نظارت: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

یکی از حقوقی که در تعیین قلمرو آزادی سیاسی مورد [[تأیید]] و تأکید قرار گرفته و می‌گیرد، حق نظارت است. نظارت، فعالیتی است که بایدها را با هست‌ها، مطلوب‌ها را با موجودها و پیش‌بینی‌ها را با عملکردها مقایسه می‌کند و نتیجه این مقایسه تصویر روشنی از تشابه یا تمایز بین این دو گروه از عوامل خواهد بود که در اختیار مدیران [[سازمان]] قرار می‌گیرد<ref>ر.ک: رضا دلاوری، نظارت بر قدرت از دیدگاه قرآن، ص۷۶.</ref>. تعریفی که در [[حقوق اساسی]] آمده است، رویکردی اجرایی‌تر دارد. نظارت، بررسی و ممیزی و ارزشیابی کارهای انجام شده یا در حین انجام و انطباق آنها با تصمیم‌های اتخاذشده و همچنین با [[قانون]] و مقررات در جهت [[جلوگیری از انحراف]] اجرایی<ref>ابوالفضل قاضی، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی ص۳۵۲.</ref> است؛ به هر حال در فرایند نظارت، ارزیابی همیشگی برای تطبیق [[رفتار]] و عملکرد افراد با معیارهای هر [[نظام]] وجود دارد. این نکته دقیق در تجربیات [[عقلی]] بشری نیز قابل ردیابی است. [[جان]] استوارت میل، می‌نویسد: تنها محرکی که می‌تواند دستگاه [[دولت]] را وادار کند که [[خواب]] نرود و فعالیت خود را بهتر و عالی‌تر کند، منتقد و ناظری است که همان هوش و کاردانی [[اهل]] این دستگاه را داشته باشد، ولی از خارج دستگاه، مواظب آن باشد، در امور اساسی [[کشور]] بتواند رأی صحیح و نظر صائب داشته باشد و هیئتی داشته باشیم که منشأ [[اصلاح]] و بهبود امور شوند<ref>جان استوارت میل، در آزادی، ص۲۶۲.</ref>.<ref>[[سید کاظم سیدباقری|سیدباقری، سید کاظم]]، [[آزادی سیاسی از منظر قرآن کریم (کتاب)|آزادی سیاسی از منظر قرآن کریم]] ص ۱۵۰.</ref>

== معناشناسی ==

«[[نظارت]]» به معنای نگاه، معاینه کردن و [[تأمل]] و دقت در امری، اعم از مادی و [[معنوی]]<ref>مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۲/۱۸۴.</ref> و [[مراقبت]] در اجرای امری<ref>دهخدا، لغتنامه، ۱۳/۱۹۹۴۶.</ref> است. ناظر به کسی گفته می‌شود که برای نظارت و رسیدگی به کاری تعیین شده‌ است<ref>عمید، فرهنگ فارسی، ۱۱۴۹–۱۱۵۰.</ref>. نظارت به دو قسم کلی درونی و بیرونی تقسیم شده‌ است. نظارت بیرونی با زندگی اجتماعی و [[سیاسی]] [[انسان‌ها]] ارتباط دارد و برای سالم‌سازی و [[رشد]] و بالندگی [[جامعه]] و تحقق آرمان‌ها و مهار [[صاحبان قدرت]]، اهمیت ویژه‌ای دارد<ref>جوان آراسته، گزینش رهبر و نظارت بر او، ۱۸۱.</ref>. نظارت بیرونی را به نظارت مردمی و [[حکومتی]] و نظارت حکومتی را نیز به درون‌سازمانی و برون‌سازمانی تقسیم کرده‌اند<ref>[[محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی]]، [[نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱۰]]، ص۳۰–۳۷.</ref>.

