←معانی صراط مستقیم در تفاسیر قرآن کریم
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
*در قرآن کریم کلمه "[[صراط]]" همه جا به صورت مفرد به کار رفته و خداوند [[متعال]] یک [[صراط مستقیم]] را به خود نسبت داده است. از این جا معلوم می‌شود میان [[خداوند متعال]] و [[بندگان]] تنها یک [[صراط مستقیم]] برقرار است. به عنوان مثال، [[خداوند متعال]] در [[قرآن]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ}}<ref>«و (دیگر) این که این راه راست من است از آن پیروی کنید و از راه‌ها (ی دیگر) پیروی نکنید که شما را از راه او پراکنده گرداند، این است آنچه شما را بدان سفارش کرده است باشد که پرهیزگاری ورزید» سوره انعام، آیه ۱۵۳.</ref> و سرّ تعددناپذیری [[صراط]] آن است که به [[خداوند متعال]] استناد دارد و از اوست و به سوی او و هرگز اختلاف و [[تخلف]] نمی‌پذیرد و این راه یکی بیش نیست و هرچه برخلاف آن باشد، {{متن قرآن|سَبِيلَ الْغَيِّ}}<ref> سوره اعراف، آیه ۱۴۶.</ref> است. اما راه‌های [[انحرافی]] {{متن قرآن|سَبِيلَ}} فراوان است و متفرق؛ و هرگز اتحادپذیر نبوده، به یک جا ختم نخواهد شد.<ref>ر.ک:المیزان،۴۹-۵۱/۱؛و تفسیر تسنیم،۴۶۶/۱.</ref><ref>[[صراط مستقیم از دیدگاه کتاب و سنت (مقاله)|صراط مستقیم از دیدگاه کتاب و سنت]]، ص ۵۲.</ref>. | *در قرآن کریم کلمه "[[صراط]]" همه جا به صورت مفرد به کار رفته و خداوند [[متعال]] یک [[صراط مستقیم]] را به خود نسبت داده است. از این جا معلوم می‌شود میان [[خداوند متعال]] و [[بندگان]] تنها یک [[صراط مستقیم]] برقرار است. به عنوان مثال، [[خداوند متعال]] در [[قرآن]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ}}<ref>«و (دیگر) این که این راه راست من است از آن پیروی کنید و از راه‌ها (ی دیگر) پیروی نکنید که شما را از راه او پراکنده گرداند، این است آنچه شما را بدان سفارش کرده است باشد که پرهیزگاری ورزید» سوره انعام، آیه ۱۵۳.</ref> و سرّ تعددناپذیری [[صراط]] آن است که به [[خداوند متعال]] استناد دارد و از اوست و به سوی او و هرگز اختلاف و [[تخلف]] نمی‌پذیرد و این راه یکی بیش نیست و هرچه برخلاف آن باشد، {{متن قرآن|سَبِيلَ الْغَيِّ}}<ref> سوره اعراف، آیه ۱۴۶.</ref> است. اما راه‌های [[انحرافی]] {{متن قرآن|سَبِيلَ}} فراوان است و متفرق؛ و هرگز اتحادپذیر نبوده، به یک جا ختم نخواهد شد.<ref>ر.ک:المیزان،۴۹-۵۱/۱؛و تفسیر تسنیم،۴۶۶/۱.</ref><ref>[[صراط مستقیم از دیدگاه کتاب و سنت (مقاله)|صراط مستقیم از دیدگاه کتاب و سنت]]، ص ۵۲.</ref>. | ||
==معانی صراط مستقیم در تفاسیر قرآن کریم== | ==معانی [[صراط مستقیم]] در [[تفاسیر قرآن]] [[کریم]]== | ||
*در تفاسیر قرآن کریم معانی بسیاری برای واژه صراط و ترکیب وصفی [[صراط مستقیم]] ذکر شده است که برای سهولت کار می‌توان همه آنها را در سه عنوان زیر | *در [[تفاسیر قرآن]] [[کریم]] معانی بسیاری برای واژه [[صراط]] و ترکیب وصفی [[صراط مستقیم]] ذکر شده است که برای سهولت کار می‌توان همه آنها را در سه عنوان زیر دسته‌بندی می‌شود: | ||
===[[خدا]] و [[کتاب خدا]]=== | |||
*در برخی از [[تفاسیر]] به [[توحید]]، [[خداوند]] و [[طاعت]] او [[صراط مستقیم]] اطلاق شده است؛ به عنوان نمونه در [[تفسیر]] لباب التأویل فی معانی التنزیل ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ}}<ref>«این، راهی است راست» سوره آل عمران، آیه ۵۱.</ref>. [[صراط مستقیم]] به [[توحید]] تعبیر شده است:... یعنی التوحید<ref>(الخازن، بیتا: ۳۷۷)</ref> و در تیسیر التفسیر در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ}}<ref>«و اینکه مرا بپرستید که این راهی است راست؟» سوره یس، آیه ۶۱.</ref>؛ [[طاعت]] [[الهی]] که [[آدمی]] را به طریق مستقیم می‌رساند، [[صراط مستقیم]] خوانده شده است: مرا [[اطاعت]] کنید که [[طاعت]] و [[پیروی]] از من همان است که شما را به [[راه مستقیم]] و راست متصل می‌کند <ref>اطیعونی، فإن طاعتی هی التی توصلکم إلى الطریق المستقیمه (الخازن؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، موقع التفاسیر ۱۴۲).</ref> گاهی نیز به [[قرآن کریم]] [[صراط مستقیم]] اطلاق شده است؛ به عنوان نمونه در [[تفسیر]] ابن [[السلام]] [[صراط مستقیم]] چنین است: "فالصراط: القرآن..." <ref>تفسیر ابن عبدالسلام. موقع التفاسیر ۵.</ref>، یا در [[تفسیر]] [[الزحیلی]] به [[نقل]] از [[امام علی|امیرالمؤمنین علی]]{{ع}} از [[قرآن کریم]] به [[صراط مستقیم]] و [[حبل الله]] تعبیر شده است<ref>{{عربی|روى الترمذی عن علی بن أبی طالب مرفوعا: القرآن: صراط الله المستقیم، و حبل الله المتین}}؛ الزحیلی، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج. الطبعة الثانیة. دمشق: دار الفکر المعاصر (۱۴۱۸ق) ج۶: ۵۲.</ref>. | |||
===راه [[حق]] و [[دین الهی]]=== | |||
*از [[دین]] نیز به [[صراط مستقیم]] یاد شده است:[[دین]] [[صراط مستقیم]] نامیده شده است<ref>الزحیلی، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج. الطبعة الثانیة. دمشق: دار الفکر المعاصر (۱۴۱۸ق) ج۶: ۵۲.</ref> که این طریق را طریق [[معتدل]] خوانده اند<ref>الزحیلی، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج. الطبعة الثانیة. دمشق: دار الفکر المعاصر (۱۴۱۸ق) ج۶: ۵۶.</ref> و در بسیاری از [[تفاسیر]] منظور از [[صراط مستقیم]]، [[دین اسلام]]، [[اسلام]]، [[دین]] قویم و... ذکر گردیده است؛ "وهداه إلى [[صراط مستقیم]]؛ إلى ملة الإسلام" <ref>الزمخشری، بیتا، ۳: ۴۱۰.</ref> یا به [[شریعت]] اطلاق شده است: نزدیک‌ترین راه به [[حق تعالی]] که موسوم به [[شریعت]] است و توجه بدان مقترن به [[سعادت]] است، [[صراط مستقیم]] است که در [[شریعت محمدی]] بدان توجه داده داشته است <ref>أقرب الطرق إلى الحق المعرف بالشریعه الذی قرنت السعاده بالتوجه إلیه هو الصراط المستقیم الذی نبه علیه فی الشریعه المحمدیه؛ (فناری، مصباح الأنس. با حواشی و تعلیقات میرزا هاشم اشکوری، امام خمینی و... چاپ اول: تهران: انتشارات مولی ۶۳۱ - ۶۳۰).</ref> در [[تفسیر]] [[المیزان]] به [[نقل]] از [[امام صادق]]{{ع}} آمده که [[صراط مستقیم]]، طریق [[معرفت الله]] است: "و فی المعانی، عن الصادق{{ع}} قال: هی الطریق إلى معرفة [[الله]]...." <ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ج ۱: ۳۲.</ref> در [[تفسیر]] جلالین نیز ذیل [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«به راستی پروردگار من بر راهی راست است» سوره هود، آیه ۵۶.</ref> [[صراط]] مستقیمی که [[پروردگار]] بر آن است، "طریق [[حق]] و [[عدل]]" ذکر گردیده است:... أی طریق الحق و العدل <ref>المحلی و السیوطی، تفسیر الجلالین. الطبعه الأولى. القاهره: دار الحدیث ۲۹۲.</ref>. | |||
*گاهی نیز به ملائمات [[دین]] و طریق [[حق تعالی]] اطلاق شده است؛ به عنوان نمونه در [[تفسیر]] لباب التأویل فی معانی التنزیل ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«هر که را بخواهد به راهی راست رهنمون خواهد شد» سوره بقره، آیه ۱۴۲.</ref> جهت [[کعبه]] و [[قبله]] ابراهیمی [[صراط مستقیم]] است که [[خداوند]] هر کس را که بخواهد بدان سوی [[هدایت]] می‌فرماید: "و هو قوله: {{متن قرآن|يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ}}<ref>«هر که را بخواهد به راهی راست رهنمون خواهد شد» سوره بقره، آیه ۱۴۲.</ref> "یعنی من [[عبادی]] إلى [[صراط مستقیم]]" یعنى إلى جهة الکعبه و هی [[قبله]] إبراهیم{{ع}} <ref>الخازن؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، موقع التفاسیر ۱۰۷.</ref> در [[تفسیر]] [[نسفی]] نیز ذیل [[آیه]] یاد شده چنین معنایی از [[صراط مستقیم]] یاد شده است <ref>ر.ک؛ النسفی، تفسیر نسفی، چاپ سوم: تحقیق دکتر عزیزالله جوینی. تهران: انتشارات سروش. بیتا: ۷۵</ref>. همچنین در [[تفسیر]] الباب التاویل فی معانی التنزیل ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«هر کس به خداوند پناه آورد به راهی راست راهنمایی شده است» سوره آل عمران، آیه ۱۰۱.</ref> آمده است که [[صراط مستقیم]] "راه روشن [[حق]]" است؛ طریق حقی که سرانجام به [[بهشت]] ختم می‌شود: "أی إلى طریق واضح و هو طریق الحق المؤدی إلى الجنة" <ref>الخازن؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، موقع التفاسیر بیتا: ۴۲۷.</ref> افزون بر این، در همین [[تفسیر]] ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«و بر راهی است راست» سوره نحل، آیه ۷۶.</ref> "[[سیرت]] صالحه و [[دین]] [[استوار]]" همان [[صراط مستقیم]] ذکر شده است: "یعنی على سیرة صالحة و [[دین]] قویم<ref>الخازن؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، موقع التفاسیر بیتا: ۱۹۷.</ref> در تیسیر التفسیر نیز چند معنا برای "[[صراط]] ربک" ذکر شده است که عبارتند از طریق خوشنودی [[خداوند]]: [[صراط]] پروردگارت طریق اوست که او را خوشنود می‌کند و [[دین]] اوست که [[استوار]] است و هیچ [[انحرافی]] ندارد<ref>صراط ربک: طریقه الذی ارتضاه، و دینه القیوم المستقیم، الذی لا اعوجاج فیه ولا زیغ.</ref><ref>القطان، تیسیر التفسیر. موقع التفاسیر ۷.</ref> و در [[تفسیر]] [[صراط مستقیم]]، آن را راه [[استوار]] [[عقاید]] صحیح و [[شرایع]] حقه می‌داند: [[صراط مستقیم]]، راه [[استوار]] باورهای درست و دین‌های حقه است<ref>صراط مستقیم، طریق قویم من عقائد صحیحه و مشرائع حقه.</ref><ref>القطان، تیسیر التفسیر. موقع التفاسیر ۱۳۷.</ref> | |||
===[[نبوت]] و [[امامت]]=== | |||
*در بعضی از [[تفاسیر]] نیز به [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]]{{صل}}، [[ائمه]]{{عم}} به طور عموم و [[امام علی|امیرالمؤمنین علی]]{{ع}} به طور خاص اشاره شده است که اغلب این [[تفاسیر شیعی]] هستند؛ به عنوان مثال در [[مجمع البیان]] فی التفسیر القرآن ذیل [[آیه]] ۵ [[سوره]] [[مبارکه]] [[فاتحة الکتاب]]، [[پیامبر]]{{صل}} و [[ائمه]]{{عم}} [[جانشین]] او، [[صراط مستقیم]] یاد شده است: "اله النبی{{صل}} و الأئمه القائمون مقامه<ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن با مقدمه محمدجواد بلاغی، چاپ سوم: تهران: انتشارات ناصرخسرو ج ۱: ۱۰۴.</ref> در [[تفسیر]] نورالثقلین نیز به [[نقل]] از [[کتاب]] [[احتجاج]] [[طبرسی]] و در ضمن [[حدیث]] [[خطبه غدیر]] از قول [[پیامبر اکرم]] آمده است که آن [[حضرت]] فرمود: من [[صراط]] مستقیمی هستم که [[خداوند]] به [[پیروی]] از آن امر فرموده است. پس از من نیز [[امام علی]]{{ع}} و [[ائمه]] و فرزندانی که از صلب او هستند، [[صراط مستقیم]] خواهند بود که [[هادی]] [[حق]] هستند و با او معادل هستند (...) | |||
در [[تفسیر]] [[المیزان]] نیز به [[نقل]] از [[امام سجاد]]{{ع}} در المعانی ذکر شده که آن [[حضرت]] جمیع [[ائمه]]{{ع}} را [[صراط مستقیم]] معرفی فرموده است: {{متن حدیث|ٌ نَحْنُ أَبْوَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ }}<ref>عروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین. چاپ چهارم: تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی. قم: انتشارات اسماعیلیان.</ref> همچنان که در [[تفسیر]] نورالثقلین نیز [[امام صادق|امام جعفر صادق]]{{ع}} می‌فرماید ما [[ائمه]] [[صراط مستقیم الهی]] هستیم: {{متن حدیث|وَاللَّه نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ}}<ref>عروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین. چاپ چهارم: تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی. قم: انتشارات اسماعیلیان ۱۴۱۵ق، ج ۱: ۲۲.</ref>. | |||
*آنچه یاد شد، مواردی بود که در [[تفاسیر]] گوناگون [[قرآن کریم]] درباره مفاهیم [[صراط مستقیم]] یافته و ثبت شد. اما [[یادآوری]] این سخن از [[علامه طباطبائی]] در [[المیزان]] نیز ضروری است که می‌فرمایند: [[صراط مستقیم]] راهی است به سوی [[خدا]] که هر راه دیگری که خلایق به سوی [[خدا]] دارند، شعبه‌ای از آن است و هر طریقی که [[آدمی]] را به سوی [[خدا]] رهنمایی می‌کند، بهره‌ای از [[صراط مستقیم]] را داراست... پس [[صراط مستقیم]] عبارت می‌شود از صراطی که در [[هدایت مردم]] و رساندنشان به سوی [[غایت]] و مقصدشان [[تخلف]] نکند، و صد در صد این اثر خود را ببخشد، همچنان که [[خدای تعالی]] در [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا}}<ref>«اما آن کسان که به خداوند ایمان آوردند و به او چنگ در زدند، (خداوند) آنان را در بخشایش و بخششی از خویش در خواهد آورد و ایشان را به راهی راست به سوی خود راهنمایی خواهد کرد» سوره نساء، آیه ۱۷۵.</ref> آن راهی را که هرگز در [[هدایت]] رهرو خود [[تخلف]] ننموده، و دائما در حال خود باقی است، [[صراط مستقیم]] نامیده است<ref>موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ج ۱: ۵۲.</ref><ref>[[سعید قاسمی پرشکوه|قاسمی پرشکوه، سعید]] و [[محمد حسین خوانین‌زاده|خوانین‌زاده، محمد حسین]]؛ [[صراط مستقیم در تفاسیر قرآن و آثار ابن عربی (مقاله)|صراط مستقیم در تفاسیر قرآن و آثار ابن عربی]]، ص ۲۹ تا ۳۳.</ref> | |||
در تفسیر المیزان نیز به نقل از [[امام سجاد]] {{ع}} در المعانی ذکر شده که آن حضرت جمیع [[ائمه]] {{ع}} را صراط مستقیم معرفی فرموده است: | |||
آنچه یاد شد، مواردی بود که در تفاسیر گوناگون قرآن کریم درباره مفاهیم [[صراط مستقیم]] یافته و ثبت شد. اما یادآوری این سخن از علامه طباطبائی در المیزان نیز ضروری است که می‌فرمایند: صراط مستقیم راهی است به سوی خدا که هر راه دیگری که خلایق به سوی خدا دارند، شعبه‌ای از آن است و هر طریقی که آدمی را به سوی خدا رهنمایی می‌کند، بهره‌ای از صراط مستقیم را داراست... پس صراط مستقیم عبارت می‌شود از صراطی که در هدایت مردم و رساندنشان به سوی غایت و مقصدشان تخلف نکند، و صد در صد این اثر خود را ببخشد، همچنان که خدای تعالی در آیه شریفه {{متن قرآن|فَأَمَّا الَّذِينَ | |||
==گمراهى از [[صراط مستقیم]] و عوامل آن== | ==گمراهى از [[صراط مستقیم]] و عوامل آن== | ||