افزایش علم معصوم در حدیث

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث افزایش علم معصوم است. "افزایش علم معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

افزایش علم معصوم در قرآن - افزایش علم معصوم در حدیث - افزایش علم معصوم در کلام اسلامی - افزایش علم معصوم در فلسفه اسلامی - افزایش علم معصوم در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

اثبات ازدیاد علم امام با استناد به احادیث

مستندات حدیثی ازدیاد علم امام را می‌توان به دو بخش کلی تقسیم کرد؛ یکی احادیثی که به صورت مطابقی و مستقیم دلالت دارند و به صراحت بر این آموزه تأکید کرده‌اند. در این بخش، احادیثی را جای می‌دهیم که مشتمل بر واژه ازدیاد و مشتقات آن است. بخش دوم، احادیثی است که تصریح براین واژه ندارند و به صورت التزامی و غیرمستقیم شواهدی برای حقیقت ازدیاد علم امام محسوب می‌شوند. در این قسمت، به ارائه مستندات اصل مدعای ازدیاد علم امام در هر دو بخش خواهیم پرداخت.

احادیث صریح و مستقیم

در این بخش از احادیث، به ضرورت افزایش دائمی علم امام تصریح شده و فرموده‌اند، چنانچه این رویداد برای امام رخ ندهد، همه داشته‌های امام از بین خواهد رفت. امام جواد(ع) در حدیثی که از پیامبر اکرم(ص) گزارش کرده‌اند، چنین فرموده‌اند: "بدون شک ارواح ما و ارواح پیامبران، در هر شب جمعه به عرش می‌روند. پس اوصیا ائمه اطهار(ع) صبح آن شب را آغاز می‌کنند، در حالی که علم آنان به مقدار انبوهی افزایش یافته است".

در برخی از این احادیث، به صراحت بر ضرورت ازدیاد تصریح شده، اما سخنی از علم به میان نیامده است. این احادیث، از لحاظ متعلق افزایش، مطلق‌اند و در هاله‌ای از ابهام فرو رفته‌اند. بدین معنا که محتوای آنها، تنها بر افزوده شدن چیزی بر امام دلالت دارد، اما معین نشده است که چه چیزی افزوده می‌شود. به این حدیث دقت کنید: صفوان بن یحیی گفت: شنیدم از امام کاظم [یا امام رضا(ع)] که همواره می‌فرمود: "امام صادق (یا امام باقر(ع)] همیشه می‌فرمود: چنانچه ما افزایش پیدا نکنیم، بدون شک از بین خواهیم رفت".

چنانچه به واژگان ظاهری این احادیث بدون دخل و تصرف نظر کنیم، با مشکل مواجه خواهیم شد؛ زیرا در این احادیث تصریح می‌شود که اگر ائمه اطهار(ع) افزایش پیدا نکند، از بین خواهند رفت. برخی از مصادیقی که می‌توان برای این اطلاق‌گویی در نظر گرفت، عبارت‌اند از: افزایش تعداد امامان، افزایش علم امام، افزایش فرزندان و نسل امام، افزایش اموال امام، افزایش صفات درونی امام مانند ایمان، تقوا، شجاعت و حلم. بدون شک نمی‌توان به این اطلاق تمسک کرد و از میان این موارد، اطلاق ازدیاد، مقید به ازدیاد علم می‌شود؛ چراکه:

اولاً: تمسک به این اطلاق به معنای ضرورت افزایش ائمه اطهار(ع) در همه شئون و صفات است؛ در حالی که چنین افزایشی در برخی شئون، مانند افزایش تعداد امامان، ناممکن است و در برخی شئون، مانند افزایش فرزندان و نسل امام، و افزایش اموال امام، ضرورتی ندارد و اعلام عمومی برخی شئون مانند افزایش صفات درونی امام چون ایمان، تقوا، شجاعت و حلم، دور از حکمت است.

ثانیاً: در احادیث دیگر، قرینه بر تقیید به علم وجود دارد؛ از باب نمونه به این گفتگو دقت کنید: زراره گفت: از امام باقر(ع) شنیدم که همواره می‌فرمود: چنانچه ما افزایش پیدا نکنیم، بدون شک از بین خواهیم رفت. گفتم: چیزی به شما افزوده می‌شود که رسول الله(ص) به آن عالم نیست؟ فرمود: بدان هرگاه رخداد افزایش علم امام اتفاق افتد، ابتدا علم افزون به رسول الله(ص) عرضه می‌شود، سپس به [یکایک] امامان تا آن‌گاه به ما منتهی گردد".

وقتی به فضای حاکم بر گفتگوی بین امام و اصحاب دقت می‌کنیم به وضوح در می‌یابیم که اساساً هیچ چیز دیگری غیر از علم، به ذهن آنان از شیء افزون خطور نمی‌کرد. این حاکی از پیش‌زمینه ذهنی آنان است که در اثر تکرار و تأکید ائمه اطهار(ع) بر ازدیاد علم امام، مرتکز ذهنی آنان شده است.

ثالثاً: در احادیثی به قید علم تصریح شده است. در این احادیث بر اجتناب‌ناپذیری افزایش علم امام تأکید شده است؛ مانند: "و امامی که در بین شما است، صبح‌گاهان آغاز می‌کند، درحالی که انبوهی از علم بر او افزوده شده است" و یا در حدیثی دیگر آمده است: "پس روح‌های ما به بدن‌هایمان باز نمی‌گردد، مگر با علمی جدید؛ و اگر این واقعه رخ ندهد، بدون شک از بین خواهیم رفت".

با وجود شواهد یاد شده، از واژگان ظاهری احادیث مطلق دست برمی‌داریم و با اندکی تصرف، آنها را با احادیث همسو این چنین معنا می‌نماییم: چنان‌چه علم ائمه اطهار(ع) افزایش پیدا نکند، بدون شک داشته‌های خود را از دست خواهند داد. نکته‌ای که باید افزود این است که در این دسته از احادیث، پای از امکان ازدیاد علم امام فراتر نهاده شده و سخن از ضرورت آن به میان آمده است. چنین ضرورتی را با واژه “لَوْلَا” و “لَوْ” امتناعیه بیان فرموده‌اند و عدم ازدیاد علم امام را با نفاد و نابودی برابر دانسته‌اند. در نتیجه، طبق این احادیث باید ازدیاد علم امام را یک ضرورت محسوب کرد، نه یک فضیلت صِرف و در حد امکان.

کیفیت استدلال به احادیث بدون تصریح

احادیث وجوب طاعت امام بر بندگان

از باب نمونه به این حدیث توجه کنید: مفضل نزد امام صادق(ع) بود که از ایشان پرسید: فدایت شوم، آیا خداوند اطاعت از بنده‌ای را بر بندگان خود واجب می‌گرداند، درحالی که خبر آسمان را از او دریغ کند؟ حضرت فرمود: خیر، خداوند کریم‌تر، رحیم‌تر و مهربان‌تر به بندگانش است از اینکه اطاعت بنده‌ای را بر بندگان واجب کند، سپس صبحگاهان و شامگاهان خبر آسمان را از او دریغ نماید.

در این گونه حدیثی، بین اینکه خداوند طاعت امام را بر بندگان مفروض کرده و اینکه امام دائماً از علوم الهی باخبر می‌شود، تلازم برقرار شده است؛ بدین صورت که لازمه افتراض طاعت امام، ازدیاد دائمی علم اوست؛ چراکه اگر وجوب اطاعت، از طرف خداوند دائمی است، باید امام دائماً با خداوند در ارتباط باشد تا خداوند، علم هرچه برای بندگان در هر لحظه مقرر می‌دارد را به امام برساند و ایشان به مردم ابلاغ و یا خود اجرا کنند. این احادیث انقطاع خبردادن به امام با فرض کریم بودن و رحیم بودن خداوند نسبت به بندگان را قبیح می‌شمارد. بنابراین، ضرورت ازدیاد دائمی علم امام، با این گونه حدیثی به خوبی اثبات می‌شود.

احادیث شراکت در علم رسول الله(ص)

از باب نمونه به این حدیث بنگرید: حمران از امام صادق(ع) گزارش می‌دهد که فرمود: جبرئیل(ع) دو انار خدمت پیامبر(ص) آورد. پیامبر(ص) یکی را خوردند و دیگری را به دو نیم کرده، نصفش را خورده و نیم دیگر را به حضرت علی(ع) اطعام فرمودند. سپس فرمودند: ای برادرم! آیا می‌دانی این دو انار چیست؟ عرض کردند: نه. فرمودند: نخستین انار، نبوت بود که تو سهمی در آن نداری و دیگری علم است که تو در آن شریک من هستی. حمران گفت: از امام پرسیدم: چگونه امیرالمؤمنین(ع) در علم، شریک پیامبر(ص) است؟ فرمود: خداوند هیچ علمی را به پیامبر(ص) تعلیم نداده، مگر آنکه به او دستور داده است که آن را به حضرت علی(ع) تعلیم دهد.

در این گونه حدیثی، امام شریک علمی رسول الله(ص) شمرده شده است. کیفیت این شراکت را چنین تبیین فرموده‌اند که خداوند به پیامبر(ص) دستور داده که هر علمی به ایشان تعلیم می‌شود را به امیرالمؤمنین (ع) و همچنین باقی ائمه اطهار(ع) تعلیم دهد. از آنجا که طبق آیات قرآن و روایات، خداوند دائماً علم رسول الله(ص) را حتی پس از ارتحال ایشان، می‌افزاید و نیز بنا به مقتضای لزوم شراکت، این افزایش برای امام نیز همواره حاصل می‌شود.