«[[نظارت]]» به معنای عام، عبارت از قراردادن یک جریان و عمل ممتد و یا تدریجی الحصول در چشم‌انداز و معرض [[شهود]] است، اما در مفهوم خاص آنکه در [[سازمان]] [[اداری]] کشوری و به ویژه در حقوق اداری به‌کار رفته، عبارت از [[مراقبت]] انجام یک عمل در راستای ضوابط، اهداف و خط‌مشی‌های از پیش تعیین شده آن است، تا ضمن رعایت همه مقررات به نتیجه یا نتایج مطلوب خود برسد. استفاده از واژه خارجی کنترل که بیشتر کاربرد در [[علوم]] مکانیک دارد، با معنای دوم سازگار است. «کنترل [[سیستم]] عبارت از تلاش منظمی است که در جهت رسیدن به اهداف استاندارد از طریق مقایسه اجزای [[واقعی]] با استانداردهای از پیش تعیین شده و سرانجام تعیین [[میزان]] [[انحرافات]] احتمالی و سنجش [[ارزش]] آنها به روند اجرایی که دربرگیرنده حداکثر کارآیی است»<ref>دکتر رضائیان، اصول مدیریت، ص۲۳۸.</ref><ref>فقه سیاسی، ج۷، ص۵۴۰ – ۵۳۹.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی ج۲]]، ص ۶۸۳.</ref>

== پیشینه ==

[[نظارت و کنترل]] در میان سومریان، [[مصریان]]، چینی‌ها و [[ایرانیان]] باستان رایج بوده است و آثار کتاب‌های باقی‌مانده از آن دوران، پر از مفاهیمی چون [[برنامه‌ریزی]]، تقسیم کار، کنترل و [[نظارت]] و [[رهبری]] است<ref>محسن شیخی، نظارت و بازرسی، ۲۶–۲۷.</ref>. در غرب، در قرون وسطا، [[حکومت‌های استبدادی]] زیر [[پرچم]] حمایت کلیسا، به عنوان [[جانشین خدا]] [[حکومت]] می‌کردند و در مقابل [[مردم]] پاسخگو نبودند؛ از این‌رو در [[فلسفه سیاسی]] معاصر تلاش شد با [[نظریه تفکیک قوا]] و تمرکز زدایی از [[قدرت سیاسی]]، [[قدرت]] میان قوای سه‌گانه پخش شود<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ه ـ ح.</ref> تا زمینه‌های [[فساد]] و [[سوء]] استفاده از قدرت از میان برود<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ج.</ref>.

نظارت در نظام مدیریتی [[اسلام]]، یکی از عناصر اصلی اداره امور جامعه است و با شیوه‌های [[مدیریتی]] جدید مطابقت دارد، به‌ویژه [[نظارت همگانی]] و متقابل مردم و [[دولت]]، از اهمیت بسزایی برخوردار است و ناشی از [[میزان]] درجه و اعتبار [[جایگاه مردم]] در [[نظام سیاسی اسلام]] است<ref>ملک‌افضلی، نظارت در سیره حکومتی پیامبر اکرم{{صل}}، ۸۴.</ref>.<ref>محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی، نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱۰]]، ص۳۰–۳۷.</ref>

در [[دین مبین اسلام]]، [[نظارت]]، جایگاه ارزشمندی دارد؛ ریشه [[اعتقاد]] به نظارت در انجام [[مسئولیت‌ها]] و [[ضرورت]] آن در [[اندیشه]] [[اسلامی]] از اصل [[اعتقادی]] نظارت [[خدا]] بر [[اعمال انسان]] ناشی می‌شود؛ گونه نظارت خدا بر [[اعمال انسان‌ها]] را به این صورت می‌توان برشمرد:

# '''[[علم]] و هشیاری خدا نسبت به اعمال انسان:''' [[خداوند]] بر همه چیز عالم است<ref>{{متن قرآن|... وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}} «... و بدانید که خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۴۴؛ {{متن قرآن|يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ}} «آنچه را در آسمان‌ها و زمین است می‌داند و آنچه را پنهان یا آشکار می‌کنید می‌داند و خداوند به اندیشه‌ها داناست» سوره تغابن، آیه ۴.</ref> و او [[بصیر]] و بر همه امور هشیار و ناظر بر اعمال انسان است: {{متن قرآن|وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«و خداوند بدانچه می‌کنید بیناست» سوره ممتحنه، آیه ۳.</ref>.

# '''مأموران [[الهی]] بر [[مراقبت]] [[انسان]]:''' «رقیب» و «عتید» موظف به ثبت اعمال انسان هستند: {{متن قرآن|مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ}}<ref>«هیچ سخنی بر زبان نمی‌آورد مگر آنکه نزد او فرشته مراقبی حاضر است (تا آن سخن را بنویسد)» سوره ق، آیه ۱۸.</ref>.

# '''اندام‌های بدن انسان:''' تمامی اعضا و سلول‌های بدن انسان ناظر بر اعمال انسان و [[شاهد]] و [[گواه]] آن خواهد بود: {{متن قرآن|يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«روزی که زبان و دست و پای آنها بدانچه می‌کرده‌اند به زیان آنها، گواهی می‌دهد» سوره نور، آیه ۲۴.</ref>.

# '''[[جهان]] آیینه عمل انسان:''' اعمال انسان در جهان گم نمی‌شود و نه‌تنها جهان ماده شاهد اعمال انسان است.

# '''[[تجسم اعمال]]:''' بارزترین گونه‌های نظارت خدا بر اعمال انسان، تجسم اعمال است که در قالب‌های مناسب ظهور می‌یابند و بدون نیاز به [[گواهی]] در کنار وجود [[انسان]] [[شاهد]] عینی محسوب می‌شوند: {{متن قرآن|وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا}}<ref>«و آنچه کرده‌اند پیش چشم می‌یابند» سوره کهف، آیه ۴۹.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی ج۲]]، ص ۶۸۴؛ [[محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی]]، [[نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱۰]]، ص۳۰–۳۷.</ref>

در حوزه [[اندیشه سیاسی]]، برای مهار و کنترل قدرت، دو روش اساسی<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۶.</ref>، وجود دارد:

# مهار درونی قدرت: بر اساس این روش، [[حاکم]] باید دارای ویژگی‌ها و اوصاف خاصی باشد که وی را از [[سوء]] استفاده از [[قدرت]] بازدارد و به سوی [[عدالت]] ببرد. [[امام خمینی]] [[معتقد]] بود [[حاکم اسلامی]] باید دارای عدالت و کمال [[اعتقادی]] و [[اخلاقی]] باشد<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ۴۹.</ref>.

# نظارت بیرونی: در این روش، نهادهای خاصی برای جلوگیری از [[تمرکز قدرت]] و مهار آن تشکیل می‌شوند<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۶.</ref>.<ref>[[محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی]]، [[نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱۰]]، ص۳۰–۳۷.</ref>

از آنجاکه [[قدرت]]، بدون نظارت، باعث [[فساد]] [[حاکم]] و [[جامعه]] می‌شود، باید علاوه بر نظارت بیرونی، نظارت درونی نیز وجود داشته باشد. نظارت درونی که به معنای مراقبت شخص از کارهای خود برای دوری از فساد و [[گناه]] است، با صفات و ملکاتی حاصل می‌شود که [[انسان‌ها]] برای رسیدن به کمال و [[سعادت]] در درون خود ایجاد می‌کنند.<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۶.</ref> تأکید فراوان بر نظارت درونی و کسب شرایط لازم برای به دست‌گرفتن مسئولیت در [[نظام اسلامی]]، نشان از اهمیت این موضوع در [[اسلام]] دارد<ref>ورعی، نظارت بر قدرت سیاسی، ۶/۲۷۳.</ref>. این [[نظارت]] گرچه به همه [[مردم]] توصیه شده است، به دلیل [[اهمیت حکومت]] و تأثیر بسیار آن بر [[جامعه]]، برای [[حاکمان]] لازم شمرده شده است<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۷.</ref>.

[[مسلمانان]] به [[حکم عقل]] ملزم‌اند در [[تعیین حاکم]] خویش، علاوه بر در نظر گرفتن چهار ویژگی عمومی (قدرت، [[عقل]]، [[علم]] و [[امانت]])، [[آگاهی]] کامل وی به مقررات و [[دستورهای اسلام]] و حتی [[اعلمیت]] و [[پاکدامنی]] و [[صداقت]] او در این زمینه و در مجموع عدالتِ او را در نظر بگیرند<ref>منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱/۲۷۵–۲۷۶.</ref>.<ref>[[محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی]]، [[نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱۰]]، ص۳۰–۳۷.</ref>