معروف در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

از جمله واژه‌های معادل مفهوم ارزش، واژه “معروف” است. “معروف” به هر امر معلوم و شناخته شده اطلاق می‌گردد و احتمالاً به دلیل همین آشنایی است که مورد پذیرش جامعه قرار می‌گیرد. در قرآن نیز واژه “معروف” به هر امر شناخته شده‌ای که مهر تأیید عقل یا شرع را بر خود داشته باشد، اطلاق شده است^[۱]. راغب در تعریف این واژه می‌نویسد: هر فعلی که به‌واسطه شرع یا عقل حسن و خوبی آن احراز شده باشد، معروف است. در مقابل آن واژه “منکر و نُکر” قرار دارد که از چنین خصوصیتی برخوردار نیست^[۲]. علامه طباطبایی نیز در تعریف این واژه قرآنی بر آن است که: “معروف” از ماده عرف است و “عرف” به آن دسته از سنت‌ها و سیره‌های نیکو و حسن رایج در جامعه که عقلای جامعه آنها را به خوبی می‌شناسند؛ اطلاق می‌گردد. به بیان دیگر، معروف چیزی است که با عقل، شرع، قواعد اخلاقی و قوانین صحیح رایج در جامعه مغایرت نداشته باشد و آن دسته از اعمال نادر و غیر مرسومی که با ملاک‌های فوق در تعارضند، خارج از قلمرو معنای معروف جای می‌گیرند و بر آنها معمولاً واژه “منکر” اطلاق می‌شود^[۳].

امر به معروف، به مثابه یکی از مکانیسم‌های نظارت و کنترل همگانی بر روند جاری امور اجتماعی، از جمله واجبات کفایی و الزام‌های اجتناب‌ناپذیر جامعه اسلامی است. امر به معروف و نهی از منکر علاوه بر بیان و تذکار مستمر ارزش‌های پذیرفته شده و برحذر داشتن مکرر از نقض آن، به تمهیا- مقدمات لازم برای رواج و انتشار آنها در سطح جامعه اسلامی، جامعه‌پذیر‌سازی همسوی توده‌ها و نیز ایجاد حساسیت متناسب نیز اشاره دارد. به عبارت دیگر، اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر، در مرحله اول مسبوق به شناسایی، استخراج، تفسیر، تعیین مصداق و بیان و تبلیغ ارزش‌ها و ضد ارزش‌های مورد توجه اسلام و عرف متشرعان و در مرحله بعد تلاش همه جانبه و مستمر در جهت تعمیق، تثبیت، مراقبت و روان‌سازی نشر معروف‌ها و برحذر داشتن رسمی و غیر رسمی از وقوع و ارتکاب منکرات است. برای اجرایی شدن این دو فریضه، ایجاد بسترهای اجتماعی فرهنگی مناسب، تعلیم و تربیت عمومی، ایجاد حساسیت‌های لازم، تشریح آثار و نتیجه‌های مترتب بر اجرای آنها، توجه دادن مستمر توده‌های مؤمن به وظایف و مسئولیت‌های محوله، تشویق و ترغیب آنها به ایفای نقش‌های متوقع و در نهایت تلاش در جهت نهادی ساختن این فرهنگ در بطن و متن جامعه، ضرورت اجتناب ناپذیر دارد.

امر به معروف و نهی از منکر همان‌گونه که در منابع فقهی به تفصیل بیان شده، درجات و مراتبی دارد که مؤمنان باید در مقام عمل و اجرا آن را رعایت کنند. مرحله اول آن فعل قلبی یا انزجار و تنفر قلبی مؤمن از فاعل منکر یا تارک معروف است. مستقیم‌ترین نمود این حالت روحی معمولاً در چهره افراد ظاهر می‌شود. مرحله دوم، ابراز و اظهار نگرانی به صورت زبانی و گفتاری، یعنی امر طرف به معروف و نهی او از منکر به زبان امر و نهی یا نصیحت و ارشاد است. مرحله سوم، اقدام عملی و فیزیکی برای بازداشتن مرتکبان منکر از ادامه عمل است که البته به دلیل احتمال بروز اختلال و بی‌نظمی و احیاناً سوء استفاده‌های پیش‌بینی‌پذیر، این مرحله و مرحله بعد به مأموران رسمی حکومت و کارگزاران قضایی دولت اسلامی محول شده و آنها باید با استناد به قوانین و ضوابط از پیش تعیین شده به اجرای دقیق آن همت گمارند. به بیان برخی مفسران: امربه معروف و نهی از منکر دو مرحله دارد: یکی مرحله فردی که هر کس موظف است به تنهایی ناظر اعمال دیگران باشد و دیگری مرحله دسته جمعی که امتی موظفند برای پایان دادن به نابسامانی‌های اجتماع دست به دست هم بدهند و با یکدیگر تشریک مساعی کنند. قسمت اول وظیفه عموم مردم است، و چون جنبه فردی دارد طبعاً شعاع آن محدود به توانایی فرد است، اما قسمت دوم شکل واجب کفایی به خود می‌گیرد و چون جنبه دسته جمعی دارد و شعاع قدرت آن وسیع است، طبعاً از شئون حکومت اسلامی محسوب می‌شود^[۴].

آیات قرآنی مرتبط

امر به معروف سیره پیامبران الهی: ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾^[۵].
امر به معروف از جمله سیاست‌های اجرایی حکومت صالحان: ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ﴾^[۶].
امر به معروف از شاخص‌های امت برتر: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ...﴾^[۷].
در آیاتی نیز مؤمنان به اقامه این فریضه در گستره جامعه مأموریت یافته^[۸] و به دریافت پاداش‌های نیکوی دنیوی و اخروی بشارت داده شده‌اند^[۹].^[۱۰]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۸، ص۱۱۸.
↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۵۶۱.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۳۸۰.
↑ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۳۴؛ برای آشنایی بیشتر با دو فریضه اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر، جایگاه، اهمیث، آثار و شیوه‌های اجرای آن در جامعه، ر. ک: محسن فیض کاشانی، المهجة البیضاء، ج۴، ص۹۵-۱۱۷؛ مصباح یزدی، محمد تقی بزرگ‌ترین فریضه، ص۱۳-۱۶۳؛ محمداسحاق مسعودی، پژوهشی در امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن و روایات، ص۵۷-۲۹۹؛ محسن خرازی، الامر بالمعروف والنهی عن المنکر، ص۵۸-۱۵۲.
↑ «همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.
↑ «(همان) کسانی که اگر آنان را در زمین توانمندی دهیم نماز بر پا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به کار شایسته فرمان می‌دهند» سوره حج، آیه ۴۱.
↑ «شما بهترین گروهی بوده‌اید که (به عنوان سرمشق) برای مردم پدیدار شده‌اید؛ به کار پسندیده فرمان می‌دهید» سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.
↑ ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ «و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و اینانند که رستگارند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.
↑ ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ «و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۱۴۶.

[1] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۸، ص۱۱۸.

[2] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۵۶۱.

[3] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۳۸۰.

[4] مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۳۴؛ برای آشنایی بیشتر با دو فریضه اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر، جایگاه، اهمیث، آثار و شیوه‌های اجرای آن در جامعه، ر. ک: محسن فیض کاشانی، المهجة البیضاء، ج۴، ص۹۵-۱۱۷؛ مصباح یزدی، محمد تقی بزرگ‌ترین فریضه، ص۱۳-۱۶۳؛ محمداسحاق مسعودی، پژوهشی در امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن و روایات، ص۵۷-۲۹۹؛ محسن خرازی، الامر بالمعروف والنهی عن المنکر، ص۵۸-۱۵۲.

[5] «همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.

[6] «(همان) کسانی که اگر آنان را در زمین توانمندی دهیم نماز بر پا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به کار شایسته فرمان می‌دهند» سوره حج، آیه ۴۱.

[7] «شما بهترین گروهی بوده‌اید که (به عنوان سرمشق) برای مردم پدیدار شده‌اید؛ به کار پسندیده فرمان می‌دهید» سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.

[8] ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ «و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و اینانند که رستگارند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.

[9] ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ «و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.

[10] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۱۴۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]