قیام شهید فخ در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث قیام شهید فخ است. قیام شهید فخ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: قیام شهید فخ در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی با قیام فخ

نهضت «فخ» همان قیام حسین بن علی عابد است که در مکه هنگام موسم حج و در روز ترویه اتفاق افتاد. در زمان خلافت موسی الهادی پسر مهدی عباسی، حسین فرمانده نهضت فخ و اصحاب او به دست عباسیان کشته شدند و از حضرت جواد (ع) نقل شده است که فرمود: «‌لَمْ يَكُنْ لَنَا بَعْدَ الْطَّفِ مَصْرَعٌ أَعْظَمُ مِنْ فَخٍّ»؛ «برای ما بعد از طف (کربلا) قتلگاهی بزرگ‌تر از فخ نبوده است». و این نهضت – همان‌گونه که ذکر خواهد شد- در راستای انقلاب امام حسین (ع) بوده و از نظر هدف و انگیزه شباهت‌هایی با آن دارد، همچنین این قیام از نظر تعداد شهدا و آنچه عباسیان با آنان کردند بسیار نزدیک است به آنچه بنی‌امیه با حسین بن علی (ع) انجام دادند؛ لذا به تفصیل به آنچه در این واقعه اسفبار رخ داده خواهیم پرداخت.

شخصیت شهید فخ

مقالهٔ اصلی: شهید فخ

مقالهٔ اصلی: حسین شهید فخ

علامه مجلسی درباره نسب "شهید فخ" این‌گونه نوشته است: وی "حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن" است. مادرش زینب دختر عبدالله بن حسن، دخترعموی پدر وی است. حسین در زمان خلافت هادی عباسی در مدینه در ذی‌قعده سال ۱۶۹ بعد از مرگ مهدی عباسی قیام کرد و جمع زیادی از علویان با او همراه شدند. در هشتم ذی‌حجه با شهادت حسین و یارانش در فخ (در شش میلی مکه) این قیام پایان یافت.

خاندان ابوطالب و عباسیان

ابوالفرج روایت کرده است که: سبب خروج حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب (ع) این بود که موسی الهادی پسر مهدی عباسی، ولایت مدینه را به اسحاق بن عیسی بن عبدالله بن عباس داد، و او مردی را از اولاد عمر بن الخطاب به نام عبدالعزیز بن عبدالله در مدینه جانشین خود کرد. عبدالعزیز با فرزندان ابوطالب بد رفتاری می‌نمود و از آنان می‌خواست که در هر روز مراجعه کرده و در مقصوره (جایی در مسجد است) خود را معرفی نمایند، و از هر کدام از آنان ضمانت می‌گرفت. پس حسن بن محمد بن عبدالله بن حسن و مسلم بن جندب هذلی شاعر و عمر بن سلام را که در یک جا جمع شده بودند دستگیر و به آنان تهمت شراب خوردن زد و حسن را هشتاد تازیانه و ابن جندب را پانزده تازیانه و ابن سلام را هفت تازیانه زد؛ سپس دستور داد بر گردن‌های آنان طناب بسته و در مدینه بگردانند. هاشمیه- که زنی صاحب پرچم سیاه در ایام محمد بن عبدالله بود - نزد او فرستاد و به او گفت: تو اجازه نداری که بنی‌هاشم را در مدینه بگردانی و بر آنان تعدی کنی در حالی که تو ظالم و ستمگر باشی؛ پس او دست برداشت و آنان را آزاد کرد.

ابن اثیر گوید: حسین بن علی صاحب فخ نزد عبدالعزیز -که جانشین اسحاق بن عیسی بود - رفت و به او گفت: تو این افراد را تازیانه زدی در حالی که چنین حقی را نداشتی زیرا اهل عراق در خوردن شراب، اشکالی نمی‌بینند، پس چرا می‌خواهی آنان را بگردانی؟ او دستور آنان را باز گردانده و زندانی کردند، سپس حسین بن علی آمد و حسن بن محمد را کفالت کرده و او را آزاد کرد.

دیدار شیعیان با شهید فخ

ابوالفرج گوید: اوایل قافله حاجیان از حج بازگشته بودند و از شیعه نزدیک به هفتاد مرد آمده بودند و در خانه ابن افلح در بقیع منزل کرده بودند و با حسین بن علی صاحب فخ ملاقات کردند.