احادیث خبرآوری دائمی روح یا روح القدس برای امام

احادیث روح از تنوع قابل توجهی برخوردارند. این احادیث گاه در بیان چیستی، گاه در بیان کاربری‌ها و گاه در بیان مقایسه و تفاوت آن با موجودات مشابه است. از جمله مباحث روح، تفاوت یا این همانی روح و روح القدس است. روح القدس از هنگامی که برای خدمت به حجت خدا به زمین آمده، هم‌چنان حضور دارد. او پس از وفات پیامبر اکرم(ص) نیز لحظه‌ای از زمین خارج نشده و همواره با امامان جانشین پس از ایشان تا قیامت بوده و خواهد بود. در اینجا تنها این کاربری روح یا روح‌القدس حائز اهمیت است که او از بدو تولد امام، به خدمت ایشان درآمده و همواره علم لازم را به امام می‌رساند. به پنج نمونه از این احادیث توجه کنید:

1. حضرت حکیمه خاتون که در جریان تولد و رشد امام زمان(ع) قرار داشت، پرسش‌هایی از امام حسن عسکری(ع) پرسید. او که هنگام تولد آن حضرت پرنده‌ای را در اطراف ایشان دید، از امام پرسید:... و این پرنده چیست؟ حضرت فرمودند: این روح القدس است که بر امامان(ع) گمارده شده تا همواره آنان را موفق گرداند و تسدید دهد و آنان را به علم تربیت کند.
2. در حدیث ابوالصباح به مقایسه روح با جبرئیل و میکائیل و کارایی خبرآوری و تسدید روح برای پیامبر و امام پرداخته شده است: ابوالصباح گفت: از امام صادق(ع) راجع به آیه ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا...﴾ پرسیدم. حضرت فرمود: به خدا قسم روح، آفریده‌ای بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل است، درحالی که در گذشته همواره با رسول الله(ص) بود و خبرها را به او می‌رساند و او را تسدید می‌داد و او با امامان پس از ایشان است.
3. در برخی از احادیث، روح، منشأ علم امام معرفی شده است. این علم به صورت حادث، هر زمان که احتیاج باشد یا در طول شبانه روز، توسط روح در اختیار امام قرار می‌گیرد. به این سه حدیث دقت کنید: ابوحمزه و عبدالله بن طلحه، هر یک جداگانه گفته‌اند: از امام صادق(ع) راجع به علم امام پرسیدم که آیا علمی است که از کتاب‌هایی که نزد شما است نشأت می‌گیرد یا از روایاتی است که برخی از شما از بعضی دیگر نقل می‌کنید یا [اینکه به گونه‌ای دیگر است. به هرحال] علمی که نزد شماست و به ما انتقال می‌دهید چگونه است؟ حضرت فرمودند: علم امام بسیار فراتر از این حرف‌ها است.... آیا این آیه را نخوانده‌ای که خداوند متعال فرمود: ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ﴾ سپس امام فرمود: آیا شما گمان می‌کنید که او در حالی بود که نمی‌دانست کتاب و ایمان چیست؟ گفتم: ما این‌گونه آیه را قرائت می‌کنیم. حضرت فرمودند: آری، پیامبر(ص) در حالی بود که نمی‌دانست کتاب و ایمان چیست تا آن‌که خداوند آن روح را به سوی او فرستاد. پس به واسطه آن به او فهم و علم را تعلیم داد. این حدیث منشأ علم امام را هیچ یک از علوم وراثتی یا حتی علومی که امام از دهان مبارک پدران خود شنیده، نمی‌داند، بلکه این دست علوم را در مقایسه با علم امام ناچیز می‌شمرد و علم حقیقی و اعظم امام را علمی معرفی می‌کند که از طریق روح به امام لحظه به لحظه می‌رسد. امثال این حدیث به خوبی با مجموعه احادیث افزایش علم امام همسو است.
4. ابوبصیر از امام صادق(ع) درباره آیه ﴿وَالسَّمَاءِ وَالطَّارِقِ﴾ پرسید. حضرت فرمود: منظور از ﴿وَالسَّمَاءِ﴾ در این آیه امیرالمؤمنین(ع) است و مراد از ﴿وَالطَّارِقِ﴾ آن کسی است که از جانب پروردگار [علوم یا] وقایعی که شبانه روز حادث می‌شود را نزد امامان می‌آورد و او همان روحی است که با امامان است و ایشان را تسدید می‌کند. گفتم: ﴿النَّجْمُ الثَّاقِبُ﴾ کیست؟ فرمود: پیامبر اکرم(ص) است.
5. جعید همدانی می‌گوید: از امام سجاد(ع) پرسیدم: [هنگام قضاوت] به چه حکمی حکم می‌کنید؟ فرمود: "ما به حکم آل داود حکم می‌کنیم. پس چنان چه چیزی را نمی‌دانستیم، روح القدس آن را به ما القا می‌کند".

در مجموع می‌توان گفت که در این گونه حدیثی، از چهار وصفِ توفیق، تسدید، إخبار دائمی امام و آوردن علم برای امام توسط روح یا روح القدس، سخن رانده شده است. توفیق و تسدید دلالت چندانی بر مدعا ندارد، اما ظهور واژه “یخبره” آن است که جناب روح، همواره در طول زمان‌ها و به صورت شبانه‌روزی، علم جدید برای امام به ارمغان می‌آورد؛ در غیر این صورت از علوم موجود و وراثتی استفاده می‌فرمود و نیازی به اخبار جدید نبود. نیز در چند حدیث، از جمله حدیث نخستین و حدیث پایانی، تصریح شده است که وقتی امام علم لازم را در اختیار ندارد، روح القدس به کمک علمی امام می‌شتابد و این چنین افزایش علم برای امام تحقق می‌یابد. در نتیجه، طبق این گروه از احادیث نیز علم امام با اخبار دائمی روح و نیز القای علم در موارد نیاز، همواره افزایش می‌یابد.

احادیث تقسیم منابع علم امام

در یک نگاه کلان به احادیث علم امام، درمی‌یابیم که علم امام و نیز منابع آن، به دو دسته کلی تقسیم می‌شود: اولی علمی است که نزد امام موجود است و از سلسله حجج پیشین، با توارث به امام رسیده است. از این علوم به عنوان “علوم وراثتی” یا “اثر” و “آثار” نام برده شده است. دیگری علمی است که تازه به تازه از ناحیه خداوند، به واسطه روح، ملائکه و واسطه‌های دیگر یا بدون واسطه به امام می‌رسد. به این تنویع در برخی از این احادیث تصریح و در برخی دیگر اشاره شده است. به این حدیث توجه کنید: امام کاظم(ع) فرمودند: نقطه اتصال علم ما سه صورت دارد: گذشته، آینده و جدید [ی که به تازگی پدید می‌آید]. آن علمی که گذشته، [برای ما] تفسیر شده است و آن علمی که در آینده واقع شود، [در کتبی که نزد ما است] مکتوب است و علومی که به تازگی پدید آید به صورت پرتاب در قلب و طنین‌انداز شدن در گوش است [که این چنین به دست ما خواهند رسید] و این بزرگ‌ترین علوم ماست، [البته باید توجه داشت که این نوع ارتباط با خداوند به معنای نبوت نیست] و پس از پیامبر(ص) پیامبری وجود ندارد.

در این حدیث علم امام به گذشته، آینده و علوم جدید تقسیم می‌شود. به قرینه مقابله که این سه علم در عرض یکدیگر قرار گرفته‌اند، علومی برای امام به اثبات می‌رسد که شبانه روز و جدید برای امام حادث می‌شود. این علم، غیر از دو شق دیگر است و با علوم وراثتی و موجود در نزد امام، کاملاً متفاوت است. در نتیجه با این نوع از علوم، علم امام دائماً افزایش پیدا می‌کند.

احادیث چگونگی تلقی علم جدید

در این گونه از احادیث، سخن از انواع تلقی علم افزون به میان آمده است. این احادیث از تنوع قابل توجهی برخوردارند. برای نمونه به این سه حدیث توجه کنید:

1. عبدالله بن نجاشی از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمودند: "به خدا قسم در بین ما کسی هست که علم در گوش او طنین‌انداز می‌شود و در قلبش اثرگذارده و جای می‌گیرد و ملائکه با وی مصافحه می‌کنند. گفتم: در گذشته این چنین بوده یا اکنون نیز هست؟ حضرت فرمودند: نه هم‌اکنون این چنین است. دوباره پرسیدم: در گذشته این چنین بوده یا اکنون نیز هست؟ حضرت فرمودند: ای پسر نجاشی! به خدا قسم هم‌اکنون این چنین است؛ تا آن‌که حضرت سه بار این جمله را فرمودند".
2. علی بن یقطین گفت: از امام کاظم(ع) پرسیدم: علم عالم شما از روی شنیدن و سماع است یا الهام؟ حضرت فرمودند: "گاهی از روی شنیدن و گاهی الهام و گاهی هر دو با همدیگر است".
3. ابوبصیر گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: "بدون شک از ما کسی هست که به گونه‌ای خاص می‌بیند و از ما کسی هست که [علم] چنین و چنان در قلبش جای می‌گیرد و از ما کسی هست که مانند صدای افتادن کل زنجیر در طشت صدا را می‌شنود. پرسیدم: آن کسانی که دیده می‌شوند چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: آفریده‌ای بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل است".

نکت در قلب، نقر در اذن، سماع صوت، الهام و دیدن روح، تعابیری است که روش‌های مختلف چگونگی اخذ علوم افزون را بیان می‌کند. در برخی از این احادیث، ازدیاد علم امام پیش‌فرض دانسته شده و تنها از انواع تلقی سخن می‌گویند و در پاره‌ای، ابتدا به ازدیاد علم امام تصریح شده و سپس از چگونگی آن سخن به میان آمده است. ولی همه این انواع، در محدوده علم افزون است؛ چون در کیفیت اخذ علوم موجود و وراثتی، نیازی به هیچ یک از انواع مذکور نیست. پس این گونه حدیثی نیز بر ازدیاد علم امام دلالت دارد.

احادیث رخداد تحدیث

تحدیث یکی از مقامات مهم امام است که در آن، ملائکه با امام به گفتگو می‌نشینند. برخی از مجموعه احادیث تحدیث، بر افزایش علم امام در این رویداد دلالت دارد. به این دو حدیث دقت کنید:

1. زراره گفت: به حضرت امام صادق(ع)عرضه داشتم: پدرتان برای من حدیثی نقل کردند که حضرت علی، امام حسن و امام حسین خان محدث بوده‌اند. فرموند: "[محدَّث بودن آنان را] چگونه برای تو نقل فرمود؟ گفتم: فرمودند: همواره [صدای ملک] در گوش آنان طنین‌انداز می‌شد. حضرت فرمودند: پدرم درست فرمودند".
2. ابوحمزه ثمالی طی گفتگویی که با امام محمد باقر(ع) داشته از آن حضرت نقل می‌کند که فرمود: ما علم حضرت علی(ع) را در یک آیه از کتاب خدا یافتیم [که در تفسیر و تأویل آن، از محدَّث یاد شده است. منظور آن است که علوم گسترده حضرت علی(ع) به خاطر محدث بودن ایشان است].... گفتم: محدَّث چیست؟ حضرت فرموند: [محدَّث کسی است که علم با صدای فرشته] در گوش او طنین‌انداز می‌شود، پس او صدایی مانند صدای طشت می‌شنود یا بر قلب او کوبیده می‌شود، پس او صدای افتادنی مانند افتادن زنجیر روی طشت می‌شنود. بی‌درنگ پرسیدم: آیا او نبی است؟ حضرت پس از لَختی فرمودند: خیر، محدَّث مانند خضر و ذوالقرنین است [که نبی نبودند، اما این چنین ارتباطاتی داشتند].

