام راویان است. وی در اعمال روز عرفه می‌نویسد: «ثُمَّ ادْعُ بِدُعَاءِ الْحُسَيْنِ(ع) وَ هُوَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لِقَضَائِهِ دَافِعٌ...»[۱۲]. آنگاه بخوان دعای حسین(ع) را که عبارت است از: «ستایش مخصوص خداوندی است که دفع کننده‌ای بر قضای او نیست.»...[۱۳]
زاد المعاد و بحار الأنوار
پس از کفعمی علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق) در کتاب «زاد المعاد»[۱۴] دعای عرفه را مانند کفعمی نقل می‌کند و در «بحار الأنوار»[۱۵] پس از نقل آن از کتاب «إقبال الأعمال»، بیانی دارد که در ادامه خواهد آمد.
مفاتیح الجنان
شیخ عباس قمی (۱۲۹۴- ۱۳۵۹ق) در کتاب «مفاتیح الجنان»[۱۶] این دعا را از کفعمی و بخش پایانی دعا را به عنوان اضافه‌ای از کتاب اقبال سید بن طاووس نقل کرده است.[۱۷]
اشکال در سند اصل دعای عرفه
حامد خانی در مقاله خود تحت عنوان «دفاع از اصالت ادعیه اهل بیت(ع)» می‌نویسد: ابهام دیگر بدان بازمی‌گردد که ابن طاووس هرگز واسطه‌های خود را تا ناقلان نخستین دعا بازگو نکرده است. بی‌تردید ابن طاووس خود از برجسته‌ترین محدثان شیعی و به ویژه‌ای بزرگ‌ترین و شناخته‌ترین عالمان در عرصه ادبیات دعایی جهان اسلام است. با این حال، این بدان معنا نیست که منابعی که وی بدان‌ها دسترسی داشته است لزوماً صحیح‌ترین و بی‌اشکال‌ترین منقولات را در خود جای داده‌اند همچنان که هیچ بعید نیست- آن‌سان که مجلسی محتمل می‌داند-گاه و بی‌گاه نسخه‌های بازمانده از آثار خود ابن طاووس نیز در گذر زمان دچار تحریف و تصحیف و هر چه از این دست شده باشند. از یک سو کهن‌ترین منبع حاوی اثر خود متأخر است و از دیگر سو معلوم نیست که این دوره متن از دست چه کسان گذشته چگونه به ابن طاووس رسیده و در این سیر تاریخی احیاناً چه تکاملات یا تحولاتی را پشت سر نهاده است. برای دفاع از اصالت دعای عرفه باید روشی یافت که نشان دهد گرچه این دعا تنها در نقلی متأخر به دست ما رسیده هرگز خود متنی بر ساخته دوران‌های متأخر نیست بلکه شواهد مختلف انتساب آن به دوران حیات اهل بیت(ع) را تأیید می‌کند.
افزون بر این شناخت ما درباره کهن‌ترین شنوندگان و یا کاتبان دعا نیز بسیار محدود و در حد دو نام است: بشر و بشیر. علمای رجال اطلاعات ناچیزی درباره آنها ارائه می‌کنند گویی این دو راوی تنها سخنانی معدود را از امام(ع) شنیده و از آن پس هیچ رابطه‌ای با ایشان و هیچ کس دیگر برای استماع حدیث برقرار نکرده‌اند. شاید گاه چنین موردی پیش آید اما رویداد آن امری غریب و محتاج تأمل است به جز این دو راوی که تنها اسمشان را یافته‌ایم درباره دیگر ناقلان دعای عرفه در دوران پیش از ابن طاووس نیز هیچ نمی‌دانیم[۱۸].[۱۹]
نقد
اولاً: شأن سید بن طاووس اجل از آن است که نسبت تساهل در نقل حدیث و دعا به او داده شود. ثانیاً: کجا علامه مجلسی به آثار سید بن طاووس نسبت تحریف و تصحیف داده است؟ ثالثاً: چگونه ایشان بشر و بشیر را مجهول معرفی کرده، در حالی که خودش به تفصیل درباره او سخن به میان آورده است. رابعاً: از راه‌هایی که با آن می‌توان به سند یک روایت مرسل دست یافت، بررسی اسنادی است که راوی یا ناقل با آن، روایات را نقل کرده است. از آنجا که سید بن طاووس در کتاب «اقبال» مطالب زیادی از کتاب عمل ذی الحجه تألیف ابوعلی حسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد آشناس نقل می‌کند و بسیاری از دعاها نیز از او نقل شده و وی را یکی از راویان صحیفه سجادیه شمرده‌اند؛ بعید نیست که دعای عرفه را نیز او روایت کرده و سید بن طاووس، این دعا را از کتاب «عمل ذی الحجه» گرفته باشد.
سید بن طاووس ضمن بحث فضیلت دهه ذی‌حجه می‌نویسد: این را در نسخه‌ای کهن از کتاب «عمل ذی الحجه» به خط نویسنده آن «ابوعلی حسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد آشناس بزاز»- که یکی از دانشمندان و نویسندگان امامیه است و تاریخ نگارش آن سال ۴۳۷ است. به اسنادش از رسول خدا(ص) یافته‌ایم که فرمود:...[۲۰].
اگر این فرضیه ثابت شود که سید بن طاووس دعای عرفه را از کتاب «عمل ذی الحجه» نقل کرده، شهادت او به این که کتاب به خط مؤلف نزد من است، سبب اعتبار آن شده و ما را از بررسی طریق سید به این کتاب بی‌نیاز می‌کند؛ زیرا با آن ورع و تقوایی که از سید بن طاووس سراغ داریم امکان ندارد تا قرائن و شواهدی قطع‌آور در دستش نباشد و چنین شهادتی بدهد. به نظر می‌رسد خط حسن بن اشناس، معروف و شناخته شده بوده، به دلیل اینکه ابن ادریس حلی نیز درباره اسماعیل بن ابی زیاد سکونی می‌نویسد:... و او (سکونی) کتابی دارد که در زمره اصول حدیثی به حساب می‌آید و آن کتاب را که به خط خودم از روی خط ابن اشناس بزاز که بر شیخ ما ابوجعفر (طوسی) قرائت شده، نوشته‌ام نزد من است... [۲۱].
حسن بن اشناس از استادان شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰) و از شاگردان شیخ مفید (متوفای ۴۱۳) است. شیخ حر عاملی درباره او می‌نویسد: او مرد عالم و فاضلی بود، سید علی بن طاووس او را در برخی از تألیفاتش توثیق کرده است.[۲۲].
و نیز خطیب بغدادی تاریخ تولد او را ۳۵۹ و تاریخ وفاتش را ۴۳۹ ق. ثبت کرده و می‌گوید: برای وی مجلس (درسی) در خانه‌اش در کرخ بود که شیعیان در آن حاضر می‌شدند...[۲۳].
از بیان خطیب بغدادی استفاده می‌شود که حسن بن اشناس از دانشمندان معروف زمان خود بوده که منزلش محل درس بوده و دانشمندان شیعی در آنجا از او کسب علم می‌کرده‌اند.[۲۴]
علت نبود دعای عرفه در برخی از نسخه‌ها
به نظر می‌رسد نسخه‌هایی از «اقبال» که در آنها اصل دعای عرفه و ذیل آن نیامده در اصل کتاب «مضمار السباق» بوده که در اعمال ماه رمضان و فطر است و هنگامی که به طور جدا نشر یافته به طور اشتباه نام «اقبال» بر آن نهاده شده است. و نیز کتاب «اقبال» در خصوص اعمال ماه محرم تا جمادی الآخر نیز به طور جداگانه چاپ شده و لذا بدون دعای عرفه و ذیل آن است، همان‌گونه که در نسخه شماره ۶۳ کتابخانه مدرسه جعفریه زهان، تاریخ کتابت سده ۱۱ یا ۱۲ که به صورت ترجمه «اقبال» بوده، این گونه است[۲۵]. همچنین نسخه شماره ۱۴۷ کتابخانه ملک، تاریخ کتابت ۱۱۱۵ ه که در آن اعمال سه ماه رجب، شعبان و رمضان آمده؛ لذا حاوی دعای عرفه نیست[۲۶].[۲۷]
مصدر ذیل دعای عرفه
مصدر اصلی دعای عرفه و ذیل آن کتاب «اقبال الأعمال» بوده و اصل اسم آن «الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة» است که بخشی از مجموعه کتاب‌های سید بن طاووس به نام المهمات لصلاح المتعبد و التتمات لمصباح المتهجد به حساب می‌آید و این کتاب حاوی دو تألیف جداگانه است؛ یکی کتاب الإقبال بالأعمال و دیگری کتاب مضمار السباق و اللحاق بصوم شهر اطلاق الارزاق عتاق الأعتاق که در خصوص اعمال ماه رمضان و عید فطر نوشته شده و کتاب «اقبال» در اعمال باقی ماه‌های سال است و به جهت مکمل بودن یکدیگر برای اعمال سال در یک مجموعه به نام «اقبال الأعمال» چاپ شده است.[۲۸]
دیدگاه‌ها درباره ذیل دعای عرفه
در مورد ذیل دعای عرفه که از جمله «إِلَهِي أَنَا الْفَقِيرُ فِي غِنَايَ» شروع شده و با جمله «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ» ختم می‌شود و انتساب آن به حضرت سید الشهداء(ع) چند نظریه وجود دارد:
- انشاء حضرت: بسیاری از علمای شیعه انتساب این ذیل را به حضرت مسلم دانسته و از آن جهت که متن ذیل دارای معانی بلندی است انشاء آن را از غیر امام معصوم منتفی می‌دانند و بدین جهت خود را از بحث سندی بی‌نیاز کرده‌اند.
- عدم انشاء از حضرت: برخی به طور جزم و قطع انتساب ذیل دعای عرفه را به حضرت سید الشهداء(ع) منتفی دانسته و آن را از منشآت صوفیه پنداشته‌اند ولی سخنی از انشاء کننده آن به میان نیاورده‌اند که علامه مجلسی از جمله آنان است، همان‌گونه که بعداً کلام او را نقل خواهیم کرد.
- انتساب ذیل دعای عرفه به برخی از متصوفه: برخی انتساب ذیل دعای عرفه را به امام حسین(ع) منتفی دانسته و به طور قطع آن را به ابن عطاء الله اسکندرانی از صوفی‌های اهل سنت نسبت دادند؛ زیرا این ذیل در کتاب او به نام الحکم العطائیة آمده است و از افرادی که این نظریه را داده جلال الدین همایی و به تبع او آیت‌الله علامه طهرانی است که در ادامه به ذکر کلام آنان خواهیم پرداخت.
- تردید در انتساب: برخی با در نظر گرفتن ادله طرفین و ملاحظه نسخه‌های متعدد از کتاب «اقبال الأعمال» که مصدر اصلی دعای عرفه است در انتساب و عدم انتساب ذیل دعای عرفه به امام حسین(ع) تشکیک کرده و به هیچ طرف قطع و جزم پیدا نکرده‌اند و نمونه آن محمدمهدی کرباسچی است که در رساله کارشناسی ارشد خود به بررسی ذیل دعای عرفه و ارتباط آن با امام حسین(ع) پرداخته است.
- انشاء سید بن طاووس: برخی ذیل دعای عرفه را به خود سید بن طاووس نسبت داده‌اند؛ زیرا او آن قدرت و توان معنوی بالایی داشته که می‌توانسته دعایی را انشاء نماید. این نظریه از حضرت آیت‌الله العظمی بهجت به صورت یک احتمال نقل شده است[۲۹]. توجیهی که می‌توان بر این احتمال کرد این که گرچه سید بن طاووس دو نوع دعا را در کتاب «اقبال» آورده و فقط دعاهایی که در روایات به امامان نسبت داده شده را با انتساب به آنان آورده و بقیه که انشاء خود او بوده را بدون انتساب به امامان آورده ولی از آنجا که ذیل دعای عرفه در روز عرفه و بعد از قرائت اصل دعای عرفه از سوی سید بن طاووس به او از جانب حضرت سید الشهداء(ع) الهام شده لذا در برخی نسخه‌های کتابش در ذیل دعای عرفه آورده است.[۳۰]
قرائن و ادله موافقان
همان‌گونه که قبلاً ذکر شد دیدگاه‌ها درباره انتساب ذیل دعای عرفه به امام حسین(ع) مختلف است آنان که این نسبت را تأیید کرده‌اند به ادله و قرائنی استناد نموده‌اند:
وجود ذیل دعای عرفه در بیشتر نسخه‌های اقبال
از آنجا که نسخه‌های مختلف این کتاب یکسان نیست لذا جا دارد به برخی از نسخه‌های موجود که در آنها صدر و ذیل دعای عرفه آمده اشاره نماییم. تمام این نسخه‌ها را جناب آقای محمد مهدی کرباسچی بررسی نموده و در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود که درباره ذیل دعای عرفه نوشته آورده‌اند[۳۱].
- نسخه شماره ۲۰۸۰ کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی، تاریخ کتابت: ۱۰۶۲ هجری[۳۲]: این کتاب که پیش از این در تملک مرحوم محدث ارموی بوده قسمت دوم دعا را با اغلاطی آورده است.
- نسخه شماره ۱۳۹۸۱ کتابخانه آستان قدس رضوی، تاریخ کتابت: ۱۰۶۵ هجری[۳۳]: در این نسخه قسمت دوم دعا بلافاصله از اصل دعا آورده شده است.
- نسخه شماره ۱۲۳۷۴ کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تاریخ کتابت: ۱۰۶۸ هجری[۳۴]: در این نسخه قسمت دوم دعا بلافاصله از قسمت اصلی نقل شده است. این نسخه که اعراب‌گذاری نیز شده قسمت دوم دعا را آورده است.
- نسخه شماره ۳۳۱۸ کتابخانه آستان قدس رضوی، تاریخ کتابت: ۱۰۷۴ هجری[۳۵]: در این نسخه دعا از برگ ۴۹۰ آغاز شده و قسمت دوم دعا نیز نقل شده است.
- نسخه شماره ۵۸۲۴ کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تاریخ کتابت: ۱۰۸۴ هجری[۳۶]. در این نسخه که صفحات آن شماره‌گذاری نشده، قسمت دوم دعا بلافاصله از اصل دعا آمده است.
- نسخه ۵۱۱/ع کتابخانه ملی، تاریخ کتابت: ۱۰۸۸ هجری[۳۷]: این نسخه دارای حاشیه‌ای مهذب و با خطی بسیار زیباست. اصل دعای عرفه از صفحه ۶۳۹پ تا ۶۴۷ پ نقل شده، سپس تا صفحه ۶۵۰ ر تتمه آن آمده است.
- نسخه شماره ۱۳۴۴ کتابخانه آیت‌الله مرعشی، تاریخ کتابت: ۱۰۸۹ هجری[۳۸]: در این نسخه که ترجمه «اقبال» است، قسمت دوم دعا از برگ ۳۱۶ پ تا ۳۲۰ ر با خطی بسیار زیبا نقل شده است.
- نسخه شماره ۱۰۱۵ کتابخانه ملک، تاریخ کتابت: ۱۰۹۱ هجری[۳۹]: در این نسخه، قسمت دوم دعای عرفه سیدالشهداء(ع) از صفحه ۳۳۹ تا ۳۴۲ آمده است. (صفحات شماره‌گذاری شده است نه اوراق).
- نسخه شماره ۳۹۰۷ کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تاریخ کتابت: ۱۰۹۴ هجری[۴۰]: در این نسخه نقل زیاده دعا در برگ ۳۳۵ ر خاتمه یافته است.
- نسخه شماره ۶۲۳۷ کتابخانه آیت‌الله مرعشی، تاریخ کتابت: ۱۰۹۷ هجری[۴۱]: در این نسخه قسمت دوم دعا نقل شده است.
- نسخه شماره ۱۱۷۱ کتابخانه آیت‌الله مرعشی، تاریخ کتابت: قرن ۱۱ هجری[۴۲]: در این نسخه اصل دعا در هشت صفحه و زیاده آن حدوداً در سه صفحه نقل شده است.
- نسخه شماره ۲۱۸۳ کتابخانه آیت‌الله مرعشی، تاریخ کتابت: قرن ۱۱ هجری[۴۳]: در این نسخه نیز قسمت دوم دعا آمده است ولی تاریخ دقیق کتابت مشخص نیست.
- نسخه شماره ۱۲۵۴۳ کتابخانه آستان قدس رضوی، تاریخ کتابت: قرن ۱۱ هجری[۴۴]: در این نسخه نیز فقرات قسمت دوم دعای عرفه به دنبال اصل دعا آورده شده است.
- نسخه شماره ۱۸۹/۳۶ (۷۱۸۹) کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی، تاریخ کتابت: قرن ۱۱ هجری[۴۵]: در این نسخه زیاده دعا نقل شده است.
- نسخه شماره ۹۲۸۶ کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تاریخ کتابت: ۱۱۱۶ هجری[۴۶]: در این نسخه قسمت دوم دعا نقل شده است.
- نسخه شماره ۷۱/۲۰/۳۹۵۱ کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی، تاریخ کتابت: قرن ۱۲ هجری[۴۷]. در این نسخه قسمت دوم دعا نقل شده است.
- نسخه شماره ۳۵۱ د کتابخانه دانشکده الهیات تهران، تاریخ کتابت: سده ۱۱ و ۱۲ هجری[۴۸]: در این نسخه (که اکنون در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود) زیاده دعا بدون هیچ فاصله و توضیحی در ادامه اصل دعا آمده است.
- نسخه شماره ۲۶۲۳ کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی، تاریخ کتابت: ۱۲۰۱ هجری[۴۹]: در این نسخه زیاده دعا از برگ ۶۳۱ ر تا برگ ۶۳۳ ر نقل شده است.
- نسخه شماره ۱۸۱ کتابخانه گوهرشاد، تاریخ کتابت: ۱۳۰۸ هجری[۵۰]: در این نسخه قسمت دوم دعا نقل شده است.
- نسخه شماره ۱۲۴۱۱ کتابخانه مجلس شورای اسلامی، بدون تاریخ کتابت[۵۱]: در این نسخه که معرب است، اضافه دعا از برگ ۱۸۷ پ تا ۱۸۸ پ آمده است.
- نسخه شماره ۹۷۷۱ کتابخانه مدرسه غرب همدان، تاریخ کتابت: ظاهراً اواخر قرن ۱۱ هجری[۵۲]: در میکروفیلم این نسخه که در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است، قسمت دوم دعا نقل شده است.
- نسخه شماره ۹۰ کتابخانه گوهرشاد، تاریخ کتابت: ظاهراً قرن ۱۳ هجری[۵۳]: این نسخه که دارای خطی زیبا اما نیمه تمام است، قسمت دوم دعا را نقل کرده است.[۵۴]
پاسخ به یک اشکال
برخی می‌گویند: اعتبار نسخ به اقدمیت و اصحیت است و در اقدم نسخه‌های کتاب «اقبال» ذیل دعای عرفه وجود ندارد. در پاسخ می‌گوییم: اولاً: شاید در اقدم که به آن دسترسی نیست ذیل وجود داشته باشد. ثانیاً: این که حاج شیخ عباس قمی به طور قطع و بدون ذکر وجود در برخی از نسخه‌ها این ذیل را به کتاب «اقبال» سید نسبت داده و با تبحر و خبرؤیتی که دارد استفاده می‌شود نسخه صحیحی نزد حاج شیخ از «اقبال» بوده است و لذا اشکال علامه طهرانی به این که چرا حاج شیخ نگفته در برخی از نسخه‌های اقبال وارد نیست.[۵۵]
بلند بودن مضمون دعا
یکی از ادله کسانی که ذیل دعای عرفه را به حضرت نسبت می‌دهند این است که مضامین جملات آن به حدی بلند است که از عهده غیر معصوم برنمی‌آید. آنان می‌گویند: ما با این بخش پایانی از دعای عرفه به عالم تحدی می‌کنیم، آن‌گونه که با قرآن تحدی می‌کنیم... در دعاهای مناجات‌گران و داعیان پیشین بگردید، اگر دعایی مشابه این دعا پیدا کردید ما می‌پذیریم که این دعا در حد دعای معصوم نیست و غیر معصوم آن را گفته است؛ اگر غیر معصوم می‌تواند دعایی این چنین در اوج را بگوید، پس همه صوفیان و عارفانی که امروزه در گوشه و کنار دنیا هستند، بیایند جمع شوند و مشابه این دعای امام حسین(ع) را بسازند و حتی اگر از گذشتگان و یا از عارفان موجود هم کلام مشابهی دیده شد، ما سخن خود را (که می‌گوییم این جملات از امام معصوم(ع) صادر شده است) پس می‌گیریم، ولی اگر نیاوردید که قطعاً نمی‌آورید بدانید که این بخش پایانی تنها از معصوم صادر گشته است و بر اوج عصمت گونه این فراز پایانی از دعای عرفه عالمانی در اوج، گواهی داده‌اند[۵۶].
آیت الله سعادت پرور می‌گوید: پس از بخش فوق، حوایجی دیگر تقاضا شده و پس از آن حضرت(ع) خداوند را به کمالاتی می‌خواند و سپس باز به حوایجی اشاره می‌فرماید و بعد از آن، گویا چنان در ذات ربوبی محو می‌شود که (از نظری) خویش را فراموش می‌کند و سخنان خود را با بیاناتی که با «إِلَهِي أَنَا الْفَقِيرُ» و... شروع می‌شود، می‌فرماید. استاد ما مرحوم علامه طباطبایی می‌فرمود: «این بخش دعا درخور گفتگوی هر فیلسوف و عارفی(از شدت پرمحتوایی و ظرافت) نمی‌باشد، بلکه اصلاً این گفتار را جز از معصومی هم چون سیدالشهدا(ع) نمی‌توان دانست؛ زیرا این سخنان به گونه‌ای است که از شرافت و عظمت معانی، می‌خواهد منفجر شود»[۵۷].
آیت الله بهجت می‌فرماید: در آخر کتاب الفوائد المدنیة رساله‌ای از سید بن طاووس است. مرحوم سید کأنه از جهت احاطه به روایات و ادعیه، اول است. او قائل به الهام بود و می‌فرمود: إنی لأعرف من یعرف لیلة القدر؛ «من کسی را می‌شناسم که شب قدر را می‌شناسد». گاهی هم دعا از پیش خود انشاء می‌نماید. ذیل دعای عرفه هم یا روایت است، یا از خود سید. در هر حال از مضمون آن برمی‌آید که مطالب توحیدی آن، بالاتر از علوم متعارف است[۵۸].
آیت الله شبیری زنجانی می‌گوید: امام خمینی چون با عرفان سروکار داشت و مضامین ذیل دعای عرفه را بلند و والا یافته بود، معتقد بود که این ذیل حتماً از حضرت سید الشهداء(ع) است و می‌فرمود: «اگر غیر معصوم بخواهد چنین دعایی را انشاء کند، چانه‌اش می‌چلد!»[۵۹].
آیت الله مکارم شیرازی درباره ذیل دعای عرفه می‌نویسد: گرچه بعضی از علما در معتبر بودن این اضافه تردید کرده‌اند، ولی انصاف این است که این زیادتی نیز مضامین مهمی دارد و در حال و هوای همان دعای عرفه است و چیزی که نشان دهد از اضافات گروه‌های منحرف است در آن نیافتیم[۶۰].[۶۱]
عدم مخالفت با قرآن و سنت
همان‌گونه که بعداً به تفصیل خواهیم گفت: میزان در اعتبار یک روایت مطابقت آن با قرآن و سنت قطعی است و در مضامین ذیل دعای عرفه مطلبی که مخالفت با آن دو باشد وجود ندارد بلکه همگی مطابق با شرع است.[۶۲]
اضافات بر «اقبال» از سوی سید
رسم بر این بوده که مؤلفان به مرور زمان چون به موضوعی که مربوط به کتاب خود بود دست می‌یافتند آن را به کتابشان ملحق کرده و در چاپ جدید آن را به طبع می‌رسانند همان‌گونه که امروزه در چاپ‌های مجدد برخی از کتاب‌ها اضافاتی را مشاهده می‌نماییم. شیخ فارس تبریزیان (الحسون) در مقدمه کتاب سعد السعود می‌نویسد: سید بن طاووس کتاب «اقبال» را ذکر کرده و این که دو جلد است؛ از ماه شوال تا آخر ذی الحجه و دوم آن از ماه محرم تا آخر ماه شعبان و اعمال ماه رمضان را ذکر نکرده با وجود آنکه در مخطوطات کتاب اقبال و طبع شده‌های از آن به تفصیل اعمال ماه رمضان آمده است. و این برمی‌گردد به نحوه اجرای سید بن طاووس در کتابش «اقبال» از تعدیلات و اضافات؛ زیرا بعد از اعمال ماه رمضان بر آن اضافاتی آورده، حتی بر مقدمه کتابش «اقبال» اضافه داشته و به این مطلب تصریح نموده است.[۶۳].
او نیز در نتیجه‌گیری خود می‌گوید: بین نسخه‌های کتاب «اقبال» اختلاف بسیار و زیاده و نقصان و تقدیم و تأخیر است و ظاهر آن است که این اختلاف به خود مؤلف بازمی‌گردد نه به ناسخان، آن‌گونه که برخی تصور کرده‌اند؛ زیرا آن را در مدت طولانی تألیف کرده و بر آن در گذر زمان تعدیلاتی ایجاد نموده است.[۶۴].
«اتان کلبرگ» نیز به برخی از این اضافات در «کتابخانه ابن طاووس» اشاره نموده است[۶۵].
بر این ادعا می‌توان از خود سید بن طاووس شواهدی آورد: سید بن طاووس در کتاب المضمار که در اعمال ماه رمضان است و اکنون ضمن کتاب «اقبال» منتشر شده می‌نویسد: و ما حاشیه‌ای عجیب بر پشت کتابی قدیمی یافتیم که روز بیست و چهارم از ماه صفر سال شش صد و شصت بعد از تصنیف این کتاب به دست ما رسید و به حسب آنچه مشاهده کردیم به صواب نزدیک است...[۶۶].
او نیز در پایان اعمال ماه محرم در فصلی با عنوان فیما نذکره عن یوم ثامن و عشرین من محرم که روز فتح بغداد توسط هلاکوخان است می‌نویسد:... و سزاوار است ماه محرم را با آنچه گذشت از خاتمه امثال آن ختم نماییم و از خداوند متعال می‌خواهیم ما را از حمایتش هنگام جدا شدن از آن خارج نکند و این فصل در این جزء بعد از تصنیف آن اضافه شد.[۶۷].
علامه ابوالحسن شعرانی می‌گوید: در کتابخانه آستان مقدس رضوی نسخه قدیمی و معتبر از «اقبال» دیدم با این زیادت و کفعمی آن را نقل نکرده شاید برای آنکه در نسخه وی این زیادت نبوده و خود بعض نسخ «اقبال» دیدم که سقط بسیار داشت و چند دعا از آن حذف شده از جمله این زیادت[۶۸].[۶۹]
احتمال سند دیگر برای ذیل دعای عرفه
در نسخه شماره ۱۰۵۸۳ کتابخانه آستان قدس رضوی تاریخ کتابت ۱۰۷۶ هجری[۷۰]، حاشیه‌ای است منسوب به ملا محسن فیض کاشانی یا محسن بن محمد استرآبادی (احتمال راجح)؛ او می‌گوید: بدان که شیخ کفعمی در کتابش به نام «البلد الأمین» این دعا را از کتاب «مصباح الزائر» سید- که خداوند جایگاهش را پاکیزه گرداند- از بشر و بشیر دو فرزند غالب اسدی تا گفته‌اش «يَا رَبِّ يَا رَبِّ» روایت کرده ولی تتمه آن را روایت ننموده و ظاهر این است که این زیادتی را که سید در اینجا نقل کرده همان دعایی است که حضرت(ع) به تنهایی بعد از اصل دعای عرفه خوانده و مردم آمین گفته‌اند ولی آن دو راوی ذکر شده آن را ضبط نکرده‌اند و لذا به سید با سند دیگری رسیده که راوی آن را ضبط نموده؛ زیرا در روایت آمده: آن حضرت(ع) تلاش کرده و در کلمه «يَا رَبِّ يَا رَبِّ» مبالغه نموده و افرادی که در کنار حضرت(ع) حضور داشته‌اند مشغول به دعا برای خود بوده و به استعمال دعای حضرت(ع) روی آورده و بر آن آمین گفته‌اند. برخی نیز احتمال داده‌اند این تتمه به دعای عرفه ملحق شده به جهت مخالفت آن با سیاق و وجود فقراتی که بر غیر ظاهرش در این دعا حمل شده است و مؤید آن اینکه این زیادتی در نسخه‌های قدیمی از «اقبال» که تاریخ کتابت آن به عصر سید نزدیک است وجود ندارد.[۷۱].[۷۲]
اذعان محدث قمی به وجود ذیل دعای عرفه در برخی نسخه‌های اقبال
محدث قمی که در حد خود حدیث‌شناس و دعاشناس ماهری بوده در ذیل اعمال روز عرفه می‌نویسد: و از جمله دعاهای مشهور این روز دعای حضرت سیدالشهداء(ع) است[۷۳]. او سپس اصل دعا را به نقل از کفعمی تا آخر آنکه «يَا رَبِّ يَا رَبِّ» باشد آورده و سپس می‌گوید: مؤلف گوید که کفعمی دعای عرفه امام حسین(ع) را در «بلد الأمین» تا اینجا نقل فرموده و علامه مجلسی در «زاد المعاد» این دعای شریف را موافق روایت کفعمی ایراد نموده و لکن سید بن طاووس در اقبال بعد از «يَا رَبِّ يَا رَبِّ يَا رَبِّ» این زیادتی را ذکر فرموده: «إِلَهِي أَنَا الْفَقِيرُ فِي غِنَايَ فَكَيْفَ لَا أَكُونُ فَقِيراً فِي فَقْرِي...»[۷۴]. محدث قمی به طور قطع ذیل دعای عرفه را به نقل سید بن طاووس نسبت داده است و هرگاه دیگر سخنان او بررسی شود پی خواهیم برد او اعتماد بر وجود ذیل دعای عرفه در نسخه‌های معتبر «اقبال» داشته است.
او در ابتدای کتاب «مفاتیح الجنان» در بیان مبنای خود می‌نویسد: چنین گوید این فقیر بی‌بضاعت و متمسک به احادیث اهل بیت رسالت(ع) عباس بن محمدرضا القمی ختم الله لهما بالحسنی و السعادة که بعضی از اخوان مؤمنین از این داعی درخواست نمودند که کتاب مفتاح الجنان را که متداول شده بین مردم مطالعه نمایم و آنچه از ادعیه آن کتاب که سند دارد ذکر نمایم و آنچه را که سندش به نظرم نرسیده ذکر ننمایم...[۷۵]. او نیز در جایی دیگر می‌نویسد: برای اتمام حجت سعی و کوشش بسیار کردم که دعاها و زیارات منقوله در این کتاب حتی الامکان از نسخه‌های اصل نقل شود و بر نسخ متعدده عرضه شود و به قدری که از عهده برآیم تصحیح آن نمایم تا عامل به آن از روی اطمینان عمل نماید إن شاء الله[۷۶]. جالب توجه این که محدث قمی قطعاً اشکال علامه مجلسی درباره ذیل دعای عرفه را دیده ولی در عین حال آن را به امام حسین(ع) نسبت داده است و از اینجا معلوم می‌شود او که متخصص حدیث است اشکال علامه را قبول نداشته است.[۷۷]
احتمال اختلاف در روش سید بن طاووس
ممکن است عدم همخوانی نسخه‌های «اقبال» به جهت روش سید بن طاووس در تألیف کتاب‌هایش پیش آمده باشد، چنانچه او در کتاب «اقبال» می‌فرماید: برای هشت جلد نزد من دست‌نوشته‌هایی بر عادت کسی که اراده تصنیف کرده و در تألیف رغبت دارد نبوده بلکه نزد ما نسخه‌نویسی بوده که آنچه را خداوند جل جلاله از گفته‌ها بر خاطر ما جاری می‌کرده و بر زوایای دل ما از ابواب اقبال باز می‌کرده املاء می‌نموده است. یا آن را در پوستین‌هایی می‌نوشته و نسخه‌نویس آن را فی الفور نقل می‌کرده است و اما آنچه را که ما نیازمند روایتش از اخبار نقل شده بوده یا از دعاها ذکر می‌کنیم گاهی آنها را به نسخه‌نویس از کتابی که از او روایت کرده یا از آن اخذ نموده نسبت می‌دهیم و گاهی نیز نسخه‌نویس را بر مواضعی راهنمایی می‌کنیم که قصد خدمت خداوند جل جلاله را در فضیلت اطراف و تکمیل اوصافش را داریم و لذا او آنها را از اصولش نقل می‌کند همان‌گونه که از تحصیل آن شناختیم. پس مبیضاتی را که نسخه‌نویس نگاشته در حقیقت همان مسودات مصنفات ذکر شده است و اگر در آنها خللی یافت شده گویا به جهت این قاعده باشد که مخالف با عادات مصنفان است.[۷۸].[۷۹]
دعای عرفه
«بشر» و «بشیر» پسران غالب اسدی روایت کرده‌اند که عصر روز عرفه در عرفات در خدمت امام حسین(ع) بودیم که آن حضرت با گروهی از خاندان و فرزندان و شیعیان خود از خیمه بیرون آمده با کمال تذلل و خشوع به دامنه کوه رحمت روی آوردند، و در سمت چپ کوه ایستادند. به جانب کعبه روی گردانیدند، و دست‌ها را مقابل صورت مبارک برداشتند، هم چون مستمندی که با نهایت مذلت غذا درخواست کند[۸۰]، این دعا را خواندند[۸۱]، سپس آن حضرت در سوال و دعا اهتمام نمودند، در حالی که اشک از دیده‌های مبارکشان جاری بود و این گونه ادامه دادند: «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي أَخْشَاكَ كَأَنِّي أَرَاكَ...»[۸۲]؛ راویان می‌گویند: در پایان دعا و ذکر «يَا رَبِّ يَا رَبِّ» آن حضرت آن چنان حاضران را تحت تأثیر قرار داده بود که از دعا کردن برای خودشان به آمین گفتن به دعای امام حسین(ع) بسنده کردند، و صدای گریه مردم، صحرای عرفات را پر کرده بود، تا این که آفتاب غروب کرد و به سوی مشعرالحرام رفتند[۸۳]. البته دعای عرفه امام سجاد(ع) نیز معروف است که در آن امام، پس از ستایش خداوند و صلوات و درود بر پیامبر گرامی اسلام و انبیاء عظام به مسأله امامت و ولایت اشاره می‌کند که از مهم‌ترین مسایل اجتماعی است.[۸۴]
منابع
پانویس
- ↑ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۳۳۹-۳۵۰.
- ↑ «وَ مِنَ الدَّعَوَاتِ الْمُشَرَّفَةِ فِي يَوْمِ عَرَفَةَ دُعَاءُ مَوْلَانَا الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لِقَضَائِهِ دَافِعٌ...»؛ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۳۵۰.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۳۹۹.
- ↑ «و قال الكفعمي في حاشية البلد الأمين المذكور على أول هذا الدعاء وَ ذَكَرَ السَّيِّدُ الْحَسِيبُ النَّسِيبُ رَضِيُّ الدِّينِ عَلِيُّ بْنُ طَاوُسٍ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِي كِتَابِ مِصْبَاحِ الزَّائِرِ قَالَ رَوَى بِشْرٌ وَ بَشِيرٌ الْأَسَدِيَّانِ أَنَّ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) خَرَجَ عَشِيَّةَ عَرَفَةَ يَوْمَئِذٍ مِنْ فُسْطَاطِهِ مُتَذَلِّلًا خَاشِعاً فَجَعَلَ(ع) يَمْشِي هَوْناً هَوْناً حَتَّى وَقَفَ هُوَ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ وُلْدِهِ وَ مَوَالِيهِ فِي مَيْسَرَةِ الْجَبَلِ مُسْتَقْبِلَ الْبَيْتِ ثُمَّ رَفَعَ يَدَيْهِ تِلْقَاءَ وَجْهِهِ كَاسْتِطْعَامِ الْمِسْكِينِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لِقَضَائِهِ دَافِعٌ إِلَى آخِرِهِ»؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج۹۵، ص۲۱۴.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ج۹۵، ص۲۱۴.
- ↑ «وَ فِي مِصْبَاحِ الزَّائِرِ، عَنْ بِشْرٍ وَ بَشِيرٍ فِي الْخَبَرِ الْمُتَقَدِّمِ قَالا ثُمَّ دَعَا(ع) فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لِقَضَائِهِ دَافِعٌ إِلَى أَنْ قَالا ثُمَّ إِنَّهُ(ع) انْدَفَعَ فِي الْمَسْأَلَةِ وَ اجْتَهَدَ فِي الدُّعَاءِ وَ عَيْنَاهُ تَقْطُرَانِ دُمُوعاً ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي أَخْشَاكَ إِلَى أَنْ قَالا ثُمَّ رَفَعَ(ع) صَوْتَهُ وَ بَصَرَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ عَيْنَاهُ قَاطِرَتَانِ كَأَنَّهُمَا مَزَادَتَانِ وَ قَالَ(ع) بِأَعْلَى صَوْتِهِ يَا أَسْمَعَ السَّامِعِينَ الدُّعَاءَ إِلَى قَوْلِهِ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ يَا رَبِّ يَا رَبِّ»؛ حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۲۵، حدیث ۱۱۳۷۰.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۰.
- ↑ کفعمی، البلد الأمین، ص۲۵۱ - ۲۵۸.
- ↑ «وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ إِبْرَاهِيمُ الْكَفْعَمِيُّ فِي الْبَلَدِ الْأَمِينِ، مِثْلَهُ وَ زَادَ قَالَ بِشْرٌ وَ بَشِيرٌ فَلَمْ يَكُنْ لَهُ جُهْدٌ إِلَّا قَوْلُهُ يَا رَبِّ يَا رَبِّ بَعْدَ هَذَا الدُّعَاءِ وَ شَغَلَ مَنْ حَضَرَ مِمَّنْ كَانَ حَوْلَهُ وَ شَهِدَ ذَلِكَ الْمَحْضَرَ عَنِ الدُّعَاءِ لِأَنْفُسِهِمْ وَ أَقْبَلُوا عَلَى الِاسْتِمَاعِ لَهُ وَ التَّأْمِينِ عَلَى دُعَائِهِ قَدِ اقْتَصَرُوا عَلَى ذَلِكَ لِأَنْفُسِهِمْ ثُمَّ عَلَتْ أَصْوَاتُهُمْ بِالْبُكَاءِ مَعَهُ وَ غَرَبَتِ الشَّمْسُ وَ أَفَاضَ(ع) وَ أَفَاضَ النَّاسُ مَعَهُ»؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۲۵-۲۶، حدیث ۱۱۳۷۰.
- ↑ کفعمی، البلد الأمین، ص۲۵۱.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۲.
- ↑ مجلسی، زاد المعاد، ص۱۷۳-۱۸۲.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ج۹۵، ص۲۱۶-۲۲۷، حدیث ۳.
- ↑ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۲۶۱-۲۷۴.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۴.
- ↑ حامد خانی، «دفاع از اصالت ادعیه اهل بیت(ع): مطالعه موردی دعای عرفه»، حدیث پژوهی، ش۱۰، ۱۳۹۲ ه.ش، ص۶۵-۶۶.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۴.
- ↑ وجدنا ذلک فی کتاب عمل ذی الحجة تألیف أبی علی الحسن بن محمد بن إسماعیل بن محمد بن أشناس البزاز من نسخة عتیقة بخطه، تاریخها سنة سبع و ثلاثین و أربع مائة، و هو من مصنفی أصحابنا، بإسناده إلی رسول الله(ص) أنه قال:...؛ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۳۱۷.
- ↑ ... و له کتاب یعد فی الأصول، و هو عندی بخطی کتبته من خط ابن اشناس البزاز و قد قرئ علی شیخنا أبی جعفر...؛ محمد بن احمد ابن ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۲۸۹.
- ↑ کان عالماً فاضلاً، و ثقه السید علی بن طاوس فی بعض مؤلفاته؛ محمد بن حسن حر عاملی، أمل الآمل فی علماء جبل عامل، ج۲، ص۶۹، ش۱۹۰.
- ↑ و کان له مجلس فی داره بالکرخ یحضره الشیعة...؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۷، ص۴۳۸.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۵.
- ↑ جعفر حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مدرسه جعفریه (زهان- ایران)، ص۵۱.
- ↑ محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، فهرست کتاب‌های خطی کتابخانه ملی ملک وابسته به آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۳.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۸.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۸.
- ↑ محمدحسین رخشاد، در محضر حضرت آیت‌الله العظمی بهجت، ج۲، ص۴۱۱، ش۱۲۶۸.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۹.
- ↑ محمدمهدی کرباسچی، «بررسی متن، سند، شروح و نسخ خطی مصادر اولیه قسمت دوم دعای عرفه سیدالشهداء(ع)» (رساله کارشناسی ارشد رشته علوم حدیث)، ص۲۵-۳۸.
- ↑ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی مرکز احیاء میرات اسلامی، ج۶، ص۹۵.
- ↑ محمد وفادار مرادی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ج۱۵، ص۱۱۸.
- ↑ علی صدرایی خویی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج۳۵، ص۳۳۲.
- ↑ فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۶، ص۲۱۲.
- ↑ محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۶، ص۹۹.
- ↑ عبدالله انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ایران، ج۸، ص۱۴.
- ↑ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی نجفی مرعشی، ج۴، ص۱۲۱.
- ↑ دانش پژوه و افشار، فهرست کتاب‌های خطی کتابخانه ملی ملک وابسته به آستان قدس رضوی، ج۱، ص۵۵.
- ↑ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۴/۱۰، ص۱۹۳۳.
- ↑ حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی نجفی مرعشی، ج۱۶، ص۲۲۶.
- ↑ حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی نجفی مرعشی، ج۳، ص۳۴۲.
- ↑ حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی نجفی مرعشی، ج۶، ص۱۸۱.
- ↑ وفادار مرادی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ج۱۵، ص۱۱۹.
- ↑ ابوالفضل عرب زاده، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی گلپایگانی، ص۹۴.
- ↑ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۷، ص۳۴۰.
- ↑ عرب زاده، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی گلپایگانی، ص۹۴.
- ↑ محمدباقر حجتی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، ج۱، ص۴۵۹.
- ↑ حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی، ج۷، ص۱۰۹.
- ↑ محمود فاضل، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ صدرایی خویی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج۳۵، ص۳۶۶.
- ↑ جواد مقصود همدانی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه غرب مدرسه آخوند- همدان، ص۶۰.
- ↑ فاضل، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، ج۱، ص۷۸.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۱۱.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۱۶.
- ↑ مهدی حسینیان قمی، «دفاع از بخش پایانی دعای عرفه امام حسین(ع)»، سمات، ش. ۵، ۱۳۹۰ ه.ش، ص۵۷.
- ↑ علی سعادت پرور، نور هدایت، ج۳، ص۲۰۰.
- ↑ رخشاد، در محضر حضرت آیت‌الله العظمی بهجت، ج۲، ص۴۱۱، ش۱۲۶۸.
- ↑ موسی شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ج۳، ص۲۵۶.
- ↑ ناصر مکارم شیرازی، کلیات مفاتیح نوین، ص۸۷۸.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۱۶.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۱۸.
- ↑ ذکر السید ابن طاووس کتاب الإقبال و أنه مجلدان: الأول من شهر شوال و إلی آخر ذی الحجة، و الثانی من شهر محرم و إلی آخر شهر شعبان، و لم یذکر أعمال شهر رمضان، مع أن فی مخطوطات کتاب «الإقبال» و مطبوعاته ورد بالتفصیل فیها أعمال شهر رمضان. و هذا یرجع إلی ما أجراه السید ابن طاووس علی کتابه «الإقبال» من تعدیلات وإضافات، فأضاف علیه فیما بعد أعمال شهر رمضان، حتی أنه أضاف علی مقدمة کتابه «الإقبال» و صرح بهذا المطلب؛ علی بن موسی ابن طاووس، سعد السعود للنفوس، ص۶۵-۶۶.
- ↑ إن بین نسخ کتاب «الإقبال» اختلاف کثیر و زیادة و نقصان و تقدیم و تأخیر، و الظاهر رجوع هذا الاختلاف إلی المؤلف نفسه قدس الله روحه، لا إلی النساخ کما تصوره البعض، حیث ألفه فی مدة طویلة و أجری علیه تعدیلات بمرور الزمان؛ علی بن موسی ابن طاووس، سعد السعود للنفوس، ص۷۰.
- ↑ اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه رسول جعفریان و علی قرایی، ص۷۰.
- ↑ و قد وجدنا تعلیقة غریبة علی ظهر کتاب عتیق وصل إلینا یوم رابع عشرین صفر سنة ستین و ست مائة بعد تصنیف هذا الکتاب، و نحن ذاکروها حسب ما رأیناها قریبة من الصواب؛ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۱۵.
- ↑ ... و ینبغی أن یختم شهر محرم بما قدمناه من خاتمة أمثاله، و نسأل الله تعالی أن لا یخرجنا من حماه عند انفصاله، و هذا الفصل زیادة فی هذا الجزء بعد تصنیفه فی التاریخ الذی ذکرناه؛ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۲، ص۵۸۶.
- ↑ ابوالحسن شعرانی، دعای عرفه حضرت ابا عبدالله الحسین(ع)، ص۴.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۱۸.
- ↑ وفادار مرادی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ج۱۵، ص۱۱۹.
- ↑ اعلم أن الشیخ الکفعمی فی کتابه المسمی بالبلد الأمین روی هذا الدعاء من کتاب «مصباح الزائر» للسید طاب ثراه من بشر و بشیر ابنا غالب الأسدی إلی قوله: «یا رب یا رب» و لم یرو التتمة، فالظاهر أن تلک الزیادة التی نقلها السید هنا هی التی دعا بها(ع) عقیبه وحده والناس یؤمنون، ولم یضبطها الراویان المذکوران و وصل إلی السید بسند آخر ضبطها راویها، فإن فی الروایة أنه(ع) جهد و بالغ فی کلمة «یا رب یا رب» و شغل من حضر ممن کان حوله عن الدعاء لأنفسهم فأقبلوا علی الاستماع له(ع) و التأمین علی دعائه(ع)، واحتمل بعض إلحاق هذه التتمة نظراً إلی مخالفته السیاق و وجود الفقرات المحمولة علی غیر ظاهرها فیه، و ربما یؤیده عدم کون هذه الزیادة فی نسخة عتیقة من «الإقبال» التی تاریخ کتابته قرب من عصر السید؛ کرباسچی، «بررسی متن، سند، شروح و نسخ خطی مصادر اولیه قسمت دوم دعای عرفه سیدالشهداء(ع)»، ص۲۷.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۲۱.
- ↑ قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۲۶۰.
- ↑ قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۲۷۱.
- ↑ قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۱۲.
- ↑ قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۴۳۴.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۲۳.
- ↑ الثمانی مجلدات لم یکن لها عندی مسودات، علی عادة من یرید التصنیف و یرغب فی التألیف، و إنما کان عندنا ناسخ نملی ما یجریه الله جل جلاله علی خاطرنا من المقال، و ما یفتحه علی سرائرنا من أبواب الإقبال، أو نکتبه فی رقیعات و ینقله الناسخ فی الحال. و أما ما کنا نحتاج إلی روایته من الأخبار المنقولات أو نذکره من الدعوات، فتارة کنا نملیه علی الناسخ من الکتاب الذی روینا عنه أو أخذناه منه، و تارة ندل الناسخ علی المواضع التی نرید خدمة الله جل جلاله فضل أطرافها و تکمیل أوصافها فینقلها من أصولها کما عرفناه من تحصیلها، فالمبیضة التی کتبها الناسخ فی [هی] مسودة المصنفات المذکورات. فإن وجد فیها خلل فلعل ذلک لأجل هذه القاعدة المخالفة لعادات المصنفین؛ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۲، ص۷۲۸.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۲۵.
- ↑ مفاتیح الجنان.
- ↑ دعای معروف عرفه که با جمله «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لِقَضَائِهِ دَافِعٌ» آغاز می‌شود. مفاتیح الجنان.
- ↑ مفاتیح الجنان.
- ↑ دائرةالمعارف تشیع، ج۷، ص۵۲۹.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۴۹۲.