حاکم مدینه

این خبر به عبدالعزیز عمری جانشین امیر مدینه رسید و این کار را نادرست شمرد و بر معرفی کردن فرزندان ابوطالب اصرار ورزید، پس مردی را از غلامان انصار به نام ابوبکر بن عیسی حائک بر آنان گماشت، او آنان را در روز جمعه معرفی کرد، پس او به آنان اجازه بازگشت نداد تا اینکه وقتی مردم برای نماز جمعه به مسجد می‌آمدند به آنان اذن داد که بروند وضو بگیرند و برای نماز به مسجد بازگردند. هنگامی که نماز گزاردند، آنان را تا هنگام نماز عصر در مقصوره حبس کرد، سپس آنان را فراخواند و حسن بن محمد را به اسم خواند و او حاضر نبود؛ پس به یحیی و حسین بن علی گفت: باید او را بیاورید در غیر این صورت شما را زندانی خواهم کرد زیرا او سه روز است که برای معرفی خود مراجعه نکرده است. حسین بن علی و یحیی مقداری با یکدیگر صحبت کردند، پس یحیی به عبدالعزیز عمری ناسزا می‌گفت و دشنام می‌داد و بیرون رفت؛ ابن حائک نزد عبدالعزیز عمری رفت و ماجرا را برای او تعریف کرد، عبدالعزیز حسین بن علی و یحیی را طلب کرد و آنان را تهدید نمود و با درشتی با آنان سخن گفت. امین (مؤلف کتاب اعیان الشیعه) گوید: در اینجا شعر ابو تمام مناسب است که می‌گوید: فَعَلْتُمْ بِاَبْنَاءِ النَّبِیِّ وَ رَهْطِهِ اَفاعِیلَ اَدْنَاهَا الخِیَانَةُ وَ الغَدْرُ

و قول شریف رضی که گوید: لَیْسَ هَذَا لِرَسُولِ اللهِ یا اُمَّةَ الطُّغْیانِ وَ البَغْیِ جَزا جزای رسول خدا این نبود که بنده انصار بر خاندان رسول خدا (ص) مسلط شود و آنان را بدون جرم حبس کند و تهدید نماید. ابوالفرج گوید: حسین بن علی صاحب فخ در صورت عبدالعزیز عمری خنده‌ای کرد و گفت: ای ابا حفص! تو خشمناک شدی. او در پاسخ به حسین گفت: مرا مسخره کرده و با کنیه خطاب می‌کنی؟ حسین بن علی گفت: ابوبکر و عمر که از تو بهتر بودند به کنیه خطاب می‌شدند و ناراحت نمی‌شدند، ولی تو از کنیه ناخشنودی و می‌خواهی که تو را به ولایت خطاب کنند. عبدالعزیز گفت: سخن آخر تو بدتر از کلام اول تو می‌باشد. حسین بن علی صاحب فخ گفت: به خدا پناه می‌برم، نه خدا این را برای من خواسته و نه آن کس که من از او هستم. عبدالعزیز گفت: من تو را به اینجا نیاوردم که به من فخر کرده و مرا ادب نمایی. یحیی در خشم شد و به او گفت: تو از ما چه می‌خواهی؟ گفت: از شما می‌خواهم حسن بن محمد را بیاورید.

گفتند: ما نمی‌توانیم او را بیاوریم، او هم مشغول اموری است که مردم به آن اشتغال دارند؛ تو به سراغ خاندان خطاب بفرست و آنان را مانند ما جمع کن تا یک یک خود را معرفی کنند، اگر در میان آنان کسی را نیافتی که غیبت او بیشتر از غیبت حسن بن محمد باشد، آنگاه با انصاف عمل کردی. عبدالعزیز قسم خورد که همسرش مطلقه و بندگانش آزاد باشند اگر حسین بن علی را آزاد کند تا اینکه در بقیه روز و شب آن حسن بن محمد را بیاورد، و اگر نیاورد خودش (عبدالعزیز) به سویقه (مکانی نزدیک مدینه که خانه‌ها و نخل‌هایی برای حسنی‌ها بوده) رفته و آنها را خراب کرده و بسوزاند و حسین بن علی صاحب فخ را هزار تازیانه بزند، و سوگند یاد کرد که اگر چشم او بر حسن بن محمد بیافتند او را به قتل رساند. امین گوید: با این سیاست‌های نادرست بلاد اسلام اداره می‌شد، کسی بر مردم مسلط می‌گردید که در دل کینه آنان را داشته باشد و آنان را مجبور به انجام کارهایی نماید که ناممکن است، پس چاره‌ای جز قیام باقی نماند که در نتیجه خون‌ها ریخته شده و حرمت‌های الهی هتک می‌گردید و اموال غارت شده و بدترین ظلم و فساد جریان پیدا می‌کرد. چگونه ممکن است یحیی و حسین بن علی صاحب فخ، پسر عموی خود را نزد عبدالعزیز عمری بیاورند تا او را به قتل برساند، و اگر او را نیاورند عبدالعزیز عمری- که جانشین حاکم مدینه است- ملک آنان را که وسیله معاش آنان می‌باشد، ویران سازد و خراب کند؛ و حسین بن علی صاحب فخ را هزار تازیانه بزند و آیا به جز قیام و خروج راهی باقی می‌ماند؟! و آن چه گناهی است که آنان را سزاوار این عقوبت کرده است؟.

تعهد یحیی به معرفی حسن بن محمد

یحیی با خشم و ناراحتی از جا بلند شد و به او گفت: من با خدا عهد می‌کنم که همه بنده‌های من آزاد باشند اگر امشب به خواب نروم مگر اینکه حسن بن محمد را نزد تو آورم؛ و اگر او را نیافتم درب خانه تو را می‌زنم تا بدانی که من نزد تو آمده‌ام. پس هر دو از نزد عبدالعزیز بیرون آمدند. حسین بن علی صاحب فخ به یحیی گفت: به خدا سوگند کار بدی کردی که قسم خوردی که حسن بن محمد را نزد او بباوری؛ تو کجا می‌توانی حسن بن محمد را پیدا کنی؟ یحیی در پاسخ گفت: من قصد نکردم حسن را نزد او آورم، نه به خدا سوگند بلکه من قصد کردم در چشم او خواب داخل نشود مگر اینکه درب خانه او را بزنم و شمشیر خودم را همراه داشته باشم، و اگر بتوانم او را به قتل رسانم.

حسین بن علی گفت: این حرکت و یورش بر جانشین امیر مدینه با آنچه ما با اصحاب و یاران خود قرار گذاشتیم منافات دارد و آن را خراب می‌کند (یاران حسین بن علی با یکدیگر وعده گذاشته بودند که در منی و در مکه در موسم حج ظاهر شوند و قیام کنند). یحیی در جواب گفت: مانعی ندارد زیرا از این زمان تا آن وقت ده روز بیشتر باقی نمانده است، تا به مکه برسیم موعد مقرر فرا می‌رسد. حسین بن علی صاحب فخ کسی را نزد حسن بن محمد فرستاد و به او گفت: ای عمو زاده! به تو خبر رسیده آنچه میان ما و این فاسق رخ داده است، پس هر جا که خواهی برو. حسن بن محمد گفت: نه به خدا سوگند ای عموزاده، هم اکنون نزد تو خواهم آمد تا دست خود را در دست تو بگذارم. حسین بن علی صاحب فخ گفت: من نمی‌خواهم که خداوند بر من ناظر باشد و بر محمد (ص) وارد شوم در حالی که او دشمن من باشد و درباره خون تو با من احتجاج نماید، بلکه من با جان خود تو را حفظ می‌کنم تا شاید خداوند مرا از آتش حفظ نماید.

آغاز قیام

سپس فرستاد و یحیی و سلیمان و ادریس فرزندان عبدالله بن الحسن و عبدالله افطس و ابراهیم بن اسماعیل طباطبا و عمر بن حسن بن علی و عبدالله بن اسحاق و عبدالله بن جعفر آمدند، و آنان نزد جوانان خود فرستاده و با غلامانشان حاضر شدند که از فرزندان علی (ع) بیست و شش نفر و ده نفر از حاجی‌ها و تعدادی از غلامان گرد آمدند. پس هنگامی که مؤذن برای نماز صبح اذان گفت داخل مسجد شدند و ندا دادند «احد احد»، و عبدالله بن حسن افطس بالای مناره‌ای که کنار قبر پیامبر (ص) بود رفت (در آنجا که جنازه‌ها را می‌گذاشتند و از مؤذن خواست «حَيَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ‌» بگوید، هنگامی که چشم مؤذن به شمشیری که در دست او بود افتاد «حَيَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ‌» گفت؛ عبدالعزیز عمری آن را شنید و احساس کرد اتفاقی افتاده است، از این رو مضطرب گردید و فریاد برآورد: مرکب را کنار درب حاضر کنید و در ظرف آب به من دهید. علی بن ابراهیم در روایت خود گوید: فرزندان او را تا هم‌اکنون در مدینه به بني حبتي ماء (فرزندان دو ظرف آب) می‌شناسند.

فرار جانشین امیر مدینه

بعد از شنیدن این صدا عبدالعزیز عمری فرار کرد، او می‌دوید و از کوچه معروف به کوچه عاصم بن عمر بیرون آمد و گریخت و از آن مهلکه نجات یافت. اما از روایت ابن اثیر استفاده می‌شود که عبدالعزیز عمری تا بعد از جریان باقی ماند.

خطبه شهید فخ

پس حسین بن علی صاحب فخ نماز صبح را با مردم گزارد، چون از نماز فارغ شد بر منبر رفت و خدای را حمد و ثنا کرد و گفت: ای مردم! من فرزند رسول خدا (ص) بر منبر رسول خدا (ص) در حرم رسول خدا (ص) هستم؛ شما را به سنت رسول خدا (ص) دعوت می‌کنم (در روایتی شما را به کتاب خدا و سنت رسول خدا (ص) دعوت می‌‌نمایم) برای رهایی از آنچه می‌دانید. ای مردم! آثار رسول خدا (ص) را در سنگ و چوب جستجو و طلب می‌کنید و به آن تبرک می‌جویید و پاره تن او را ضایع می‌نمایید؟! پس مردم به پا خاسته و با او بیعت کردند.

بیعت مردم

پس هنگامی که مردم برای بیعت نزد حسین بن علی صاحب فخ آمدند او گفت: با شما بیعت می‌کنم بر کتاب خدا و سنت رسول خدا (ص) و اینکه خدا اطاعت گردد و نافرمانی نشود، و من شما را دعوت می‌کنم به رضا از آل محمد و بر اینکه در میان شما عمل به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) نمایم، و در میان رعیت به عدل و داد رفتار کنم، و به طور مساوی تقسیم نمایم، و شما با ما بمانید و با دشمن ما مجاهده کنید، پس اگر ما برای شما وفا کردیم، وفا کنید برای ما؛ و اگر ما برای شما وفا نکردیم، بیعتی از ما بر شما نخواهد بود. راوی گوید: من آهسته گفتم: این با خود چه کرد؟ در کنار من پیر زنی از اهل مدینه بود به من گفت: خاموش باش، وای بر تو، آیا نسبت به فرزند رسول خدا (ص) چنین سخن می‌گویی؟ گفتم: من این را از جهت ترس بر او و محبت نسبت به او گفتم.

پس آن شاهدانی را که عبدالعزیز عمری بر او گواه گرفته بود که حسن بن محمد را بیاورد، حاضر کرد و به آنان گفت: این حسن بن محمد است و من او را آورده‌ام، او را به جانشین امیر تحویل دهید، در غیر این صورت به خدا سوگند من از عهده قسمی که خورده بودم، بر آمدم و مخالفت نکردم. از اولاد ابوطالب کسی از بیعت حسین بن علی صاحب فخ تخلف نکرد جز دو نفر: یکی حسن بن جعفر بن حسن بن حسن که از صاحب فخ خواست که او را معذور بدارد، حسین بن علی صاحب فخ هم او را مجبور نکرد و گفت: تو در این امر اختیار داری؛ و دیگری موسی بن جعفر بن محمد. قصبانی گوید: من موسی بن جعفر (ع) را دیدم که بعد از نماز عشاء نزد حسین بن علی صاحب فخ آمد و احترام کرد و فرمود: دوست دارم که مرا آزاد بگذاری و من در وسعت باشم که با شما همراهی ننمایم.

حسین بن علی مدتی طولانی سر به زیر انداخت و سخن نگفت و جواب نمی‌داد، سپس سر برداشت و رو به سوی او کرد و گفت: شما در وسعت و آزاد هستید. پیش از این حسین بن علی صاحب فخ از موسی بن جعفر (ع) خواسته بود که در قیام و نهضت با او همکاری نماید، موسی بن جعفر (ع) به او فرمود: شما کشته خواهی شد، پس خود را مهیا کن؛ به درستی که این گروه فاسقند و اظهار ایمان کنند و نفاق و کفر را پنهان نمایند، ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ و من مصیبت این خویشان را به حساب خدا می‌گذارم.

آغاز مبارزه

حماد بریدی که از طرف سلطان وقت در مدینه مسئول نیروهای حکومتی بود با سپاهیانش در کنار درب مسجد نبوی که به آن باب جبرئیل گفته می‌شود با حسین بن علی صاحب فخ و یارانش برخورد کردند؛ یحیی پیش رفته و با شمشیر بر او زد و او را به قتل رسانید و بر یاران او حمله‌ور شد و آنان را پراکنده کرد. ابن اثیر نقل کرده است که: خالد بریدی با دویست نفر نیروی نظامی و عمری جانشین امیر مدینه و وزیر بن اسحاق ازرق و محمد بن واقد شروی و بسیاری از مردم آمدند، خالد به یاران حسین بن علی صاحب فخ نزدیک شد، یحیی و ادریس فرزندان عبدالله بن حسن برابر او قرار گرفتند؛ یحیی ضربتی به بینی خالد بریدی زد و بینی او را قطع کرد، و ادریس از پشت سر آمد و ضربتی بر او زد و او را به قتل رسانید؛ پس یاران خالد بریدی متفرق شدند و عمری داخل در سیاه‌پوشان (مسوده) از یاران بنی‌العباس شد؛ سپس اصحاب حسین بن علی صاحب فخ بر آنان حمله کرده و آنان را از مسجد پراکنده نمودند و بیت‌المال را به دست آوردند و در آن بیش از ده هزار دینار بود - و به نقلی هفتاد هزار دینار - و مردم متفرق شدند و اهل مدینه درب‌های خود را بستند. فردای آن روز طرفداران بنی‌عباس گرد آمدند و با یاران حسین بن علی صاحب فخ درگیر شدند و هر دو سپاه جراحاتی برداشتند و تا ظهر به نبرد ادامه دادند، سپس متفرق شدند.

مبارک ترکی

او که برای انجام مناسک حج آمده بود، ابتدا به مدینه رفت و در آنجا جریان نهضت حسین بن علی صاحب فخ را شنید. مورخان در باره او اختلاف کرده‌اند: گفته شده است که: او نزد طرفداران بنی‌العباس آمد و با آنان بود و نبرد سختی با اصحاب حسین بن علی صاحب فخ نمود، سپس متفرق شدند و یاران حسین به مسجد پیامبر (ص) بازگشتند؛ مبارک به مردم وعده داد که فردا با آنان باشد و با یاران حسین بن علی صاحب فخ جنگ کند، پس هنگامی که از او غافل شدند او بر مرکب خود سوار شد و رفت. هنگامی که مردم آمدند او را نیافتند و تا مغرب با اصحاب حسین بن علی صاحب فخ جنگ کردند سپس متفرق شدند. و گفته شده است: مبارک با حسین بن علی صاحب فخ جنگ نکرد بلکه شبانه نزد او فرستاد که: به خدا سوگند من دوست ندارم که تو به سبب من گرفتار شوی و یا من به سبب تو گرفتار شوم؛ به خدا سوگند اگر من از آسمان سقوط کنم و پرندگان مرا بربایند نزد من بهتر خواهد بود که خاری تو را آزرده کند و یا از سرت مویی کم شود، امشب تعدادی از یاران خود را - اگر چه ده نفر باشند - نزد من بفرست که در سپاه من باشند تا اینکه عقب‌نشینی و منهزم شوم؛ پس حسین ده نفر از اصحاب خود را نزد او فرستاد، هنگامی که به سپاه او نزدیک شدند فریاد کشیدند و تکبیر گفتند و خود و یارانش عقب‌نشینی نموده و منهزم شدند. سپس کسی را طلب کرد که او را از غیر راه عمومی به مکه ببرد، بدین ترتیب راهی مکه گردید و نزد عباسیان رفت. هادی عباسی بر او غضب کرد و اموالش را از او گرفت و او را |از مسئولیتی که داشت برکنار کرد و مسئولیت نگهداری چهارپایان را به او سپرد.

حرکت به سوی مکه

حسین بن علی صاحب فخ و یارانش یازده روز در مدینه ماندند و مجهز گردیدند سپس در شش روز مانده از ماه ذیقعده از مدینه بیرون آمدند؛ پس چون آنان از مدینه بیرون رفتند، مردم به مسجد بازگشتند. خبر قیام حسین بن علی صاحب فخ به موسی الهادی خلیفه وقت در بغداد رسید، و گروهی از خاندان او در آن سال برای حج آمده بودند از آن جمله سلیمان بن ابی‌جعفر منصور و محمد بن سلیمان بن علی و عباس بن محمد بن علی و موسی و اسماعیل فرزندان عیسی بن موسی و مبارک هم با آنان بود.

سپاه عباسیان

پس موسی الهادی محمد بن سلیمان را امیر بر جنگ کرد و آنان در «ذی طوی» استقرار پیدا کردند و آنجا را لشکرگاه خود قرار دادند. سپس آماده حرکت برای مقابله با حسین بن علی صاحب فخ شدند، پس راه را پیموده تا به بستان بنی‌عامر رسیدند. در آنجا موسی بن عیسی کسی را فرستاد تا سپاه حسین بن علی صاحب فخ را مشاهده کند؛ آن فرستاده آمد و بازگشت و به موسی بن عیسی گفت: من در آنها خلل و کاستی و یا گریختن از صحنه نبرد را ندیدم و آنان را ندیدم جز اینکه در حال نماز و یا در حال دعا و نیایش بودند و یا اینکه در قرآن نظر می‌کردند و با سلاح خود را آماده می‌نمودند. موسی بن عیسی گفت: به خدا سوگند آنان بهترین خلق خدا و سزاوارتر از ما هستند به آنچه ما در دست داریم، ولی ملک عقیم است و نازا می‌باشد، و اگر صاحب قبر (یعنی پیامبر (ص)) با ما در ملک و حکومت نزاع کند بینی او را با شمشیر خواهیم زد. آنگاه به سوی سپاه و یاران حسین بن علی صاحب فخ حرکت کرد و با آنان در فخ برخورد کردند. موسی بن عیسی دستور داد به تنظیم سپاه بپردازند، پس محمد بن سلیمان به عنوان فرمانده سمت راست سپاه و موسی به عنوان فرمانده سمت چپ و سلیمان بن منصور و عباس بن محمد در قلب سپاه استقرار یافتند.

روز ترویه

روز هشتم ماه ذیحجه که آن را روز ترویه می‌نامند و حجاج در آن روز آب بر می‌دارند که به عرفات روند، دو سپاه هنگام نماز صبح با یکدیگر برخورد نمودند. موسی حمله را آغاز کرد، پس یاران حسین بن علی صاحب فخ بر او حمله کردند؛ او سپاه حسین بن علی را به قسمت پایین دره کشاند و محمد بن سلیمان از پشت بر آنان حمله کرد و بیشتر باران حسین بن علی صاحب فخ را به قتل رساند. عباسیان فریاد برآوردند: ای حسین! تو را امان دادیم؛ و او می‌گفت: امان را نمی‌خواهم؛ و یحیی بر آنان حمله می‌کرد.

شهادت حسین صاحب فخ

حماد ترکی از کسانی بود که در واقعه فخ شرکت داشتند، او - که از طرفداران عباسیان بود - گفت: حسین را به من نشان دهید؛ پس حسین بن علی را به او نشان دادند؛ تیری به سوی او پرتاب کرد و او را به قتل رساند. محمد بن سلیمان به او یکصد هزار درهم و یکصد جامه داد. ابن اثیر گوید: یاران حسین منهزم و پراکنده شدند و تعدادی از آنان کشته و برخی مجروح گردیدند. محمد بن سلیمان و کسانی که با او بودند به مکه بازگشتند و نمی‌دانستند که حسین بن علی صاحب فخ چه شده است، مردی از اهل خراسان به آنان رسید و گفت: بشارت و مژده! این سر حسین است؛ سر او را بیرون آورد و بر پیشانی او زخمی طولی بود و بر پشت سر او نیز زخمی دیگر بود.

شهادت حسن بن محمد

هنگامی که حسین بن علی به شهادت رسید، گروهی از اولاد امام حسن (ع) با او شهید شدند که از آن جمله سلیمان بن عبدالله بن الحسن و عبدالله بن اسحاق بن ابراهیم بن حسن بودند. در هنگام جنگ و مقاتله تیری به چشم حسن بن محمد اصابت کرد و او آن تیر را به حال خود گذاشت و بیرون نیاورد و به جنگیدن ادامه داد. محمد بن سلیمان که فرمانده سپاه بود فریاد زد: ای پسر دایی! درباره جان خود از خدا بترس و به تو امان می‌دهم. حسن بن محمد گفت: به خدا سوگند برای شما امانی نیست، ولی من از شما قبول می‌کنم. آنگاه شمشیر هندی را که در دست داشت شکست و نزد عباسیان رفت. عباس بن محمد به پسرش عبدالله فریاد زد: خدا تو را بکشد اگر او را به قتل نرسانی، آیا بعد از نُه جراحت باز هم انتظار می‌بری؟ موسی بن عیسی به او گفت: آری به خدا سوگند، درباره او تعجیل کنید.

پس عبدالله بر او حمله کرد و جراحتی بر او وارد نمود، آنگاه عباس بن محمد سر از بدنش جدا کرد. جنگ و نزاع میان عباس بن محمد و محمد بن سلیمان واقع شد، و محمد بن سلیمان گفت: من فرزند دایی خود را امان دادم شما او را کشتند. آنان در پاسخ گفتند: ما مردی از عشیره خود را به تو می‌دهیم که در عوض او به قتل رسانی. برخی نقل کرده‌اند که موسی بن عیسی بود که سر از بدن حسن بن محمد جدا کرد. ابن اثیر گوید: عباسیان فریاد امان سر دادند و به یاران حسین بن علی امان دادند. حسن بن محمد بن عبدالله آمد و پشت سر محمد بن سلیمان و عباس بن محمد ایستاد، موسی بن عیسی و عبدالله بن عباس بن محمد او را گرفتند و کشتند و محمد بن سلیمان به شدت غضب کرد.

سرهای شهدا

پس سرهای کشته‌ها یکصد و چند سر بود و در میان آنها سر حسن بن محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بود. باقی ماندگان از سپاه حسین بن علی رفتند و داخل حاجیان شدند، و از جمله کسانی که منهزم شدند ادریس بن عبد الله بن الحسن بود که گریخت و به سوی مصر رفت و از آنجا به زمین مغرب منتقل گردید و در آنجا دولت ادریسیان را تأسیس نمود.

سخن امام موسی بن جعفر (ع)

سپاه عباسیان سرها را نزد موسی و عباس آوردند (که از بزرگان بنی‌العباس بودند) در حالی که گروهی از اولاد حسن و حسین (ع) نزد آنان بودند، و کسی از آنان سخنی نگفت جز موسی بن جعفر (ع) که موسی بن عیسی عباسی روی به او کرد و گفت: آیا این سر حسین است؟ فرمود: آری ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾، او از دنیا رفت و به خدا سوگند او مسلمانی صالح، روزه‌دار، شب زنده‌دار و امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر بود و در میان اهل بیتش مثل و مانندی نداشت؛ و بعد از آن کسی پاسخ نداد. پس اسیران را به بغداد نزد موسی الهادی (خلیفه عباسی) آوردند و در میان آنان عذافر صیرفی و علی بن سابق قلانسی و مردی از اولاد حاجب بن زاره بود که موسی الهادی دستور داد سر از بدنشان جدا کردند.

و در میان اسیران مردی ایستاده بود، او گفت: یا امیرالمؤمنین! من غلام تو هستم. موسی الهادی گفت: غلام من بر من خروج می‌کند؟ و در دست او کاردی بود پس گفت: به خدا سوگند تو را با همین کارد پاره پاره می‌کنم. آنگاه بیماری بر او غلبه کرد و ساعتی طولانی گذشت تا اینکه موسی الهادی از آن بیماری مُرد، و آن مرد از کشته شدن جان سالم به در برد و او را از نزد موسی الهادی بیرون بردند.

اجساد شهدا

مسعودی گوید: حسین (صاحب فخ) با اکثر کسانی که با او بودند، کشته شد و سه روز گذشت و آنان را به خاک سپردند تا اینکه درندگان و پرندگان آنان را خوردند. ابن اثیر گوید: هنگامی که سر حسین بن علی صاحب فخ را نزد موسی الهادی (خلیفه عباسی) نهادند، گفت: گویا شما سر طاغوتی از طاغوت‌ها را نزد من آوردید، به درستی که کمترین چیزی که پاداش و جزای شما باشد این است که به شما چیزی ندهم. پس چیزی به آنان نداد.

پس از واقعه فخ

هنگامی که حسین بن علی و یارانش در فخ کشته شدند، موسی بن عیسی در مدینه نشست و به مردم دستور داد خاندان ابوطالب را دشنام داده و ناسزا گویند؛ مردم نیز چنین کردند به طوری که کسی باقی نماند، موسی بن عیسی گفت: کسی از آنان نمانده است؟ به او گفته شد: موسی بن عبدالله بن الحسن بن الحسن است. در این هنگام موسی بن عبدالله آمد و پیراهنی در تن داشت و در پای او کفشی از پوست شتر، و او ژولیده و غبارآلود بود، پس با مردم نشست و بر موسی بن عیسی سلام نکرد؛ در کنار او سری بن عبدالله از اولاد عباس بن عبدالمطلب بود. او به موسی بن عیسی گفت: بگذار تا درون او را ظاهر کنم و او را معرفی نمایم. موسی بن عیسی گفت: من بر تو از او می‌ترسم. گفت: مرا بگذار.

پس موسی بن عیسی او را اذن داد؛ آن مرد روی به موسی بن عبدالله از فرزندان امام حسن (ع) کرد و گفت: به تو بشنوانم؟ گفت: بگو. گفت: چگونه دیدی کشته شدن گمراهانتان را که حکومت را برای پسران عموی خود که بر شما انعام کردند - رها نمی‌کنید؟ موسی بن عبدالله گفت: من در این باره می‌گویم: بَنِی عَمِّنا رُدُّوا فُضُولَ دِمَائِنا یَنَمْ لَیْلُکُمْ اَوْ لَا یَلُمْنَا اللَّوائِمُ فَانَّا وَ إِیَّاکُمْ وَ مَا کانَ بَیْنَنَا کَذِی الدِّیْنِ یَقْضِی دَیْنَهُ وَ هُوَ راغِمُ سری گفت: به خدا سوگند بغی و ستم جز ذلت و خواری بر شما نیافزاید، و اگر شما همانند پسر عموی خود بودید (یعنی موسی بن جعفر) سالم می‌ماندید؛ او حق فرزندان عموی خود را شناخت و فضل آنان را بر خود دانست، و او طلب نمی‌کند چیزی که برای او نیست.

موسی بن عبدالله گفت: ن الأولی تثنی علیهم تعیبنی اُولاک بنو عمی و عمهم أبی فانک إن تمدحهم بمدیحة تصدق و إن تمدح اباک تکذب.

اموال شهدای فخ

پس هنگامی که حسین بن علی صاحب فخ و یارانش کشته شدند و این خبر به مدینه رسید، عبدالعزیز عمری در مدینه بود و دستور داد خانه حسین بن علی و خانه‌های خاندان و اهل او را سوزانده و اموال و درختان خرمای آنان را گرفتند.

عاقبت محمد بن سلیمان

او فرماندهی سپاه عباسیان را در جنگ با حسین بن علی صاحب فخ به عهده داشت. گروهی از غلامان او نقل کرده‌اند: هنگام مرگش که فرا رسید به او تلقین می‌کردند که ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا الله﴾ بگوید، اما او می‌گفت: ألا لیت أمی لم تلدنی و لم أکن لقیت حسینا یوم فخ و لا الحسن. و همچنان این را تکرار می‌کرد تا اینکه مرد. ابوالفرج گفته است: هرگاه محمد برادرش جعفر را می‌دید ناله‌ای می‌کرد و می‌گفت: ألا لیت أمی لم تلدنی و لم أشهد حسینا یوم فخ.

خواب موسی بن جعفر (ع)

پس از کشته شدن حسین بن علی صاحب فخ، سر او و اسیران از یاران او نزد موسی بن مهدی (خلیفه عباسی) فرستاده شد. موسی الهادی امر کرد یکی از اسیران را آوردند، او را توبیخ کرد سپس به قتل رساند؛ او همچنان با گروهی از اولاد امیرالمؤمنین (ع) همین‌گونه عمل کرد و آنان را به قتل رساند و خاندان ابوطالب را مورد اهانت قرار داد تا اینکه موسی بن جعفر را یاد کرد و به آن حضرت توهین نمود و گفت: به خدا سوگند صاحب فخ قیام نکرد مگر با دستور و فرمان او؛ زیرا او صاحب وصیت در اهل بیت و این خاندان است، خدا مرا بکشد اگر او را باقی بگذارم؛ و اگر از مهدی نشنیده بودم خبری را که پدرش منصور به او داده بود از فضل و برتری جعفر (ع) از اهل خودش در دین و علم و فضلی که داشت، و آنچه از سفاح درباره او به من رسیده که جعفر (ع) را احترام می‌کرد و او را برتری می‌داد، من قبر او را نبش کرده و او را به آتش می‌سوزاندم.

ابویوسف یعقوب بن ابراهیم - قاضی که جرأت پاسخ‌گویی او را داشت - گفت: مذهب موسی بن جعفر (ع) و هیچ یک از فرزندانش این نیست، و سزاوار نیست که او از آنان باشد. سپس این سخن خود را با سوگندها تأکید کرد و با مدارا با او سخن گفت تا اینکه غضب موسی الهادی فروکش کرد. پس علی بن یقطین نامه‌ای به موسی بن جعفر (ع) نوشت و این جریان را برای آن حضرت گزارش کرد. هنگامی که نامه علی بن یقطین به موسی بن جعفر (ع) رسید آن حضرت اهل بیت و شیعیان خود را جمع کرد و آنان را از آن گزارش باخبر نمود و به آنان فرمود: چه پیشنهادی در این باره دارید؟ گفتند: ما پیشنهاد می‌کنیم که از این شخص جبار (خلیفه عباسی) خود را دور کرده. و مخفی سازید که از شر و تجاوز و خیانت او در امان نیستید به خصوص که شما و ما را تهدید کرده است. حضرت موسی بن جعفر (ع) تبسم کرد و به این شعر تمثل جست: «زَعَمَتْ سَخِينَةُ أَنْ سَتَغْلِبُ رَبَّهَا فَلَيُغْلَبَنَّ مُغَالِبُ الْغَلَّابِ‌» سپس روی به دوستان و اهل بیت خود کرد و فرمود: این خوف و ترس شما برطرف می‌شود، اولین نامه‌ای که از عراق به شما خواهد رسید مشتمل بر چیزی نخواهد بود جز خبر مرگ موسی بن مهدی (خلیفه عباسی) و هلاکت او.