در این روایات سخن از علم امام و اینکه چون امام محدَّث است بر علوم فراوانی اشراف دارد، مطرح است. از این رو، باید گفت در فرایند تحدیث، افزایش علم امام روی می‌دهد. باید توجه داشت، از آنجا که مقام تحدیث قید زمانی ندارد و امام در همه عمر خویش، حائز این مقام است، علم امام همواره در حال افزایش است. نکته قابل توجه آنکه، اگرچه می‌توان تحدیث را نوعی از چگونگی تلقی علم افزون قلمداد کرد و این دسته از احادیث را در گروه پیشین جای داد، ولی وجه تفکیک این دو دسته آن است که ما در مقام تفکیک و دسته‌بندی احادیث به لحاظ ازدیاد علم امام هستیم، نه در مقام دسته‌بندی آنها از لحاظ محتوای دیگر. احادیث تحدیث یک گروه از احادیث مستقل‌اند که در آنها روی مقام تحدیث ملائکه با امام، تأکید شده و گاهی در آنها اشاره به نقر و نکت هم شده است؛ ولی احادیث نقر و نکت، احادیث جداگانه‌ای می‌باشند که غالباً در آنها پای فرشتگان در میان نیست و خداوند علم را در قلب امام الهام می‌نماید.

احادیث نسبت‌سنجی بین علوم وراثتی و علم افزون

این گونه از احادیث، خطی میان علوم موجود و علم افزونِ امام کشیده‌اند و آن دو را از یکدیگر متمایز ساخته‌اند و سپس به نسبت‌سنجی میان آن دو پرداخته‌اند. در پاره‌ای از این احادیث، علوم موجود امام با همه گستردگی‌اش، در برابر علم افزون او، علمی اندک شمرده شده است. پاره‌ای دیگر از احادیث مذکور، اساساً از علوم وراثتی و موجود نزد امام، نفی علم کرده و تصریح می‌کند که اینها علم نیستند و تنها آثار به جای مانده از پیشینیان‌اند و علم امام منحصر در علم افزون است. طبق این‌گونه حدیثی نیز ازدیاد علم امام به اثبات می‌رسد؛ بلکه بنا بر این گروه از احادیث، علوم وراثتی، علم خاص امام محسوب نمی‌شود و تنها علم افزون، علم حقیقی امام است. از آنجا که این گروه حدیثی، از اهمیت ویژه‌ای در معرفی علم افزون به عنوان علم اصلی و حقیقی امام برخوردار است، به طرح چند نمونه از آنها می‌پردازیم:

1. علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود، ذیل آیه ﴿...وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾ می‌نویسد: یزید بن معاویه از امام باقر(ع) نقل کرده که فرمود: "رسول الله(ص) برترین فرد از راسخان در علم است؛ چرا که به تمام آنچه بر او نازل شده بود، چه تنزیل و چه تأویل آن، علم داشت. هرگز خداوند چیزی را که تأویلش را به او تعلیم نکرده است، بر او نازل نکرد. جانشینان پیامبر(ص) نیز پس از او به تمام آنها علم دارند. عرض کردم: فدایت شوم، ابوالخطاب درباره شما اعتقاد بزرگی دارد. فرمود: چه می‌گوید؟ گفتم: او معتقد است که شما علم حلال و حرام و علم قرآن را می‌دانید. حضرت فرمود: علم حلال وحرام و نیز علم قرآن، نسبت به علمی که در شب و روز برای ما حادث می‌شود، چیزی نیست".
2. مرحوم صفار و کلینی نقل کرده‌اند: ابوبصیر گفت: نزد امام صادق(ع) رفتم و بی‌درنگ گفتم: فدایت شوم، من می‌خواهم پرسشی از شما بپرسم که نباید هیچ‌کس در اینجا حضور داشته باشد که سخن مرا بشنود. امام صادق(ع) پرده‌ای را که در میان آنجا و اتاق دیگر بود، بالا زد و از آنجا سرکشی کرد. سپس فرمود: ای ابامحمد، پرسشی که برایت پیش آمده بپرس. عرض کردم: فدایت شوم، شیعیان در میان خود حدیثی نقل می‌کنند که رسول الله(ص) به علی(ع) بابی از علم را آموخت که از آن، هزار باب علم گشوده می‌شود. فرمود: ای ابامحمد، رسول الله(ص) به علی(ع) هزار باب از علم آموخت که از هر باب آن هزار باب گشوده می‌شود. عرض کردم: به خدا قسم که این حتماً علم است. امام صادق(ع) برای مدتی مانند شخص متفکر که در حال تفکر انگشت، چوب یا وسیله‌ای را روی زمین می‌کشد و اثری از آن بر روی خاک نقش می‌بندد بر زمین خطوطی کشیدند. سپس فرمودند: بدون شک آن علم است، ولی [آن علم امام که مد نظر ماست] این علم نیست. سپس فرمود: ای ابامحمد، همانا جامعه نزد ماست، اما مردم چه می‌دانند جامعه چیست؟! عرض کردم؟! فدایت شوم، جامعه چیست؟ فرمود: کتابی به اندازه هفتاد ذراع رسول الله(ص) [نزدیک به چهل متر] است و [از ویژگی‌های مهم آن این است که] از میان دو لب مبارک پیامبر(ص) گفته شده و با دست علی(ع) نوشته شده است. [از لحاظ محتوا] در این کتاب همه حلال و حرام و هر آنچه مردم بدان نیازمندند، حتی جریمه این خراش در آن موجود است. در این حال حضرت با دست مبارکش به من زد و بلافاصله فرمود: به من اجازه می‌دهی ای أبا محمد؟ عرض کردم: بی‌شک من از آنِ شما هستم، آنچه را می‌خواهید انجام دهید. ابابصیر می‌گوید: حضرت بی‌درنگ با دست مبارک خود، فشار مختصری در نقطه‌ای از بدنم وارد کرد و حضرت مانند انسان خشمگین فرمود: حتی جریمه این فشار مختصر هم در کتاب جامعه وجود دارد. من عرض کردم: فدایت شوم، به خدا قسم که علم این است. حضرت فرمود: بدون شک آن علم است ولی [آن علم امام که مد نظر ماست] این علم نیست. آن‌گاه برای مدتی سکوت کرد. سپس فرمود: همانا جفر نزد ماست و مردم چه می‌دانند جفر چیست؟! عرض کردم: جفر چیست؟ فرمود: ظرفی است از چرم که علم انبیا و اوصیا و علم عالمانِ گذشته بنی‌اسرائیل در آن است. من عرض کردم: به خدا قسم که علم این است. حضرت فرمود: بدون شک آن علم است ولی [آن علم امام که مد نظر ماست] این علم نیست. حضرت برای مدتی ساکت ماند؛ سپس فرمود: و بی‌شک مصحف فاطمه(س) در اختیار ماست و مردم چه می‌دانند مصحف فاطمه چیست؟ عرض کردم: مصحف فاطمه(س) چیست؟ فرمود: کتابی سه برابر قرآن شماست ولی به خدا قسم حتی یک حرف قرآن شما هم در آن نیست. حقیقت ماجرا آن است که مصحف فاطمه(س) چیزی است که بی‌شک خداوند آن را به او گفته و به سوی او وحی کرده است. ابوبصیر گفت: گفتم: والله این همان علم است. امام فرمود: بی‌شک این علم است ولی آن [علم امام که مد نظر ماست] نیست. ابوبصیر گفت: آن‌گاه حضرت لَختی سکوت اختیار کرد؛ سپس فرمود: علم آنچه در گذشته واقع شده و آنچه تا قیامت اتفاق خواهد افتاد، نزد ماست. عرض کردم: فدایت شوم، به خدا قسم که علم این است. حضرت فرمود: بدون شک آن علم است ولی [آن علم امام که مد نظر ماست] این علم نیست. عرض کردم: فدایت شوم، پس آن چیزی که علم است [و حقیقتاً به عنوان علم امام مد نظر شماست] چیست؟ امام صادق(ع) فرمود: علمی است که در طول شب و روز [به صورت] امری پس از امر دیگر و چیزی پس از چیز دیگر تا روز قیامت حادث می‌شود.
3. ابوبصیر نقل کرده است، از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: "بی‌شک کتاب‌های اولین، همان کتاب‌های ابراهیم و موسی(ع) در اختیار ما است. ضُرَیس بی‌درنگ از امام پرسید: آیا اینها همان الواح نیستند؟ حضرت فرمود: بله. ضُرَیس گفت: شکی نیست که علم [امام] همین است. حضرت بلافاصله فرمود: این علم [امام] نیست و تنها اثر [و نشانه‌ای از پیشینیان برای امام] است. علم حقیقی امام آن چیزی است که در طول شب و روز، هر روز پس از دیگری و لحظه به لحظه برای امام حادث می‌شود".
4. حدیث منصور بن حازم: منصور گفت: خدمت امام صادق(ع) عرضه داشتم: مردم می‌گویند نزد شما کتابی است که اندازه آن نزدیک به چهل متر است و در آن هر چیزی که مردم بدان نیاز دارند، وجود دارد و علم [امام] همین است. حضرت بدون درنگ فرمودند: "این علم [امام] نیست. این تنها یک نشانه از رسول الله(ص) است. بی‌شک علم [امام] آن چیزی است که در هر روز و شبی حادث می‌شود".

از چهار حدیث گذشته که تنها بخشی از احادیث این گروه بود، به خوبی روشن می‌شود علومی نزد امام هست که از سلسله حجج گذشته از طریق ارث، در اختیار امام قرار گرفته است. این علوم بسیار بسیار گسترده و ژرف است. از این‌رو اصحاب با شنیدن اوصاف هر یک از آنها، از گستردگی و عمق آن به شگفت آمده و بر علم بودن آن تاکید می‌کردند؛ چه رسد به اینکه این علوم، همگی یک‌جا در اختیار امام است. علوم یاد شده غالباً نوشتاری و به صورت کتاب هستند و برای استفاده از آن، کافی است مطالعه کننده، با خط و زبان آن آشنایی داشته باشد. روش استفاده از برخی نیز منحصراً در اختیار امام است. برخی از این علوم نیز، مانند علم “الف باب”، سینه به سینه به امام به ارث می‌رسد. علمی دیگر اما برای امام هست که لحظه به لحظه از سوی خدای متعال به امام می‌رسد.

همان‌طور که مشاهده شد، از مقایسه این دو علم، به دو ویژگی دست می‌یابیم: یکی آنکه، این علم از لحاظ گستره و عمق، قابل مقایسه با علوم وراثتی نیست و علمِ افزون بسیار فراتر از علوم وراثتی است. دوم اینکه، هرچند علوم وراثتی علم هستند، ولی اساساً ائمه اطهار(ع) این علوم را علم اصلی و حقیقی خود نمی‌دانند و تنها بر علم افزون تکیه و تأکید دارند و آن را به عنوان علم اصلی امام معرفی می‌کنند.

احادیث نیازمندی امام به علم حادث در وقایع مستحدثه

مدلول این مجموعه حدیثی آن است که گاهی امام در گستره وسیع امامت و ولایتش، نیازمند علم از طرف خدای سبحان می‌شود. حتی در برخی از این احادیث، دامنه آن تا احکام نیز کشیده شده است. در مباحث پیشین برخی از این احادیث مطرح شد. به این دو حدیث هم بنگرید:

1. جُعَید می‌گوید: به امام حسین(ع) عرض کردم: فدایت شوم، [هنگام قضاوت] به چه چیزی حکم می‌کنید؟ فرمود: "ای جُعَید، ما به حکم آل داود حکم می‌کنیم. پس چنانچه چیزی را نمی‌دانستیم، روح القدس آن را به ما القا می‌کند".
2. محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل کرده که فرمودند: "حضرت علی(ع) به کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) عمل می‌کرد. پس هنگامی که بر او مسئله جدیدی وارد می‌شد که در کتاب و سنت نبود، خداوند متعال حقیقت را به او الهام می‌کرد و به خدا قسم این از امور پیچیده است".

ناگفته نماند، این احادیث لزوماً فقدان علم برای امام در آن مسئله را اثبات نمی‌کند، بلکه اعم است؛ بدین معنا که چه بسا علم در خزانه علم امام موجود باشد، اما به هر دلیل امام نباید یا نخواهد از آن استفاده کند، یا امام تفصیل و تفسیر علم موجود را اخذ کند. در این صورت امام منتظر علم افزون می‌ماند و با یکی از انواع تلقّی علم افزون، از آن مطلع می‌شود.

احادیث بسط و قبض علم برای امام

علم غیب، علمی مخصوص به خدای متعال است و امام هرچند عالم به مغیبات است، اما علم غیب مخصوص به خدا را ندارد. هرگاه خدای متعال اراده کند، به هر اندازه بخواهد، امام را از علم غیب خود آگاه می‌سازد. در این گونۀ حدیثی، به این حقیقت اشاره شده است: معمر نقل کرده که یکی از اهالی فارس از امام رضا(ع) سؤال کرد: آیا شما علم غیب را می‌دانید؟ امام در پاسخ فرمودند که حضرت باقر(ع) فرموده‌اند: "علم برای ما بسط داده می‌شود، در نتیجه می‌دانیم و از ما قبض می‌گردد، در نتیجه نمی‌دانیم".

از این پرسش و پاسخ، نتیجه می‌گیریم که هرگاه علم مطلق یا خصوص علم غیب برای امام بسط و گسترش داده شود و ایشان بر آن اطلاع یابد، علم امام بسط و افزایش پیدا می‌کند.

احادیث زمان افزایش علم امام

در این گونۀ حدیثی، زمان افزایش علم امام، هر سال، هر ماه، شب قدر هر سال، هر هفته در شب‌های جمعه، شبانه روز و هر ساعت بیان شده است. در برخی از آنها بر افزایش علم تصریح شده و در پاره‌ای، اصل ازدیاد علم امری مسلم دانسته شده و تنها از زمان آن سخن به میان آمده است. این دو، بر ازدیاد علم امام دلالت دارد. در دو نمونه از احادیث یاد شده، این چنین به زمان افزایش علم امام اشاره شده است:

1. ابوحمزه گفته که از امام سجاد(ع) پرسیدم: فدایت شوم، آیا رسول الله(ص) هرچه [علم] داشتند پس از خود به امیرالمؤمنین(ع) اعطا کردند، آن‌گاه پس از امیرالمؤمنین به حسن و سپس به حسین(ع)، آن‌گاه به هر امامی تا آنکه قیامت برپا شود؟ حضرت فرمودند: "بله، البته با افزونه‌ای که در هر سال و در هر ماه حادث می‌شود. بله به خدا قسم! و در هر لحظه‌ای [این علم حادث می‌گردد]".
2. مفضل گزارش می‌دهد که امام صادق(ع) فرمودند: "هیچ شب جمعه‌ای نیست مگر آنکه اولیای خداوند در آن سروری دارند. پرسیدم: فدایت شوم، چگونه این اتفاق می‌افتد؟ حضرت فرمودند: هنگامی که شب جمعه فرا می‌رسد، رسول الله(ص) به عرش الهی می‌رود؛ امامان(ع) نیز به عرش می‌روند؛ من نیز همراه با آنان به عرش می‌روم. پس باز نمی‌گردم مگر همراه با علمی جدید و اگر این رخداد اتفاق نیفتد، هر آن چه دارم از دست خواهم داد".

احادیث لیلة القدر

یکی از مباحث مطرح در احادیث لیلة القدر، ازدیاد علم امام در این شب است. این جهت که یکی از زمان‌های ازدیاد علم امام، شب قدر است، در قسمت پیش مورد اشاره واقع شد؛ اما در این گونۀ حدیثی، علت نزول ملائکه در شب قدر، تقدیم بسته ارسالی خداوند به امام بیان شده است. گروهی از این احادیث، مرسوله خداوند را از سنخ علم معرفی می‌کنند. بنابراین، هر سال در شب قدر، ملائکه علومی را به محضر امام می‌آورند و این‌چنین علم امام افزایش پیدا می‌کند. این حقیقت در روایاتی متعدد بیان شده است. برای نمونه و به جهت اهمیت نقش این رویداد در ازدیاد علم امام، در این جا به انعکاس تعداد بیشتری از احادیث یادشده می‌پردازیم:

1. روایت هشام از امام صادق(ع) در تفسیر آیه ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾: حضرت فرمودند: "آن [شبی که در این آیه بدان اشاره شده است]، شب قدر است که در آن باریابی هر حاجی و رخدادهایی که واقع خواهند شد، مانند طاعت، معصیت، مرگ، زندگانی و آنچه خداوند در شبانه روز حادث خواهد کرد به گونه‌ای که خواهد، نوشته [و قضا] خواهد شد. آن‌گاه خداوند همه این مقدرات را به صاحب اختیار زمین القا می‌نماید. در این هنگام یکی از اصحاب به نام حرث بن مغیره بصری گفت: پرسیدم: چه کسی صاحب اختیار زمین است؟ حضرت فرمودند: [همان کسی که هم‌اکنون] هم‌نشین شما است". در این حدیث شریف بیان افزایش علم امام در شب قدر بدین صورت است که خداوند پس از تقدیر مقدرات در شب قدر، علم همه آنها را در آن شب بر امام القا می‌کند و این‌چنین علم امام در شب قدر افزایش می‌یابد.
2. روایت عبدالرحمان بن کثیر از امام صادق(ع) در تفسیر آیه ﴿مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا...﴾: حضرت فرمودند: "کتابی که در آیه بدان اشاره شده، بر دو گونه است، کتاب خدا در آسمان، علم خداوند به آن پیش‌آمدها، و کتاب خدا در زمین، علوم ما در شب قدر و در غیر شب قدر است".
3. گزارش اسماعیل بن ابی‌حمزه از گفتگوی سلیمان بن خالد با امام صادق(ع): سلیمان بن خالد از امام صادق(ع) پرسید: فدایت شوم، امام نسبت به آنچه در روز رخ می‌دهد، علم دارد؟ حضرت فرمودند: "به خدایی که محمد(ص) را برای نبوت فرستاد و او را برای رسالت برگزید قسم که قطعاً امام به آنچه در شب، روز، ماه و سالش رخ می‌دهد، علم دارد. آنگاه فرمود: ای سلیمان، مگر نمی‌دانی که روح در شب قدر بر امام نازل می‌گردد و نتیجه این ملاقات آن است که امام به هرچه در آن سال تا سال آینده رخ خواهد داد علم پیدا می‌کند و به آنچه در شبانه روز حادث می‌گردد نیز علم پیدا می‌کند؟! اکنون یک نمونه از آن را خواهی دید تا قلبت مطمئن شود. سپس حضرت از واقعه‌ای که قرار بود اتفاق بیفتد، خبر دادند و همان‌گونه شد".
4. روایت عبدالرحمان بن کثیر از امام کاظم(ع) در تفسیر آیه ﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ﴾: حضرت فرمودند: "این اتفاق راجع به مردی است که از پیامبر پیرامون امامان و مسئله شب قدر و آن‌چه به امامان در شب قدر الهام می‌شود، پرسش کرد [و از خدا خواست اگر این ماجرا حقیقت دارد، عذابی بر او فرد آید]. پس پیامبر(ص) بدون درنگ فرمودند: تو درخواست عذاب می‌کنی، سپس کافر می‌شوی که چنین چیزی ناشدنی است؟ اما هنگامی که عذاب فرود آید، دیگر مانعی نمی‌تواند در برابر خدا از عذاب الهی جلوگیری کند؛ آن خدایی که صاحب عروج‌ها است. حضرت فرمودند: [منظور از عروج‌ها] عروج ملائکه و روح در صبح لیلة القدر است که از نزد پیامبر و امام به سوی خدا عروج می‌کنند. همان طور که در این حدیث مشاهده می‌کنید، در شب قدر ملائکه و روح تا صبح نزد امام حاضرند و علومی الهی را به ایشان الهام می‌کنند".
5. گزارش ابوبصیر از به دنیا آمدن امام کاظم(ع) در منطقه ابواء: امام صادق پس از توضیحاتی راجع به رخدادهای بی‌نظیری که هنگام ولادت برای امام رخ می‌دهد، این‌گونه فرمودند: "هنگامی که امام پاسخ منادی خداوند را داد، خداوند علم آغازین و واپسین را به او اعطا می‌فرماید و استحقاق زیادتی روح در شب قدر را پیدا می‌کند. ابوبصیر گفت: فدایت شوم، آیا روح همان جبرئیل نیست؟ حضرت فرمودند: جبرئیل از ملائکه است، ولی روح آفریده‌ای باشکوه‌تر و بزرگ‌تر از ملائکه است. آیا خدا [جداگانه] نمی‌فرماید: "ملائکه و روح نازل می‌شوند"؟! اگرچه احتمالاتی در "مستوجب شدن امام به زیادتی روح" وجود دارد، اما به نظر می‌رسد این معنا از ظهور بیشتری برخوردار است که خداوند علم آغازین و واپسین را به امام اعطا می‌فرماید، آن‌گاه علم افزون که توسط روح در شب قدر به امام القا می‌شود را نیز به او ارزانی دارد".
6. گزارش حسن بن عباس بن حریش از گفتگوی امام صادق(ع) با یکی از افراد خانواده ایشان: در این حدیث، امام جواد(ع) از امام صادق(ع) نقل کردند که فرمود: "سوره قدر نوری است که در سر پیامبر و امامان مانند چشم عمل می‌کند. هیچ یک از ما علم چیزی راجع به مسائل زمین یا آسمان تا حجاب‌هایی که میان خداوند و عرش قرار دارد را اراده نمی‌کند، مگر آنکه نگاهی به آن نور می‌اندازد؛ پس بدون درنگ تفسیر آن چه اراده کرده بود را به صورت نوشته‌ای در آن می‌بیند".
7. روایت حسن بن عباس بن حریش از امام جواد(ع) درباره شب قدر: امام که در این روایت پیرامون شب قدر سخن می‌گفتند، در میانه آن فرمودند:... "بدون شک سال به سال، در شب قدر تفسیر و جزئیات امور بر امام نازل می‌گردد. به امام دستور داده می‌شود که درباره خودش این چنین و آن چنان کند و درباره مردم این چنین و این چنان کند و قطعاً برای امام، غیر از این علومی که در شب قدر بر او نازل می‌شود، در هر روز علم خاص خداوند، حادث می‌شود. همان علمی که مکنون، پنهان، عجیب و در خزانه علم خدا است. این علم مانند همان علمی است که در شب قدر راجع به مسائل گوناگون نازل می‌شود". [گستره این علوم به اندازه‌ای وسیع و اعجاب‌انگیز است که حضرت در ادامه به این آیه استشهاد کرده و آن را] قرائت فرمودند: "و چنان‌چه هر درختی در زمین است، قلم شود و هفت دریای دیگر به یاری دریا بیاید، کلمات خدا پایان نمی‌پذیرند. قطعاً خداوند شکست ناپذیر و حکیم است".
8. روایت دیگری که حسن بن عباس بن حریش از امام جواد(ع) راجع به شب قدر نقل کرده است؛ به جملات آغازین آن بنگرید: حضرت فرمودند: "ای شیعیان! با سوره قدر به مخاصمه [با مخالفان] بپردازید؛ چراکه به خدا قسم پس از پیامبر(ص)، این سوره حجت خداوند متعال بر بندگان است. این سوره منتها و کمال علم ما است...".
9. حدیث دیگری که آن را نیز حسن بن عباس بن حریش از امام جواد(ع) درباره شب قدر نقل کرده است؛ به جملات آغازین آن بنگرید: حضرت فرمودند: "مطمئناً خداوند از آغاز که دنیا را آفرید، شب قدر را نیز آفرید و قطعاً در همان شب، نخستین نبیّ و نخستین جانشین را آفرید. خداوند این چنین مقدر کرده که در هر سال تا سال آینده، یک شب وجود داشته باشد که در آن، جزئیات رخدادها را [بر پیامبران و یا جانشینان آنان] نازل کند. کسی که این رویداد را در شب قدر انکار کند، علم خدای را مردود دانسته است؛ زیرا پیامبران، رسولان و محدَّثان [که علوم الهی را از طریق ارتباط با فرشتگان دریافت می‌کنند]، پا برجا نمی‌مانند، مگر آن‌که به واسطه علومی که در آن شب برای آنها آورده می‌شود، حجت و دلیلی بر آنها وجود داشته باشد؛ همراه با حجت و دلیلی که جبرئیل برای آنان می‌آورد...".

نتیجه‌ای که از مجموع این خانواده حدیثی به دست می‌آید، آن است که یکی از مهم‌ترین رخدادهای شب قدر، علم‌آوری فرشتگان از سوی خداوند برای امام است و در این شب، علوم بی‌کرانی بر علوم امام افزوده می‌شود.

حدیث نموّ علم امام

امام رضا(ع) در حدیث پردامنه‌ای راجع به صفات امام می‌فرمایند: "امام عالِمی است که جهل ندارد... علمش همواره در حال نمو است... بی‌شک خداوند پیامبران و امامان را همواره موفق می‌گرداند و از خزانه علم و حکمتش به اندازه‌ای به آنها ارزانی خواهد کرد که هیچ‌گاه به دیگران نمی‌دهد".

“نمو” به معنای ازدیاد شیء است، پس علم امام همواره در حال رشد و ارتقا است. اگرچه در این حدیث واژه ازدیاد صراحتاً به کار نرفته است، اما این سخن معادل روایات ازدیاد علم امام است که با واژه “نمو” بیان شده است. در نتیجه، با چشم‌پوشی از به کار نرفتن واژه ازدیاد، می‌توان این حدیث را نیز در شمار احادیث صریح جای داد.

احادیث بارش دائمی علم برای امام

در احادیثی از اعطای علم به امام، به صَبّ العلم و إفراغ العلم تعبیر شده است. واژه صَبَب در لغت به معنای ریختن از بالا به پایین، مانند ریختن آب است. خداوند در آیه ﴿أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا﴾، برای فرو فرستادن آب از آسمان، واژه صَبّ را به کار برده است. کاربست این واژه معمولاً در جایی است که گونه‌ای از استمرار و دوام در آن نهفته باشد. خداوند باران را یک بار نازل نکرده که دیگر آن را فرو نفرستد؛ بلکه در طول سالیان متمادی، هرگاه بشر و زمین نیازمند آب است، آن را فرو می‌ریزد. از این‌رو در آیه شریفه، واژه صب به کار بسته شده است. لغت‌شناسان نیز به این نکته ظریف اشاره کرده‌اند.

1. در زیارت “آل یاسین” خطاب به امام زمان(ع) عرضه می‌داریم: «...السَّلَامُ‏ عَلَيْكَ‏ أَيُّهَا الْعَلَمُ‏ الْمَنْصُوبُ‏ وَ الْعِلْمُ الْمَصْبُوبُ...»؛ "... سلام بر تو ای پرچم برافراشته و ای [عالم به] علمی [که همواره برای تو از سوی پروردگار] ریخته می‌شود". در این فراز از زیارت، آن حضرت عالِم به علمی معرفی شده‌اند که مصبوب است. این بدان معناست که در طول عمر مبارک امام زمان، دائماً علم به ایشان رسیده و خواهد رسید. این همان ازدیاد علم است که در طول صدها سال برای ایشان تحقق یافته است.
2. همین حقیقت در روایاتی دیگر با واژه “إفراغ العلم” بیان شده است: اسحاق قمی گزارش داده که از امام باقر(ع) پرسیدم: فدایت شوم، شأن و مقام والای امام تا چه اندازه است؟ حضرت فرمودند: "در شکم مادر می‌شنود. پس وقتی پای بر زمین نهاد، بر روی شانه راستش [این آیه] نوشته شده: ﴿وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾. آن‌گاه ستونی از نور نیز برای امام از زیر عمق عرش تا زمین کشیده می‌شود که اعمال بندگان را در آن می‌بیند. سپس ستون دیگری از نزد خداوند تا گوش امام منشعب می‌شود تا هرگاه نیازمند افزودنی‌ای بود، علم از آنجا به گوش امام ریخته شود. افراغ الماء نیز همانند «صَبِّ‏ الْمَاءِ» به معنای ریختن آب از بالا به پایین است.
3. اسحاق حریری [یا جریری] نیز گفته که نزد امام صادق(ع) بودم؛ شنیدم که می‌فرمود: "قطعاً خداوند ستونی از نور دارد که آن را از همه آفریده‌ها پنهان داشته است. یک سر آن نزد خداست و سر دیگران در گوش امام است. در نتیجه هر گاه چیزی را اراده کند، بلافاصله آن را در گوش امام وحی می‌کند". در این احادیث تصریح شده که هرگاه امام نیازمند افزایش علم باشد یا خداوند بخواهد، آن را در گوش مبارک امام می‌ریزد.

احادیث چشمه جوشان

در احادیثی، از ائمه اطهار(ع) به «عَيْنٍ‏ صَافِيَةٍ»، به معنای چشمه جوشان، صاف و گوارا تعبیر شده است. در میانه حدیثی که سعد اسکاف از امام باقر(ع) نقل کرده، حضرت فرموده‌اند: "... کسی که نزد آل محمد بیاید [و به ایشان تمسک کند]، نزد چشمه‌ای جوشان آمده که این چشمه همواره به وسیله علم خداوند جاری است و هیچ‌گاه از بین نمی‌رود و هیچ‌گاه قطع نمی‌گردد...".

چشمه وقتی همواره جوشان و جاری است که به منبع آبی متصل باشد که همواره آب‌های آسمانی آن منبع را پُر کنند؛ وگرنه چشمه از جوشش می‌افتد و می‌خشکد. ویژگی چشمه‌ای که در این احادیث بیان شده آن است که به امر پروردگار، دوام دارد و هیچ پایان و یا قطع شدنی برای آن متصور نیست؛ زیرا به منبع علم بی‌پایان الهی متصل است. شکی نیست، در احادیثی که قید علم وجود ندارد، منقطع نشدن امامان به معنای پایان‌ناپذیری ایشان نیست و چنین تعبیری بدان معنا نیست که همواره بر تعداد امامان افزوده می‌شود، بلکه مراد آن است که علم آنان همواره و دائماً از سوی خداوند منان افزایش می‌یابد. در این حدیث که کاملاً همسو با احادیث بدون قید علم است، به این معنا تصریح شده است. این روایت، اهل بیت(ع) را چشمه صافی معرفی می‌نماید که به واسطه علم خداوند در حال جریان است و هیچ تمام شدن و انقطاعی در آن نیست. جریان دائمی این چشمه که به علم الهی متصل است، نیاز به افزایش دائمی علم امام از طرف خداوند دارد.

احادیث باریابی ملائکه به محضر امام

در این گونه حدیثی، اهل بیت(ع) به ما آموخته‌اند که ملائکه همواره به محضر امام شرفیاب می‌شوند. به این سه حدیث توجه کنید:

1. مِسمَع کِرْدِین که از بیماری گوارشی رنج می‌برد و به همین خاطر سعی می‌کرد در طول شبانه روز یک وعده بیشتر غذا نخورد، می‌گوید: من هرگاه نزد امام صادق(ع) غذا می‌خوردم، بیماری‌ام عود نمی‌کرد و به من آزاری نمی‌رساند. وقتی این را به امام عرض کردم، ایشان فرمودند: "ای اباسیار، تو غذای گروه صالحی را می‌خوری که فرشتگان با آنان، روی فرششان مصافحه می‌کنند. عرض کردم: برای شما آشکار هم می‌شوند؟ حضرت دست خود را بر یکی از کودکانش کشید و فرمود: آنان نسبت به کودکان ما از خود ما مهربان‌ترند".
2. «عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي الْيَسَعِ قَالَ: دَخَلَ حُمْرَانُ بْنُ أَعْيَنَ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ(ع) وَ قَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ يَبْلُغُنَا أَنَّ الْمَلَائِكَةَ تَنْزِلُ عَلَيْكُمْ فَقَالَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ وَ اللَّهِ لَتَنْزِلُ عَلَيْنَا تَطَأُ فَرَشْنَا أَ مَا تَقْرَأُ كِتَابَ‏ اللَّهِ‏ تَعَالَى‏...؟!».
3. ابوالیسع گزارش می‌دهد که حمران بن اعین به خدمت امام باقر(ع) رسید و پرسید: فدایت شوم، به ما خبر رسیده که ملائکه همیشه بر شما نازل می‌شوند. [آیا این خبر را تأیید می‌کنید؟] حضرت فرمودند: به خدا قسم شکی نیست که قطعاً ملائکه بر ما نازل شده و قدم روی فرش‌های ما می‌نهند. آیا قرآن، کتاب الهی را نخوانده‌ای [که فرمود:] ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ﴾.. ابوحمزه گزارش می‌دهد که امام باقر(ع) فرمودند: "[از بس تعداد فرشتگانی که نزد ما حاضر می‌شوند، زیاد است] فرشتگان جا را بر ما تنگ می‌کنند [در اثر رفت و آمد زیادی که فرشتگان در منزل ما دارند، پرهای آنان در خانه ما می‌ریزد] و ما از پر فرشتگان برگرفته و گردن‌بند برای فرزندان خود درست می‌کنیم".

در اینجا این سؤال مطرح است که ملائکه به چه انگیزه و با چه مأموریتی بر امام وارد می‌شوند؟ ممکن است این ورود به جهت زیارت امام، روشن شدن فضیلت امام نسبت به دیگران، تسلیت و دل‌داری دادن به امام، کمک به امام، تبرک‌جویی از امام، محافظت از امام یا مأموریت‌های دیگری باشد. همان طور که مشاهده شد، سه حدیث گذشته و نیز گروهی از این خانواده حدیثی، از این جهت مطلق‌اند و مأموریت ملائکه در آنها مشخص نشده است. برخی دیگر اما، شرفیابی ملائکه به محضر امام را به خبر آوردن برای امام قید می‌زنند. به این دو حدیث دقت کنید:

1. علی بن ابی حمزه می‌گوید: از امام کاظم(ع) شنیدم که می‌فرمود: "هر فرشته‌ای که خداوند برای امری او را به زمین فرو می‌فرستد، او را فرو نمی‌فرستد، جز آنکه ابتدا نزد امام آید و آن امر را به او عرض کند و اساساً رفت و آمد ملائکه از نزد خدای تبارک و تعالی به سوی امام است".
2. عبدالله بن بکر أرجانی که امام صادق(ع) را در راه مدینه به مکه همراهی می‌کرد، در بین حدیث پردامنه‌ای که از آن امام شنیده بود، می‌گوید: حضرت فرمود: "ای پسر بَکر، قلب‌های ما غیر از قلب‌های مردم است؛ چراکه ما اطاعت‌کننده، خالص و برگزیده هستیم. ما چیزی را می‌بینیم که مردم نمی‌بینند و چیزی را می‌شنویم که مردم نمی‌شنوند و قطعاً ملائکه در [مسافرت‌ها در] جهاز شتر و با روبُنه سفر بر ما فرود می‌آیند و [نیز در خانه‌ها] روی فرش‌هایمان می‌گردند و هنگام غذا خوردن ما شاهد بوده و برای اموات ما نیز حضور پیدا می‌کنند. آنان همواره خبر رویداد هرچه قرار است اتفاق بیفتد را پیش از وقوع آن برای ما می‌آورند. آنان با ما نماز می‌گذارند و برای ما دعا می‌کنند و بال‌هایشان را روی ما می‌اندازند و کودکان ما روی بال‌های آنان می‌چرخند. آنان از آسیب زدن حشرات موذی به ما جلوگیری می‌کنند. آنان از ثمرات هر گیاهی که در زمین‌ها می‌روید، در فصل خودش برای ما می‌آورند و از آب هر زمینی ما را سیراب می‌کنند. ما این آب‌ها را در ظرف‌هایمان می‌یابیم. آنان هر روز و هر ساعت و در هر وقت نمازی ما را مطلع می‌کنند و هیچ شبی بر ما نمی‌گذرد، مگر آنکه اخبار هر زمین و آنچه در آن حادث می‌گردد، نزد ماست و اخبار جنیان و اخبار ملائکه که از اهالی هوا هستند، نزد ماست. هیچ پادشاهی در زمین نمی‌میرد و دیگری جانشین او می‌شود، مگر آنکه خبرش و چگونگی رفتار او با پیشینیانش را برای ما می‌آورند و هر یک از شش زمین تا زمین هفتم، خبرش برای ما آورده می‌شود".

شکی نیست که یکی از جهات باریابی ملائکه به محضر امام، علم‌آوری آنان از طرف خدای متعال برای ایشان است و این مأموریت، از روایات دیگر به خوبی استفاده می‌شود. پس در پایین‌ترین حالت می‌توان گفت، هر گاه از بین انگیزه‌ها و مأموریت‌های مختلف، ملائکه با مأموریت علم‌آوری بر امام وارد شدند، ازدیاد علم برای امام تحقق می‌یابد. در این صورت احادیث یاد شده دلالت بر مطلوب داشته و مرتبط با رویداد تحدیث می‌شود. به نظر می‌رسد، از همین رو مرحوم صفار و کلینی، هردو، قید “آوردن علم برای امام” را در عنوان باب گنجانده‌اند.

احادیث عمود نور

در این احادیث می‌آموزیم که هنگام تولد، طفولیت، یا از لحظه تصدی امامت، ستونی از نور برای امام برافراشته می‌شود و امام بدین واسطه، اعمال بندگان را در سرتاسر زمین می‌بیند. در اینجا سخن از چیستی عمود نور نداریم، اما عمود نور هرچه باشد، کاربری‌هایی برای آن برشمرده‌اند؛ دیدن اعمال عباد، دیدن شهرهای دیگر و آنچه بین مشرق و مغرب یا دنیا است و باخبرشدن از احوال آنها، از این جمله‌اند. برایند این مجموعه حدیثی آن است که عمود نور، ابزاری است که خدای متعال برای امام قرار داده است تا ایشان با نگاه کردن در آن، از اخبار گستره امامت و ولایت خویش اطلاع یابد. از این منظر، هرگاه امام در آن نظر می‌افکند، بر علم و خبری از طرف خدای متعال راجع به حیطه ولایت خویش، مطلع می‌گردد و این همان ازدیاد علم امام است که در این گونه حدیثی، با ابزار عمود نور برای امام تحقق می‌یابد؛ همانند گونه‌های حدیثی پیشین، که فرشتگان این نقش واسطه‌گونه را ایفا کرده و از طرف خداوند، برای امام علم می‌آوردند. در گونه‌های حدیثی پیشین، با بخشی از متون حدیثی عمود نور آشنا شدیم. در اینجا به نمونه‌ای دیگر از این میراث گران‌بها توجه کنید: محمد بن مروان گفت: حضرت باقر(ع) فرمودند: "هر گاه یکی از شما خدمت امام می‌رسد، باید دقت کند چه می‌گوید؛ زیرا امام در شکم مادر می‌شنود. وقتی مادر او را می‌زاید، نوری به جانب آسمان برایش می‌درخشد. هنگام به دنیا آمدن، روی بازوی راستش نوشته شده است: ﴿وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾. وقتی او سخن گفت، خداوند برایش ستونی برافراشته می‌کند که به وسیله آن بر زمین اشراف می‌یابد و به اعمال بندگان علم پیدا می‌کند".

در برخی از روایات مجموعه احادیث عمود نور، به صراحت از برافراشته شدن عمود دیگری برای امام سخن گفته شده که یک سر آن نزد خدای متعال و سر دیگران در گوش مبارک امام است تا هرگاه امام نیازمند ازدیاد بود، برای او علم مورد نیاز ریخته شود.

از سویی دیگر، آیات و احادیثی در دست داریم که روی “عَرضه اعمال اُمت بر امام، تأکید دارد؛ نگاه کنید: روایت شده که قطعاً هر روز اعمال بندگان، چه بندگان نیکوکار و چه بندگان بدکردار، بر رسول الله(ص) و امامان(ع) عرضه خواهد شد. پس مواظب باشید [کار ناشایستی انجام ندهید]؛ و این سخن خدا است که فرمود: ﴿وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ...﴾..

به نظر می‌رسد بتوان این ادله را نیز به مجموعه احادیث عمود نور افزود؛ زیرا از یک سو در این ادله به بیان عرضه اعمال امت بر پیامبر و امام پرداخته شده و بر زمان‌های این رویداد، به ویژه پنج‌شنبه‌ها، تأکید شده است؛ نگاه کنید: از معلی بن خنیس گزارش رسیده که امام صادق(ع) درباره این سخن خداوند متعال: ﴿وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ﴾ فرمود: این رسول الله و امامان هستند؛ چرا که هر پنج‌شنبه اعمال بندگان برایشان عرضه می‌شود..

و از سوی دیگر، بیشترین کاربری عمود نور هم برای دیدن اعمال بندگان است. حاصل ارتباط این دو دسته از احادیث آن است که در احادیث عرض اعمال، زمان عرضه اعمال بندگان مطرح شده و در احادیث عمود نور، ابزار دیدن آن بیان شده است. در کتاب جعفر بن محمد بن شریح حضرمی که از اصول اربعمائة است، از عبدالله بن طلحة نهدی، حدیثی نقل شده است که در جملات آغازین آن، سخن از ضرورت ازدیاد علم امام و در جملات پایانی آن، سخن از عرض اعمال در پنج‌شنبه است: عبدالله گفته که شنیدم، امام صادق(ع) به ذَریح که راجع به چگونگی علم امام سؤال کرده بود، فرمودند:... "ای ذَریح، آگاه باش به خدا قسم، چنان‌چه ما افزایش پیدا نکنیم، همه داشته‌هایمان از بین خواهد رفت". عبدالله می‌گوید: حضرت پس از گفتگویی راجع به نسبت افزایش علم امام و علم پیامبر(ص) فرمودند:... "آیا نشنیده‌ای که پدرم می‌فرمود: بدون شک اعمال بندگان هر پنج‌شنبه بر رسول الله(ص) عرضه می‌گردد...؟!".

همان‌طور که مشاهده می‌کنید، امام صادق(ع) از ضرورت ازدیاد علم امام، به عرض اعمال رسیدند. این بدان معناست که میان افزایش علم امام و عرض اعمال، رابطه تنگاتنگی وجود دارد؛ به ویژه آنکه از لحاظ زمان افزایش علم و زمان عرض اعمال، تأکید ویژه‌ای بر پنج‌شنبه شده است؛ بدین ترتیب که یکی از زمان‌های شاخص عرض اعمال، ساعات پایانی روز پنج‌شنبه است و یکی از زمان‌های شاخص افزایش علم امام نیز شب جمعه در همان ساعات است. شاهد دیگر بر همسویی و هم‌افزایی این دو دسته حدیثی، درج آن دو توسط برخی مانند مرحوم صفار و شیخ طوسی، در کنار یکدیگر است.

احادیث وفات امام پیشین

وقتی امام از دنیا رحلت می‌کند، علوم وراثتی‌ای که در اختیار او بوده، به امام پس از وی منتقل می‌شود. علوم دیگری نیز به امام انتقال می‌یابد و رسماً ابزار دریافت علوم جدید برای امام ایجاد می‌شود. برافراشته شدن عمود نور برای امام، نگاه کردن به اعمال بندگان و باخبرشدن از رفتار آنان، خبردار شدن از رحلت امام پیشین در همان لحظه با وجود دوری از او، ایجاد حالت‌های عجیب در نفس امام به خاطر تصدی امامت و افزوده شدن پنج جزء (زیادة خمسة أجزاء) به امام جدید، از مواردی است که در لحظۀ وفات امام پیشین، برای امام جدید اتفاق می‌افتد. هر کدام از این موارد، یا خود علم جدید ـ غیر از علوم پیشین ـ است که به صورت غیرعادی و الهام‌گونه به امام می‌رسد و یا ابزاری برای دریافت علوم جدید است. به هر حال، این احادیث به دلالت التزامی بر افزایش علم امام دلالت دارند. در بخشی دیگر از این روایات اما، بر افزایش تصریح شده است: عمر بن یزید گزارش داده که از امام صادق(ع) پرسیدم: وقتی امامی از دنیا رفت، [در آن لحظه] در همان شبی که از دنیا می‌رود، علم او به امام پس از او به همان مقداری که امام گذشته می‌دانست، انتقال می‌یابد؟ حضرت فرمودند: "هر مقدار از آن [به امام جدید می‌رسد] که خداوند بخواهد. امام جدید کتاب‌هایی [را که در اختیار امام پیشین بود،] به ارث می‌برد. ولی با این حال، [هیچ‌گاه خداوند] امام را به حال خود رها نمی‌کند و همواره در شبانه روز، اعلم او را افزایش خواهد داد".

در این جا دو نکته باقی می‌ماند: اول: اشاره شد که در بخشی از این احادیث سخن از افزودن پنج جزء به امام جدید است: ابواسماعیل گفته که امام صادق(ع) فرمودند: "هیچ امامی از دنیا نمی‌رود، مگر آنکه مثل آنچه به امام پیشینی داده شده بود، به امام پس از او نیز داده می‌شود. علاوه بر آن، پنج جزء به امام پسینی افزوده خواهد شد".

نکته نخست، پرسش از چیستی پنج جزئی است که به امام جدید اضافه می‌گردد. مرحوم علامه مجلسی می‌فرماید احتمال دارد پنج جزء افزون، اشاره به پنج رویدادی باشد که قرآن علم آن را در اختیار خداوند می‌داند. آن پنج رویداد عبارت‌اند از: علم زمان برپایی قیامت، نزول باران، آنچه در رحم مادران است، آنچه انسان فردا روزی [در قیامت] به دست می‌آورد و اینکه در کدام زمین خواهد مُرد: ﴿إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾.

دلیل این احتمال آن است که خداوند علم این موارد را به کسی نداده است و در میان آنها، رخدادهای بداپذیر وجود دارد. ممکن است آنچه بر امام جدید افزوده می‌شود، علم این موارد باشد. احتمال دیگر، ارتقای امام در معرفت پروردگار است؛ زیرا معرفت خدا پنج قسمت است: صفات ثبوتیه ـ شامل علم، قدرت و اراده (یا به جای اراده، حیات) ـ صفات سلبیه و صفات فعل. این احتمال، یکی از معانی علمی است که شبانه روز برای امام حادث می‌شود. به نظر می‌رسد مرحوم مجلسی، نخست “افزایش پنج جزء” را، افزایش علمی تصور فرموده، سپس در محتوای این علم افزون، دو احتمال مطرح کرده است. می‌توان گفت روایت اجمال دارد؛ کاملاً روشن است که حدیث شریف درصدد بیان آن پنج جزء نیست، در نتیجه این افزایش، شامل احتمالاتی می‌شود: افزایش علم، قدرت، ولایت، افزایش درجات یا حقایقی دیگر. اما به قرینه احادیث ازدیاد علم امام و نیز احادیث انتقال علم امام پیشین به امام جدید، افزایش علمی پیش‌تر به ذهن تبادر می‌کند. با پذیرش این ظهور، احادیث “افزایش پنج جزء” از بین “احادیث وفات امام قبل” دلالت ویژه‌ای بر ازدیاد علم امام دارند.

نکته دوم اینکه، گاهی امام در حال حیات خود، علمی را از روش‌های غیرعادی و نامحسوس به امام پس از خود انتقال می‌دهد؛ مانند انتقال علوم نامحسوس در هنگام وفات امام پیشین به امام جدید یا رویداد “ألف باب” برای امیرالمؤمنین(ع)! آیا این علم، در شمار علوم وراثتی به حساب می‌آید، تا ویژگی‌ها و احکام آن را داشته باشد یا در ردیف علوم افزون جای می‌گیرد؟ می‌توان گفت از آنجا که در احادیثی، این دست از علوم در مقابل علم افزون قرار داده شده، در زمره علوم وراثتی امام طبقه‌بندی می‌شوند. احتمال دیگر این است که چون کیفیت اخذ و همچنین ابزار آنها، غیرمتعارف است، در ردیف علوم افزون دسته‌بندی شوند و بتوان آنها را نوعی الهام الهی قلمداد کرد؛ زیرا این خداوند است که یک‌باره از طریق غیرمتعارف، تمامی علم امام پیشین را بر قلب امام جدید الهام می‌کند. رخداد “ألف باب” نیز به همین منوال بوده است. اما به نظر می‌رسد این دست از علوم، در واقع علم وراثتی هستند و تنها شباهتی در کیفیت اخذ آنها با علم افزون وجود دارد. به این حدیث توجه کنید.

ابوبصیر گفت: نزد امام صادق(ع) رفتم و... عرض کردم: فدایت شوم، شیعیان در میان خود حدیثی نقل می‌کنند که رسول الله(ص) به علی(ع) بابی از علم را آموخت که از آن، هزار باب علم گشوده می‌شود. فرمودند: ای ابامحمد، رسول الله(ص) به علی(ع) هزار باب از علم آموخت که از هر باب آن، هزار باب گشوده می‌شود. عرض کردم: به خدای قسم که این حتماً علم است. امام صادق(ع) برای مدتی [مانند شخص متفکر که در حال تفکر انگشت، چوب یا وسیله‌ای را روی زمین می‌کشد و اثری از آن بر روی خاک نقش می‌بندد] بر زمین خطوطی کشیدند؛ سپس فرمودند: بدون شک آن علم است ولی [آن علم امام که مد نظر ما است] این علم نیست.... عرض کردم: فدایت شوم، پس آن چیزی که علم است [و حقیقتاً به عنوان علم امام مد نظر شما است چیست؟ امام صادق(ع) فرمودند: علمی است که در طول شب و روز [به صورت] امری پس از امر دیگر و چیزی پس از چیز دیگر تا روز قیامت حادث می‌شود..

در این حدیث شریف، علم “ألف باب” در شمار علوم وراثتی در کنار جامعه، جفر و «علم ما کان و ما یکون» و در مقابل علم افزون قرار گرفته و بسیار به صراحت از آن، نفی علم (مخصوص امام) شده است. در این حدیث شریف، حتی مصحف فاطمه(س) نیز که به الهام جبرئیل(ع) بوده است در زمره علوم وراثتی محسوب شده و از آن، نفی علم شده است. در حقیقت از مجموع روایات چنین برمی‌آید که علم امام، تنها علمی است که ایشان آن را مستقیماً از خدا با ابزار و کیفیتی مخصوص طی تشریفاتی در زمان‌هایی خاص، مانند شب‌های قدر و شب‌های جمعه و یا در زمان‌هایی عام، به صورت لحظه به لحظه و تازه به تازه، دریافت می‌کند. دیگر علوم اگرچه علم هستند و در اختیار امام نیز می‌باشند، اما علم مخصوص امام قلمداد نمی‌شوند.

احادیث علم منوط به مشیت امام

در این احادیث می‌آموزیم که هر گاه امام بخواهد بر چیزی آگاهی یابد، علم لازم در اختیار او قرار می‌گیرد. به برخی از این احادیث بنگرید: ابو ربیع شامی گفته که امام صادق(ع) فرمودند: "بی‌شک هرگاه امام بخواهد، می‌داند". راجع به واژه پایانی ـ “عَلِمَ”ـ در حدیث شریف، اختلاف وجود دارد که آیا به صیغه معلوم و ثلاثی مجرد ـ “عَلِمَ” ـ قرائت شود و یا به صیغه مجهول و از باب تفعیل ـ “عُلِّمَ” ـ؟ نظر بیشتر تصحیح‌کنندگان نسخ و شارحان این خانواده حدیثی آن است که قرائت دوم صحیح است؛ بدین معنا که هرگاه امام بخواهد بر چیزی آگاهی یابد، علم لازم به او تعلیم داده می‌شود. این واژه تنها در یکی دو حدیث به کار گرفته شده و در بیشتر احادیث این باب تصریح شده است که در صورت مشیت امام، این خداوند است که علم لازم را به امام تعلیم می‌دهد. به یک نمونه توجه کنید: ابوعبیده مدائنی گفته که امام صادق(ع) فرمودند: "هرگاه امام اراده کند راجع به چیزی علم پیدا کند، خداوند علم آن را به امام تعلیم می‌دهد". باید گفت این احادیث، قرینه بر صحت قرائت واژه “عُلِّمَ” به صیغه مجهول از باب تفعیل است.

با توجه به این معنا، فاعل و تعلیم دهنده این علم به امام، کسی جز خدای متعال نیست. این تعلیم ـ که یا به واسطه فرشته است و یا خدای متعال مستقیماً به صورت نکت و نقر، علم لازم را به امام الهام می‌کند ـ همان افزایش علم امام است. نکته قابل اشاره این است که بر اساس این گروه حدیثی، رویداد ازدیاد علم امام جریانی دوسویه است. فرایند این رویداد گاه بنا به نیاز، درخواست و مشیت امام از سوی امام آغاز می‌گردد و گاه بنا به حکمت، اراده و مشیت خداوند از سوی خداوند آغاز می‌شود. برخی از گونه‌های حدیثی یاد شده، مانند همین گونه، نوع نخست را بیان می‌دارند و برخی از گونه‌ها، مانند احادیث شب قدر، قسم دوم را بیان می‌کنند. به این حدیث دقت کنید: اسحاق حریری [یا جریری] گفته که نزد امام صادق(ع) بودم؛ شنیدم که می‌فرمود: "قطعاً خداوند ستونی از نور دارد که آن را از همه آفریده‌ها پنهان داشته است. یک سر آن نزد خداست و سر دیگران در گوش امام. پس هر گاه خداوند چیزی را اراده کند، فوری آن را در گوش امام وحی می‌کند".

احادیث رخداد ازدیاد علم به صورت عملی

در بین آیات قرآن و منابع حدیث، گزارشاتی وجود دارد که نشان می‌دهد، به صورت جزئی در وقایعی خاص، خبرها و علومی برای اهل بیت(ع) به ویژه پیامبر اکرم(ص) آورده شده است؛ مانند اخباری که خداوند برای پیش‌گیری از دسیسه‌های منافقان، به آن حضرت می‌داد. آیاتی که در پی می‌آید، بیانگر برخی از این خبرهاست: ﴿يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ...﴾، ﴿وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ﴾، ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾.

آیه اخیر راجع به واقعه لیلة المبیت است. وقتی قریش در دارالندوه برای کشتن پیامبر(ص) برنامه‌ریزی کردند، خداوند توسط جبرئیل(ع) این خبر را به پیامبر(ص) رساند: شیطان که در آن واقعه به صورت یک پیرمرد نجدی درآمده بود، وقتی پیشنهاد قتل پیامبر(ص) را به نوعی خاص داد، قریشیان متفقاً گفتند: نظر پیرمرد نجدی درست است و آن را اجرا خواهیم کرد. ابولهب عموی پیامبر نیز، نظر به همین رأی داشت. در اینجا بود که جبرئیل(ع) بر پیامبر(ص) نازل شد و ایشان را از این توطئه مطلع کرد و در این باره آیه ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾ نازل شد....

گاهی گزارش‌های افزایش علم پیامبر و امام با موضوع آموزه‌های اخلاقی است. باید گفت این گزارشات نیز دلیلی بر مدعاست و از لحاظ موضوع، هیچ تفاوتی ندارد. به این حدیث که در آن یک مطلب اخلاقی بیان شده است، توجه کنید: ابوحمزه از امام باقر(ع) گزارش می‌دهد که رسول الله(ص) در حجة الوداع سخنرانی کرده و فرمودند: ای مردم! همانا روح القدس در دلم افکند که هیچ کس نمی‌میرد تا روزی‌اش را کامل بگیرد. از خدا بپرهیزید و در طلب روزی آرام باشید [حریص نباشید و خود را به زحمت نیفکنید] و دیررسیدن روزی، شما را وادار به کسب آن از راه حرام نکند؛ زیرا آنچه نزد خداست، جز به وسیله اطاعتش به دست نمی‌آید.

از مصادیق این گزارش‌ها می‌توان به داستان پیدا شدن الواح حضرت موسی(ع) در زمان پیامبر(ص) اشاره کرد. خلاصه ماجرا از این قرار است: ابوحمزه ثمالی از امام صادق(ع) گزارش کرده که ایشان فرمودند: در کتاب جفر [که نزد امامان(ع) است، نوشته شده] که... وقتی روزگار زندگانی حضرت موسی(ع) به سررسید، خداوند به وی وحی کرد که الواح را که از زَبرجد بهشتی بود، در کوهی پنهان کند. از همین روی، حضرت موسی(ع) به سوی آن کوه رفت. کوه برای او شکافته شد و او الواح را پیچیده، در آن گذاشت. وقتی آنها را در شکاف قرارداد، شکاف کوه به هم پیوست. الواح پیوسته در آن کوه بود تا حضرت محمد(ص) مبعوث گردید. روزی قافله‌ای از یمن که قصد شرفیابی خدمت پیامبر را داشتند، در راه خود به آن کوه رسیدند. ناگهان کوه باز شد و الواح همان طور پیچیده، به همان صورتی که موسی(ع) نهاده بود، از کوه بیرون آمد. وقتی کاروانیان آنها را برداشتند، الواح در نظرشان بزرگ جلوه کرد و در دلشان افتاد که به آنها دست نزنند و نگاه نکنند تا آنها را به دست پیامبر(ص) برسانند. در همین حال خداوند جبرئیل(ع) را بر پیامبر نازل کرد و ماجرای کاروان و الواح را به اطلاع پیامبر(ص) رساند.

وقتی کاروانیان خدمت پیامبر(ص) رسیدند، پیامبر(ص) از آنان پیشی گرفتند و آغاز به سخن نمودند و از آنان راجع به آنچه یافته بودند، سؤال کردند. آنان شگفت‌زده پرسیدند: از کجا فهمیدی که ما چیزی پیدا کرده‌ایم؟ حضرت فرمودند: خدا به من اطلاع داد و آنچه شما یافته‌اید، الواح است. آنان گفتند که ما به پیامبری تو شهادت می‌دهیم و الواح را درآورده و تقدیم کردند. با اینکه به زبان عبرانی نوشته شده بود، حضرت به آنها نگاه کردند و خواندند. آنگاه امیرالمؤمنین(ع) را خواسته و فرمودند: این را داشته باش که در آن علم گذشتگان و آیندگان است. اینها الواح موسی(ع) است و خدا به من دستور داده تا آنها را در اختیار تو بگذارم. عرض کرد: یا رسول الله! من نمی‌توانم درست آنها را بخوانم! پیامبر(ص) فرمودند: جبرئیل(ع) به من گفته که به تو بگویم، این الواح را امشب زیر سرخود بگذار تا فردا صبح که برخیزی، علم خواندن آنها به تو تعلیم داده شده است.

امام صادق(ع) فرمود: امیرالمؤمنین(ع) شب آنها را زیر سرخود گذاشتند؛ صبح که شد، خداوند علم همه محتوای الواح را به ایشان تعلیم داده بود. پیامبر اکرم(ص) به ایشان دستور دادند تا از آن نسخه‌برداری کنند. پس امیرالمؤمنین(ع) در یک پوست گوسفند، نسخه‌ای از روی آن نوشتند و این همان جفر است که در آن علم گذشتگان و آیندگان است و آن به همراه الواح و عصای موسی(ع) نزد ماست و ما از پیامبر به ارث برده‌ایم.

لازم نیست افزایش علمی در جهان کنونی برای امام تحقق یابد، بلکه در عوالم پیشین نیز از این دست افزایش‌های عملی، اتفاق افتاده است؛ به این حدیث دقت کنید: مفضل گزارش کرده که از امام صادق(ع) پرسیدم: شما هنگامی که [در عوالم پیشین] به صورت سایه‌هایی بودید، چگونه بودید؟ حضرت پاسخ فرمودند: "ای مفضل، ما در سایه سبزی نزد پروردگارمان بودیم و این در حالی بود که غیر از ما هیچ کس وجود نداشت. همواره به تسبیح، تقدیس، تهلیل و تمجید خداوند مشغول بودیم. جز ما نه فرشته مقربی بود و نه صاحب روحی، تا آنکه خدا آفرینش اشیا را اراده کرد. پس آنچه از ملائکه و غیرملائکه خواست، به هر طور که خواست، آفرید. سپس علم این آفرینش را به ما رساند و ابلاغ کرد".

در این حدیث، بر ازدیاد علم امام تصریحی وجود ندارد، ولی در دو مرحله، یکی در مقام علم به ذات، اسما و صفات الهی و دیگری در مقام علم به افعال الهی، علوم بی‌کرانی به امام ارزانی شده است که دست‌کم در مرحله دوم، علم امام افزایش یافته است. توضیح بیشتر در مبحث زمان آغاز افزایش علم امام خواهد آمد.

در این گونه از گزارشات، سخنی از ازدیاد علم پیامبر(ص) یا امام و یا حکم آن مطرح نیست، اما در این وقایع، به صورت عملی، از سوی خداوند علمی بر علوم ایشان افزوده شده است. اگر این وقایع تنها برای پیامبر(ص) هم نقل شده باشد، کافی است تا این شأن برای امام نیز به اثبات برسد و به نقل مصادیق آن برای امام نیاز نیست؛ چراکه بر اساس ضرورت شراکت امام در علم پیامبر و نیز قانون کلی “اثبات تمام مقامات و شئون پیامبر برای ائمه بعد از ایشان، مگر مقامات خاصی مانند نبوت و افضلیت”، به ویژه با ضمیمه روایات نزول و ورود فرشتگان بر ائمه اطهار(ع)، این شأن برای امام نیز به اثبات می‌رسد.

پرسش‌های وابسته

• آیا علم معصوم قابلیت افزایش دارد؟ (پرسش)
• افزایش علم معصوم به چه معناست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• افزایش علم امام؛
• افزایش علم پیامبر؛
• افزایش علم پیامبر خاتم؛
• افزایش علم ولی؛
• افزایش علم وصی؛
• افزایش علم اهل بیت(ع)؛
• افزایش علم فاطمه زهرا(س).

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

1. یارمحمدیان، محمد تقی، ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت
2. امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت
3. خاتمی، سید احمد، ملائکه و دیدار با امامان
4. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی
5. امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام
6. رستمی، محمد زمان و طاهره آل‌بویه، علم امام
7. محمد حسن نادم و سید ابراهیم افتخاری، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد