توکل: تفاوت میان نسخه‌ها

'''توکّل'''، یکی از صفات ارزشمند [[اهل ایمان]] است. توکل به معنای تکیه و [[اعتماد بر خدا]] داشتن و نتایج کار را به او سپردن. کسی که در حدّ [[توان]]، از [[فکر]] و [[قدرت]] خود برای رسیدن به [[هدف]]، بهره می‌گیرد و بقیه کار را به [[خدا]] می‌سپارد اهل توکل است، مثل رزمنده‌ای که به [[جنگ]] می‌پردازد، یا کاسبی که دنبال [[تجارت]] می‌رود، یا کارگری که در حدّ [[توان]] کار می‌کند، امّا تکیه اصلی‌اش بر خود یا دیگران نیست، بلکه بر خداست. [[خداوند]]، اهل توکّل را [[دوست]] می‌دارد و در [[قرآن]] هم فرموده که [[مؤمنان]] تنها بر [[خدا]] [[توکّل]] کنند{{متن قرآن|وَقَالَ مُوسَى يَا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ}}<ref>و موسی گفت: ای قوم من! اگر به خداوند ایمان آورده‌اید، چنانچه گردن نهاده‌اید بر او توکّل کنید» سوره یونس، آیه ۸۴.</ref>. توکّل، [[روح]] را [[قوی]] و [[اراده]] را مستحکم می‌سازد و ریشه اصلی آن در [[دل]] است و در عمل آشکار می‌شود<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۴.</ref>.

توکل، مصدری برگرفته از واژه [[عربی]] "وکل" به معنای سپردن امر خود به غیر است<ref>خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج ۵، ص ۴۰۵.</ref>. تو کل، در لغت و اصطلاح، اظهار عجز، [[اعتماد]] به غیر<ref>ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۱، ص ۷۳۶.</ref> و سپردن ([[نیابت]] دادن - [[نائب]] قراردادن) امر خویش (خود) به فردی مطمئن به [[علت]] [[کفایت]] او یا [[ناتوانی]] شخص از [[قیام]] به امر خود است<ref>ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۱، ص ۷۳۴ - ۷۳۶ و راغب اصفهانی، مفردات، ص ۸۸۲.</ref>. پس، اگر فرد به [[خدا]] [[اعتماد]] کند و او را [[وکیل]] خود قرار دهد، [[خدا]] برایش کافی است {{متن قرآن|فَهُوَ حَسْبُهُ}}<ref>«و هر که بر خدا توکل کند همو وی را بسنده است» سوره طلاق، آیه ۳.</ref> و اگر به غیر [[خدا]] توکل کند و به [[دنیا]] بپیوندد، [[خداوند]]، او را به غیر خود واگذار می‌کند <ref>ابن سلامه، مسند الشهاب، ج ۱، ص ۲۹۸؛ حسن بن ابی الحسن دیلمی، ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۲۰؛ محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج ۲، ص ۴۲۶ و ورام ابن ابی فراس، مجموعه ورام، ج ۱، ص ۲۲۲.</ref>.<ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۴.</ref>.

توکل در لغت به‌معنای اظهار [[ناتوانی]] در کار و اعتماد کردن به دیگری است. در اصطلاح دینی و عرفانی وقتی آن دیگری "[[خداوند]]" باشد، [[انسان]] به [[خداوند]] توکل کرده است. در این حالت تنها [[اطمینان]] [[آدمی]] به خداست و امیدی به دیگران در [[دل]] راه نمی‌دهد. توکل هنگامی است که کسی به دیگری اعتماد کند و کار خود را به او واگذارد، بنابراین، توکّل هنگامی است که کسی به دیگری اعتماد کند و کار خود را به او واگذارد، بنابراین، توکّل عبارت است از این که فقط بر [[وکیل]] خود اعتماد قلبی داشته باشد. [[متوکل]] کسی است که [[اطمینان]] دارد [[خداوند]] [[رزق]] و امور او را کفالت و وی را [[کفایت]] می‌کند. [[امام علی]] {{ع}} از نشانه‌های اصلی توکل را [[اعتقاد]] به رزاقیّت [[خداوند]] برمی‌شمرد<ref>غررالحکم، ۳ / ۴۸۹۵</ref>. در فرازی دیگر نیز، توکل را حواله کردن امور به‌سوی [[خداوند]] برمی‌شمرد<ref>غررالحکم، ۱ / ۶۹۹</ref><ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 230.</ref>.

[[امام علی]] {{ع}} برحسب [[تربیت]] قرآنی خود بر موضوع توکل به‌خدا تأکید و تکیه کرده است. [[مرجع]] توکل [[امام]] بر [[خدا]] نشئت گرفته از [[شناخت]] و [[ایمان]] او به [[خداوند]] است. قادریّت مطلق [[خداوند]] نزد [[امام]]، امری ملموس است، چنان‌که می‌فرماید: از او [[یاری]] می‌خواهم، که هم قاهر است و هم قادر و بر او توکل می‌کنم، که هم کفایت‌کننده است و هم یاری‌دهنده<ref>[[نهج البلاغه]]، [[خطبه ۸۲ نهج البلاغه|خطبه ۸۲]] و نیز نک: خطبه‌های ۸۹ تا ۲۱۸: {{متن حدیث|"وَ أَسْتَعِينُهُ قَاهِراً قَادِراً، وَ أَتَوَكَّلُ عَلَيْهِ كَافِياً نَاصِراً"}}</ref>.[[ایمان]] به [[دین]] مبین [[اسلام]] نیز در گرو توکل بر خداست. [[اسلام]] مایه وثوق و اعتماد کسانی است که بر [[خداوند]] توکّل کنند، زیرا مشتمل بر وعده‌های گران‌قدر اوست و به سبب [[اطمینان]] به آن است که توان توکّل بر [[خدا]] را می‌یابند<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۰۲</ref>. [[امام]] {{ع}} از توکل با عنوان‌هایی چون [[بهترین]] [[کارگزار]]، بزرگ‌ترین [[سرمایه]] [[تجارت]] با سود فراوان، ستونی [[استوار]]، حصار [[حکمت]]، عمل [[افضل]]، قوت [[یقین]]، قوت و نیروی [[دل]]، [[صلاح]] [[عبادت]]، رهایی از [[رنج]] و [[اندوه]] و... نیز یاد کرده است»<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۲۳۱.</ref>.

همچنین [[نقل]] شده است که ذکر قنوت [[وتر]] ایشان، [[کمک]] خواستن از [[خدا]] برای توکل<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۴۸۷ و مستدرک الوسائل، ج ۴، ص ۴۱۶.</ref> و توصیه به توکل، از مطالب مهم سخنان ایشان بود<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج ۱، ص ۱۱۸؛ شرف المصطفی، ج ۲، ص ۱۳۵، الکافی، ج ۲، ص ۶۱ و تقی الدین مقریزی، امتاع الأسماع، ج ۴، ص ۳۵۰.</ref><ref>[[محسن محمدزاده|محمدزاده، محسن]] و [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص ۳۲۹.</ref>.

یعنی [[انسان]] [[وظیفه]] خودش را با [[اعتماد به خدا]] انجام بدهد<ref>آشنایی با قرآن، ج۳، ص۱۱۱.</ref>. به عبارت دیگر توکّل یعنی انسان همیشه به آنچه مقتضای [[حق]] است عمل کند و در این [[راه]] به [[خدا]] [[اعتماد]] کند، که [[خداوند]] حامی و [[پشتیبان]] کسانی است که حامی و پشتیبان [[حقّ]] می‌باشند. توکّل تضمین [[الهی]] است برای کسی که همیشه حامی و پشتیبان حقّ است<ref>بیست گفتار، ص۱۵۹.</ref>.

پس توکّل یعنی انسان در پیمودن راه حقّ چه از جنبه مثبت و چه از جنبه منفی به خود [[تزلزل]] راه ندهد و مطمئن باشد که اگر در جریان [[زندگی]] [[هدف]] صحیح و خداپسندانه خود را در نظر بگیرد نه [[منافع]] شخصی را، اگر فعالیّت خود را متوجّه [[انجام وظیفه]] کند نه متوجّه خود کار خود را به خدا بازگذارد، خداوند او را تحت [[حمایت]] خود قرار می‌دهد<ref>مجموعه آثار، ج۱، ص۳۱۴.</ref><ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۲۹۴.</ref>

در [[قرآن کریم]] کلمه توکل با همین لفظ و با دیگر صیغه‌های ماضی، مضارع و امر آن از این باب، با الفاظ: {{متن قرآن|تَوْكَّلْتُ}}، {{متن قرآن|تَوَكَّلْنَا}}، {{متن قرآن|نَتَوَكَّلَ}}، {{متن قرآن|يَتَوَكَّلُ}}، {{متن قرآن|يَتَوَكَّلُونَ}}، {{متن قرآن|تَوَكَّلُوا}}، و در مجموع در [[چهل]] کلمه ذکر شده، که ما در این جا کلمه {{متن قرآن|تَوْكَّلْتُ}} را که در هفت [[آیه]] از شش [[سوره]] [[قرآن مجید]] ذکر شده و پنج آیه آن، مکی، و دو آیه آن، در [[مدینه]] نازل گردیده، برای تحقیق [[انتخاب]] می‌کنیم. لذا طبق معمول، بعد از تنظیم [[آیات]] به ترتیب مصحفی، به بررسی لغوی آن می‌پردازیم. سپس آن را از کتب [[تفسیر]] و تفسیر [[روایی]] علمای [[اهل]] [[شیعه]] و [[تسنن]] مورد تحقیق قرار می‌دهیم، و سرانجام هم با [[استعانت]] از امدادهای [[خدای سبحان]] در آن [[تدبر]] می‌کنیم.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۴۴۵.</ref>

راغب در مفردات فرموده: [[توکیل]]، [[اعتماد]] نمودن بر غیر و او را [[نایب]] خود قرار دادن است، و [[وکیل]] بر وزن فعیل، به معنای مفعول آن است. قال تعالی: {{متن قرآن|وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا}}<ref>«و خداوند (تو را) کارساز، بس» سوره نساء، آیه ۸۱.</ref>؛ یعنی او کافی است که امر تو را [[ولایت]] کند و [[معتمد]] تو و نایب تو باشد، و گفته می‌شود، توکل بر دو وجه است؛ یکی مانند: {{عربی|توکلت لفلان}}؛ به معنای بر او ولایت نمودم، و وجه دیگر، نظیر: {{عربی|وکلته فتوکل لی}}؛ یعنی او را وکیل نمودم، پس برایم [[وکالت]] نمود، و {{عربی|توکلت علیه}}؛ به معنای بر او اعتماد نمودم، و در بسیاری موارد، وکیل به کفیل [[تفسیر]] می‌شود، و وکیل اعم است؛ زیرا هر کفیلی وکیل است، ولی هر وکیلی کفیل نیست<ref>مفردات، ص۵۶۹.</ref>.

فخرالدین در [[مجمع البحرین]] فرموده: قوله: {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ}}<ref>«و هر که بر خدا توکل کند همو وی را بسنده است» سوره طلاق، آیه ۳.</ref>، اصل در توکل، اظهار عجز و [[درماندگی]] در کار بوده و اسم آن {{عربی|تکلان}} است، و {{عربی|توکل علی الله}}، [[انقطاع]] و بریدن [[بنده]] است از همه [[مخلوقات]] به سوی [[خدای متعال]]، در آنچه که از مخلوق [[آرزو]] می‌کند، و گفته‌اند: ترک سعی و [[کوشش]] است در آنچه [[قدرت بشری]] وسعت در آن را ندارد، و فی قوله: {{متن قرآن|لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ}}<ref>«من بر (نگهداشت) شما گمارده نیستم» سوره انعام، آیه ۶۶.</ref>، وکیل بر شیء، عبارت از [[قیام]] به [[حفظ]] آن چیز و دفع ضرر کردن از آن است، و توکیل عبارت است از اعتماد نمودن بر شخص و او را نایب خود قرار دادن؛ از آن قبیل است، قوله: {{متن قرآن|وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا}}؛ یعنی خدای متعال کافی است که امر تو را [[ولایت]] و [[سرپرستی]] کند، و [[وکیل]] از اسمای [[خدای تعالی]] است. گفته‌اند که او کافی است، و گفته‌اند که او کفیل بر روزی [[بندگان]] است، و در [[حدیث]] آمده است: {{متن حدیث|لَوْ تَوَكَّلْتُمْ‏ عَلَى‏ اللَّهِ‏ حَقَّ‏ تَوَكُّلِهِ لَكَانَ كَذَا}}؛ یعنی اگر بر خدای تعالی [[حق]] توکل او توکل کنید، چنین خواهد بود، و آن به این است که به طور قطع و [[یقین]] معلوم باشد که: {{عربی|لا فاعل الا الله}}، و هر موجودی از [[رزق]]، [[عطا]]، منع و غیر آن از جانب خدای تعالی است. پس از آن، بر وجه نیکویی، در [[طلب]] خواسته‌اش سعی و تلاش بنماید. در [[معانی الاخبار]]، {{متن حدیث|التَّوَكُّلُ‏ عَلَى‏ اللَّهِ‏}}، [[علم]] به این است که مخلوق، نه یارای ضرر رساندن دارد و نه [[قدرت]] بر نفع رساندن، و نه عطا می‌کند و نه می‌تواند مانع عطا شود، و [[یأس]] و [[ناامیدی]] از جانب [[مردم]] داشتن و در عمل آن را به کاربردن. پس وقتی بنده‌ای چنین باشد، برای احدی به جز [[خدای متعال]] کار نمی‌کند، و به جز خدای متعال، نه به کسی امیدی دارد، و نه از کسی ترسی دارد، و به جز خدای تعالی، به احدی [[طمع]] ندارد. گاهی چنین [[گمان]] می‌رود که توکل، ترک کسب و ترک تلاش و [[کوشش]] در جهت تحصیل و به دست آوردن شیء مورد [[حاجت]] است، و این گمانی است جاهلانه و نابخردانه، بلکه چنین کاری [[گناه]] و [[حرام]] است، و در حدیث [[ابابصیر]] آمده است که سؤال نمود: حدِّ توکل چیست؟ فرمود: “الیقین” سؤال نمود: حدِّ یقین چیست؟ فرمود: تا زمانی که با خدای متعال است، از هیچ چیز [[خوف]] و ترسی ندارد<ref>مجمع البحرین، ص۴۵۹.</ref>.

در [[فرهنگ]] لغات فرمود: {{عربی|وَکْل و وُکُول}}؛ یعنی واگذار کردن کار خود به دیگری، {{عربی|تکْلَه و موال}}؛ یعنی عاجزی که کار را به دیگری بسپارد. {{عربی|وَکَل و وُکْلَه}}؛ یعنی مرد عاجز که کار خود را به دیگری واگذار کند. {{عربی|وَکِل}}؛ یعنی [[ترسو]]، عاجز و کودن. {{عربی|وَکال و وِکال}}؛ یعنی [[سستی]]، کودنی و [[کاهلی]]. {{عربی|وَکالَة و وِکالَة}}؛ یعنی سپردن کار به دیگری و اعتماد کردن بر او، و جمع آن وِکالات است. {{عربی|تُکْلان}}؛ یعنی اعتماد و [[تفویض]] کار. وکیل؛ [[نماینده]] شخص و آنکه در [[کارها]] به او اعتماد کنند و کار را به او بسپارند، جمع آن {{عربی|وُکَلاء}} است. {{عربی|مَؤْکُول}}، مفعول است؛ یعنی سپرده شده به دیگری، وابسته به دیگری. {{عربی|مُوَکِّل}}: آنکه برای خود وکیل بگیرد. {{عربی|مُوَکِّل}}؛ یعنی کسی که کار به او سپرده شده و عهده‌دار انجام امر، و مواظب بر آن است. [[توکیل]]، مصادر است: یعنی وکیل گرفتن و وکیل نمودن کسی {{عربی|ایکال}}؛ یعنی کار را بر عهده کسی گذاشتن. {{عربی|اِتِّکال}}؛ یعنی اعتماد کردن به کسی و کار را به عهده او گذاردن و [[سرنوشت]] را به او سپردن. توکل: تکیه کردن و [[اعتماد]] نمودن بر کسی، به عجز خود اعتراف کردن و [[وکیل]] شدن. {{عربی|تَوَاکُل}}؛ یعنی بر همدیگر اعتماد کردن و ترک کردن امر یا کار بر عهده یکدیگر<ref>ملخص المنجد و منتهی الأرب، ص۹۷۵-۹۷۶.</ref>.