سپس فرمود: به حرمت این قبر (قبر رسول خدا (ص)) موسی بن مهدی همین امروز از دنیا رفت، و این مطلب حق است مانند اینکه شما سخن می‌گویید و من خبر آن را برای شما بیان می‌کنم که من در مصلای خود بعد از فارغ شدن از دعاهایم و تعقیبات نشسته بودم که خوابم برد، ناگهان جدم رسول خدا (ص) را در خواب دیدم و به او از موسی بن مهدی شکایت کردم و آنچه از او نسبت به اهل بیتش رسیده یادآور شدم و گفتم که من از جور و ستم‌های او نگران و ترسانم. رسول خدا (ص) به من فرمود: ای موسی! خیالت راحت باشد، خدا برای موسی (خلیفه عباسی) بر تو راهی قرار نداده است. و در آن وقت که رسول خدا (ص) با من سخن می‌گفت دستم را گرفت و به من فرمود: هم اکنون خداوند دشمن تو را هلاک کرد، پس سپاسگزاری تو از خدا باید که نیکو باشد.

راوی گوید: حضرت ابوالحسن موسی بن جعفر (ع) روی به قبله کرد و دست خود را به سوی آسمان بلند کرد و دعا نمود، و ما شنیدیم که آن حضرت در دعای خود می‌گفت: «شُكْراً لِلَّهِ جَلَّتْ عَظَمَتُهُ‌»، سپاس خدای را که عظمت او بزرگ است. آنگاه مولای ما ابوالحسن (ع) روی به ما کرد و فرمود: از پدرم جعفر بن محمد شنیدم که او از پدرش علی بن الحسین و او از پدرش از جدش امیرالمؤمنین (ع) حدیث کرد که آن حضرت از رسول خدا (ص) شنید که می‌فرمود: به نعمت خدا عزوجل اعتراف کنید و از همه گناهانتان به سوی او توبه نمایید که خداوند سپاسگزاران از بندگانش را دوست دارد. راوی گوید: ما برای نماز برخاستیم و آن جماعت که در آنجا بودند متفرق شدند، پس دیگر اجتماع نکردیم مگر برای خواندن نامه‌ای که در آن مرگ موسی بن مهدی (خلیفه عباسی) و بیعت با هارون الرشید ذکر شده بود. اسحاق بن قطان گوید: از حسین بن علی و یحیی بن عبدالله شنیدم که می‌گفتند: ما خروج نکردیم مگر اینکه با اهل بیت خودمان مشورت کردیم و نیز با موسی بن جعفر (ع) مشورت نمودیم که او ما را به قیام و خروج دستور داد.

عاقبت موسی الهادی (خلیفه عباسی)

او پسر مهدی عباسی و همان کسی است که سپاهی را به فرماندهی محمد بن سلیمان برای نبرد با حسین بن علی صاحب فخ فرستاد. نهضت حسین بن علی در ماه ذیحجه سال ۱۶۹ به وقوع پیوست، و موسی الهادی در نیمه ماه ربیع الاول سال ۱۷۰ یعنی پس از گذشت سه ماه از ماجرای فخ در سنین جوانی درگذشت و از عمر او تنها بیست و سه و یا بیست و شش سال گذشته بود.

نصر خفاف

او گوید: من در سپاه حسین بن علی صاحب فخ بودم و در آن واقعه ضربتی به من اصابت کرد و من از آن زخم شب را فریاد می‌زدم و می‌ترسیدم صدایم را بشنوند و مرا دستگیر کنند و ببرند. پس خواب بر من غلبه کرد و پیامبر (ص) را در خواب دیدم که آمد و استخوانی را گرفت و بر بازویم نهاد، پس شب را به روز آوردم و دیگر هیچ دردی را احساس نکردم.

مراثی

برای حسین بن علی شهبد فخ و دیگر شهیدان این واقعه جانگداز، شعرا اشعار زیادی سروده‌اند از آن جمله عیسی بن عبدالله در رثای حسین صاحب فخ گوید: فلأبكين على الحسين‌ بعولة و على الحسن‌ و علي ابن عاتكة الذي‌ أتوه ليس بذي كفن‌ تركوا بفخ غدوة في غير منزلة الوطن‌ كانوا كراما فانقضوا لا طائشين و لا جبن‌ غسلوا المذلة عنهم‌ غسل الثياب من الدرن‌ هدي العباد بجدهم‌ فلهم على الناس المنن‌. شخصی گوید: من در خواب مردی را دیدم از من خواست که این اشعار را بخوانم، پس به من گفت: این را به آن اضافه کن: قوم کرام ساده منهم و من هم ثم من.

منابع

1. نظری منفرد، علی، نهضت‌های پس از عاشورا
2. ذاکری، علی اکبر، سیره سیاسی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه