بدون خلاصۀ ویرایش
(←منابع) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{نبوت}} | {{نبوت}} | ||
<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">این مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[نماز]]''' است. "'''نماز'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div> | |||
<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[نماز در قرآن]] - [[نماز در حدیث]] - [[نماز در نهج البلاغه]] - [[نماز در فقه اسلامی]] - [[نماز در معارف مهدویت]] - [[نماز در معارف و سیره حسینی]] - [[نماز در معارف دعا و زیارات]] - [[نماز در معارف و سیره سجادی]] - [[نماز در معارف و سیره رضوی]]</div> | |||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
تردیدی نیست که [[نماز]] پیش از [[اسلام]] شناخته شده بوده و مخاطبان [[قرآن]] معنای آن را می‌دانستند و [[ابراهیم]] بنای [[عبادت]] با [[رکوع]] و [[سجود]] را پیش از [[پیامبر]] پی‌ریزی کرده است: {{متن قرآن|وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که ابراهیم را در خانه (کعبه) مستقر ساختیم (و گفتیم) که هیچ چیز را شریک من قرار مده و خانه مرا برای طواف‌کنندگان و قیام‌کنندگان و رکوع‌کنندگان سجده‌گزار پاکیزه بدار!» سوره حج، آیه ۲۶.</ref> و [[اسماعیل]] [[اهل]] خود را به [[نماز خواندن]] که در [[شهر]] [[مکه]] می‌زیسته، [[دعوت]] می‌کرده است: {{متن قرآن|وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا * وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا}}<ref>«و در این کتاب، اسماعیل را یاد کن که او درست‌پیمان و فرستاده‌ای پیامبر بود * و خانواده خود را به نماز و زکات فرمان می‌داد و نزد پروردگار خویش پسندیده بود» سوره مریم، آیه ۵۴-۵۵.</ref>. لغت [[صلات]] به معنای دعای با ارکان مخصوص معروف در میان مخاطبان بوده است و در فاصله [[تاریخی]] بین [[اسماعیل]] و [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، [[عرب‌ها]] [[نماز]] را به همان کیفیتی که [[خداوند]] به [[حضرت ابراهیم]] و [[اسماعیل]] نشان داده بود، می‌شناختند. آن دو در هنگام ساختن [[کعبه]] به [[خداوند]] عرضه داشتند: {{متن قرآن|رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا...}}<ref>«پروردگارا! و ما را فرمانبردار خود بگمار و از فرزندان ما خویشاوندانی را فرمانبردار خویش (برآور) و شیوه‌های پرستشمان را به ما بنما» سوره بقره، آیه ۱۲۸.</ref> اما با این حال سیری [[تاریخی]] از بیان [[معارف]] در [[نماز]] در سوره‌های [[مکی و مدنی]] [[مشاهده]] می‌شود. مثلاً: [[خداوند]] این [[نماز]] را وسیله [[آرامش]] [[معنوی]] او معرفی می‌کند: {{متن قرآن|إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا * إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا}}<ref>«ما سخنی سنگین را به زودی بر تو فرو می‌فرستیم * بی‌گمان عبادت شبانه در پابرجایی، سخت‌تر و در گفتار، استوارتر است» سوره مزمل، آیه ۵-۶.</ref> {{متن قرآن|فَصَلِّ لِرَبِّكَ}}<ref>«پس برای پروردگارت نماز بگزار» سوره کوثر، آیه ۲.</ref> را به او [[وحی]] کرد تا [[پیامبر]] نظمی به این [[نماز]] بدهد و برای آن وقت و خصوصیات و ترتیب [[تعیین]] کرد: {{متن قرآن|وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِكَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا}}<ref>«و به نمازت نه بانگ بردار و نه آن را بی‌آوا بخوان و میان آن (دو)، راهی (میانه) بگزین!» سوره اسراء، آیه ۱۱۰.</ref> و [[فلسفه]] و کارکرد آن را روشن کرد: {{متن قرآن|اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از شکیبایی و نماز یاری بجویید که خداوند با شکیبایان است» سوره بقره، آیه ۱۵۳.</ref> و اگر [[مصدق]] [[احکام]] [[ادیان پیشین]] در باب [[نماز]] بود؛ ([[هود]]: ۸۷، [[انبیاء]]: ۷۳، [[یونس]]: ۸۷، المائده: ۱۲، البقره: ۴۵)، اما آن را بدون [[شک]] توسعه بخشید، [[واجب]] به عنوان فرائض و [[مستحب]] (مزمل: ۲۰) به عنوان [[نوافل]] قرار داد، حتی از کارکردهای غلط آن سخن گفت و اینها همه چیزهایی است که مرتبط با [[پیامبر]] و توسعه [[ایمانی]] درباره این منسک مهم [[دینی]] است. | تردیدی نیست که [[نماز]] پیش از [[اسلام]] شناخته شده بوده و مخاطبان [[قرآن]] معنای آن را می‌دانستند و [[ابراهیم]] بنای [[عبادت]] با [[رکوع]] و [[سجود]] را پیش از [[پیامبر]] پی‌ریزی کرده است: {{متن قرآن|وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که ابراهیم را در خانه (کعبه) مستقر ساختیم (و گفتیم) که هیچ چیز را شریک من قرار مده و خانه مرا برای طواف‌کنندگان و قیام‌کنندگان و رکوع‌کنندگان سجده‌گزار پاکیزه بدار!» سوره حج، آیه ۲۶.</ref> و [[اسماعیل]] [[اهل]] خود را به [[نماز خواندن]] که در [[شهر]] [[مکه]] می‌زیسته، [[دعوت]] می‌کرده است: {{متن قرآن|وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا * وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا}}<ref>«و در این کتاب، اسماعیل را یاد کن که او درست‌پیمان و فرستاده‌ای پیامبر بود * و خانواده خود را به نماز و زکات فرمان می‌داد و نزد پروردگار خویش پسندیده بود» سوره مریم، آیه ۵۴-۵۵.</ref>. لغت [[صلات]] به معنای دعای با ارکان مخصوص معروف در میان مخاطبان بوده است و در فاصله [[تاریخی]] بین [[اسماعیل]] و [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، [[عرب‌ها]] [[نماز]] را به همان کیفیتی که [[خداوند]] به [[حضرت ابراهیم]] و [[اسماعیل]] نشان داده بود، می‌شناختند. آن دو در هنگام ساختن [[کعبه]] به [[خداوند]] عرضه داشتند: {{متن قرآن|رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا...}}<ref>«پروردگارا! و ما را فرمانبردار خود بگمار و از فرزندان ما خویشاوندانی را فرمانبردار خویش (برآور) و شیوه‌های پرستشمان را به ما بنما» سوره بقره، آیه ۱۲۸.</ref> اما با این حال سیری [[تاریخی]] از بیان [[معارف]] در [[نماز]] در سوره‌های [[مکی و مدنی]] [[مشاهده]] می‌شود. مثلاً: [[خداوند]] این [[نماز]] را وسیله [[آرامش]] [[معنوی]] او معرفی می‌کند: {{متن قرآن|إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا * إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا}}<ref>«ما سخنی سنگین را به زودی بر تو فرو می‌فرستیم * بی‌گمان عبادت شبانه در پابرجایی، سخت‌تر و در گفتار، استوارتر است» سوره مزمل، آیه ۵-۶.</ref> {{متن قرآن|فَصَلِّ لِرَبِّكَ}}<ref>«پس برای پروردگارت نماز بگزار» سوره کوثر، آیه ۲.</ref> را به او [[وحی]] کرد تا [[پیامبر]] نظمی به این [[نماز]] بدهد و برای آن وقت و خصوصیات و ترتیب [[تعیین]] کرد: {{متن قرآن|وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِكَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا}}<ref>«و به نمازت نه بانگ بردار و نه آن را بی‌آوا بخوان و میان آن (دو)، راهی (میانه) بگزین!» سوره اسراء، آیه ۱۱۰.</ref> و [[فلسفه]] و کارکرد آن را روشن کرد: {{متن قرآن|اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از شکیبایی و نماز یاری بجویید که خداوند با شکیبایان است» سوره بقره، آیه ۱۵۳.</ref> و اگر [[مصدق]] [[احکام]] [[ادیان پیشین]] در باب [[نماز]] بود؛ ([[هود]]: ۸۷، [[انبیاء]]: ۷۳، [[یونس]]: ۸۷، المائده: ۱۲، البقره: ۴۵)، اما آن را بدون [[شک]] توسعه بخشید، [[واجب]] به عنوان فرائض و [[مستحب]] (مزمل: ۲۰) به عنوان [[نوافل]] قرار داد، حتی از کارکردهای غلط آن سخن گفت و اینها همه چیزهایی است که مرتبط با [[پیامبر]] و توسعه [[ایمانی]] درباره این منسک مهم [[دینی]] است. | ||
| خط ۵۰: | خط ۴۶: | ||
# [[تکلیف]] [[خداوند]] به [[صحابه پیامبر]]، به برپایی نمازشب: {{متن قرآن|نَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ... وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ...}}؛ | # [[تکلیف]] [[خداوند]] به [[صحابه پیامبر]]، به برپایی نمازشب: {{متن قرآن|نَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ... وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ...}}؛ | ||
# [[نهی]] شدن [[پیامبر]] از [[نماز خواندن]]، در [[مسجد ضرار]]: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا... * لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا...}}<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۲، ص ۸۹۸.</ref>. | # [[نهی]] شدن [[پیامبر]] از [[نماز خواندن]]، در [[مسجد ضرار]]: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا... * لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا...}}<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۲، ص ۸۹۸.</ref>. | ||
==حکمت‌های نماز== | |||
روشن است که [[نماز]] به عنوان یک [[عبادت]] کامل و جامع [[واجب]] [[اسلامی]] شامل مقدمات، شرائط، اقوال آموزنده [[دینی]]، [[افعال]] سازنده [[زندگی]]، [[اذکار]] و تعقیبات [[مستحب]]، مبطلات و مکروهات و دارای [[احکام]] گسترده می‌باشد. به همان نسبت [[حکمت‌ها]] و رازهای مهم و ارزنده‌ای از سوی [[خدای حکیم]] در آن گنجانده شده است که در بیش از یکصد و بیست [[آیه]] [[قرآن کریم]] و بیست هزار [[حدیث]] آمده است، و در این مقاله مجال طرح همه آنها نیست. | |||
مسلماً تک‌تک ارکان و اجزای نماز نیز دارای حکمت‌های [[عرفانی]]، [[اخلاقی]]، [[اجتماعی]]، [[سیاسی]]، [[اقتصادی]] و [[فرهنگی]] است که اگر بخواهیم به همه آنها بپردازیم مثنوی هفتاد من کاغذ می‌شود.<ref>[[سید رضا موسوی|موسوی، سید رضا]]، [[آخرین نماز سالار شهیدان (مقاله)|مقاله «آخرین نماز سالار شهیدان»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۱۱ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۱]]، ص ۲۰.</ref> | |||
===[[یاد خدا]] و احیای اصالت [[انسانی]]=== | |||
چنان که می‌دانیم نماز با توجه و [[خشوع]] و [[حضور قلب]] نمونه بارزی از [[ذکر قلبی]] و زبانی است که [[مسلمانان]] در اوقات پنج‌گانه نماز به عنوان یک [[وظیفه دینی]] با آن روبه‌رو می‌شوند. و قرآن کریم می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي}}<ref>«بی‌گمان این منم خداوند که هیچ خدایی جز من نیست، مرا بپرست و نماز را برای یادکرد من بپا دار» سوره طه، آیه ۱۴.</ref>. | |||
[[خداوند]] در این آیه [[فلسفه]] اصلی نماز را ذکر یاد کرده است، که در [[فرهنگ]] [[اسلام]] و [[قرآن]] ذکر [[الله]]، ذکر أسماء الله، ذکر آلاء الله، ذکر [[ایام الله]]، و ذکر [[اولیاء الله]] به‌کار رفته است. ذکر در لغت یادآوری معنایی به زبان یا [[قلب]] است، و منظور از ذکر حضور [[خدا]] در [[دل]] یا به زبان آوردن نام و [[صفات پروردگار]] [[جهان]] است. چنان‌که قرآن می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا}}<ref>«ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید» سوره احزاب، آیه ۴۱.</ref>، {{متن قرآن|وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«و خداوند را بسیار یاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره جمعه، آیه ۱۰.</ref>. [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نیز فرمود: {{متن حدیث|إِنَّمَا فُرِضَتِ الصَّلَاةُ وَ أُمِرَ بِالْحَجِّ وَ الطَّوَافِ وَ أُشْعِرَتِ الْمَنَاسِكُ لِإِقَامَةِ ذِكْرِ اللَّهِ}}؛ همانا [[نماز واجب]] شده و برای [[حج]] دستور رسیده و به [[مراسم]] [[عبادی]] [[آگاهی]] داده شده تا [[یاد خدا]] در میان [[خلق]] [[پایدار]] ماند. | |||
بنابراین در [[فرهنگ اسلامی]]، یاد خدا [[بهترین]] [[سرمایه]] [[زندگی]] [[آدمی]] است که [[روح انسان]] [[تشنه]] [[محبت]] و انس با [[خالق]] [[حقیقی]] را [[سیراب]]، و [[تغذیه]] و پیوند [[روح آدمی]] را با [[روح]] هستی‌بخش مستحکم می‌نماید. [[بشر]] را از [[خودفراموشی]] و از [[خودباختگی]] و [[سرگردانی]] [[نجات]] می‌دهد. به همین دلیل در [[قرآن]] و [[روایات]]، موانع یاد خدا و اسباب [[غفلت]] و [[نسیان]]، [[لهو]] ([[سرگرمی]])، [[اعراض]] (روگردانی) که خطرناک‌ترین چهره [[فراموشی]] خداست به [[مسلمانان]] گوشزد شده تا از آن برحذر باشند. | |||
چرا که [[فراموشی خدا]] همان بیگانگی از خود حقیقی، و [[وابستگی]] به خود طبیعی است. بی‌تفاوتی‌ها، هرزه‌گری‌ها، بی‌دادگری‌ها، و پوچ‌گرائی‌ها، و لاابالی‌گری‌ها را به ارمغان می‌آورد. چه اگر [[انسان]] بر سر سفره عالم نشسته و نمک خورد و نمکدان [[شکست]] و [[ولی نعمت]] خود را نادیده گرفت، تیشه به ریشه خود می‌زند و [[سند]] [[بیچارگی]] خود را [[امضا]] می‌نماید. و به [[عذاب الهی]] گرفتار می‌شود: {{متن قرآن|وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ}}<ref>«و چون کسانی نباشید که خداوند را فراموش کردند پس (خداوند نیز) آنان را از یاد خودشان برد» سوره حشر، آیه ۱۹.</ref>. | |||
اگر کسی به بیچارگی غفلت و بی‌خبری از خود، و فراموشی پیوند خویش با خدای [[جهان]] دچار شود؛ از [[افتخار]] [[انسانیت]] [[محروم]]، و به مرز حیوانیت تنزل می‌نماید. چنان‌که قرآن می‌فرماید: {{متن قرآن|لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ}}<ref>«و بی‌گمان بسیاری از پریان و آدمیان را برای دوزخ آفریده‌ایم؛ (زیرا) دل‌هایی دارند که با آن درنمی‌یابند و دیدگانی که با آن نمی‌نگرند و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند؛ آنان چون چارپایانند بلکه گمراه‌ترند؛ آنانند که ناآگاهند» سوره اعراف، آیه ۱۷۹.</ref>. | |||
در این باره چه [[زیبا]] نوشته‌اند، [[مقام معظم رهبری]] [[حضرت]] [[آیت الله]] [[خامنه‌ای]]: «[[دین]] ضمن آنکه [[هدف]] و جهت و راه و وسیله را مشخص می‌کند، توش و توان لازم برای پیمودن راه را نیز به [[انسان]] می‌بخشد و مهم‌ترین کوله‌بار راهپیمایان این راه توشه «[[یاد خدا]]» است. [[روحیه]] [[طلب]] و [[امید]] و [[اطمینان]] که بال‌های نیرومند برای پروازند، فراورده و بهره یاد خدا می‌باشد. | |||
یاد خدا از طرفی هدف را که همانا [[پیوستن]] به او - یعنی به بی‌نهایت خوبی و کمال - است، همواره در مد نظر قرار می‌دهد و مانع از گم کردن جهت‌گیری‌ها می‌شود و راهپیما را درباره راه و وسیله، حساس و هوشیار می‌دارد. از طرفی بدو [[قوت قلب]] و [[نشاط]] و اطمینان می‌بخشد و او را از [[سرخوردگی]] و [[فریفتگی]] به پدیدهای مشغول ساز یا [[بیم]] از [[ناهنجاری‌ها]] و ناهمواری‌ها محافظت می‌کند. | |||
[[جامعه اسلامی]] و هر گروه از [[مسلمانان]] در صورتی می‌تواند در راهی که [[اسلام]] ارائه داده و همه [[پیامبران]] به آن [[دعوت]] کرده‌اند به [[استواری]]، بی‌توقف و برگشت قدم بردارد، که [[خدا]] را فراموش نکند!»<ref>سید علی خامنه‌ای، از ژرفای نماز، ص۹-۸.</ref>.<ref>[[سید رضا موسوی|موسوی، سید رضا]]، [[آخرین نماز سالار شهیدان (مقاله)|مقاله «آخرین نماز سالار شهیدان»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۱۱ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۱]]، ص ۲۱.</ref> | |||
===[[پیروزی]] بر [[مشکلات]] و شکیبائی=== | |||
بدون تردید [[زندگی]] انسان در هر [[زمان]] دارای فراز و نشیب، و یا [[اقبال]] و [[ادبار]] است و هر شخصی با حوادث ناخوشایند و مشکلات زندگی روبه‌رو می‌شود. فردی موفق خواهد بود، که با آغوش باز در برابر این [[ناملایمات]]، خود را نبازد و با آنها دست و پنجه نرم کند. | |||
برای [[چیرگی]] بر مشکلات و [[ناگواری‌ها]] دور پایه اساسی لازم است، یکی درونی و آن ورزیدگی خاص انسان در مقابله با [[سختی‌ها]] و ناکامی‌ها است، و دیگر برونی که داشتن تکیه‌گاه [[نیرومندی]] است که بتواند هر آن از او مدد گیرد و به کمک او بر مشکلات فایق آید. | |||
به خاطر همین است که [[قرآن]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ}}<ref>«از شکیبایی و نماز یاری بجویید و بی‌گمان این کار جز بر فروتنان دشوار است» سوره بقره، آیه ۴۵.</ref> از [[روزه]] و [[نماز]] کمک گیرید<ref>بر اساس روایت امام صادق{{ع}} در فروع کافی (ج ۴، ص۶۳، ح۷) تأویل صبر در آیه شریفه مزبور «صوم» می‌باشد. از این‌رو لفظ «صبر» در آیه مذکور به مفهوم مؤوّل آن «روزه» ترجمه گردیده است. ر.ک: تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۵۳، ذیل تفسیر آیه مذکور و ترجمه تفسیر المیزان، از محمد باقر موسوی همدانی، ج۱، ص۲۳۰.</ref> همانا نماز جز برای خاشعان گران است، که [[خداوند]] [[منان]] در [[آیه شریفه]] به [[انسان]] [[مؤمن]] [[آموزش]] می‌دهد: با گرفتن روزه و ترک مبطلات آن، [[روحیه]] [[مقاومت]] را در برابر [[ناملایمات]] در خود تقویت نماید، و به وسیله نماز با برقراری [[ارتباط]] با [[قدرت]] لایزال [[الهی]] و [[استمداد]] از خدای [[مهربان]] روحیه خود را تقویت و به حل [[مشکلات]] [[همت]] نماید. | |||
به خاطر همین است که در [[روایات]] توصیه شده است: به هنگام [[هجوم]] [[هم و غم]] و مشکلات [[وضو]] بگیرید و به [[مسجد]] بروید، و نماز بخوانید و [[دعا]] کنید. به نقل [[امام علی]]{{ع}}، [[پیامبر]]{{صل}} هرگاه که [[غم]] و اندوهی به او روی می‌آورد می‌فرمود: {{متن حدیث|أَرِحْنَا يَا بِلَالُ}}، ای [[بلال]] با [[اذان]] و اعلام نماز، ما را آسوده نما<ref>ملا محسن فیض، محجة البیضاء، ج۱، ص۳۷۷.</ref>. | |||
بدون [[شک]] توجه به نماز و [[راز و نیاز]] به درگاه [[بی‌نیاز]]، و برقراری [[ارتباط با خدا]] به عنوان تکیه‌گاه مطمئنی برای جذب [[امدادهای غیبی]]، [[نیروی معنوی]] تازه‌ای در انسان ایجاد و او را برای [[پایداری]] در برابر ناهمواری‌ها آماده می‌سازد. و [[استعانت]] از [[صبر]] و [[صلاة]] برای [[تحمل]] مشکلات و [[پیروزی]] بر [[امیال]] و [[شهوات]] و هوسهای [[نفسانی]] برای کسانی ممکن است که [[اعتقاد]] به [[مبدأ و معاد]] و [[کیفر]] و [[پاداش اخروی]] دارند و گرنه افراد [[بی‌ایمان]] در کشاکش [[زندگی]] بی‌پناه خواهند ماند. | |||
به همین جهت است که در پایان [[آیه]] می‌فرماید: این کار جز برای کسانی که در برابر خداوند، با توجه کامل به نماز می‌ایستند، مشکل و سنگین است. به همین جهت در [[اسلام]]، [[نمازهای مستحبی]] و [[نافله]] فراوانی جهت برآوردن نیازها و رفع گرفتاری‌های مادی و [[معنوی]] [[زندگی]] معرفی شده، که شرط اصلی برآوردن [[حاجات]]، [[اعتقاد]] و [[ایمان کامل]] متقاضی و [[مشروع]] و مصلحت‌آمیز بودن حاجات، برای [[مؤمن]] است.<ref>[[سید رضا موسوی|موسوی، سید رضا]]، [[آخرین نماز سالار شهیدان (مقاله)|مقاله «آخرین نماز سالار شهیدان»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۱۱ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۱]]، ص ۲۴.</ref> | |||
===یادآوری=== | |||
تأثیر انکارناپذیر [[نماز]] در رفع [[نگرانی‌ها]] و دلهره‌های [[روانی]] واقعیتی است که مورد [[تأیید]] صاحب‌نظران قرار گرفته است، که به نمونه‌هائی از آن اشاره می‌شود. دکتر الکسیس کارل می‌نویسد: نماز به [[آدمی]] نیرویی برای [[تحمل]] غم‌ها و [[مصائب]] می‌بخشد، [[انسان]] را [[امیدوار]] می‌سازد و [[قدرت]] [[ایستادگی]] و [[مقاومت]] در برابر حوادث می‌دهد<ref>علاء الدین حجازی، فرهنگ نماز، ص۴۴.</ref>. | |||
گاندی پیشوای [[مصلح]] [[هند]] در جریان [[مبارزه]] با [[استعمار]] و تحمل [[رنج‌ها]] با کمک نماز، [[تجدید]] نیرو کرده و می‌گفت: اگر کمک نماز نبود، خیلی پیش از این باید دیوانه می‌شدم! | |||
دیل کارنگی می‌نویسد: هر وقت همه توان خود را در برابر [[ناملایمات]] به کار بردیم، و تمام راه‌حل‌ها را آزمودیم و نتیجه دلخواه به دستمان نیامد، در حالی که امواج سهمگین [[یأس]] و [[نومیدی]] [[قلب]] و روحمان را می‌آزارد. آنگاه دست نیاز به نماز و به سوی [[خدا]] دراز کرده و از او [[یاری]] می‌خواهیم. [[راستی]] چرا ما قبل از این که دچار [[ناامیدی]] بشویم، چنین کاری نمی‌کنیم و چرا هر [[روز]] با [[خواندن نماز]] و [[نیایش]] به درگاه خدا از او یاری نمی‌خواهیم؟! | |||
ژاک دمیش قهرمان سنگین وزن بکس [[جهان]] می‌گوید هر شب قبل از این که به بستر برود حتماً نماز و [[دعا]] می‌خواند<ref>سید محمد حسینی، نقش عبادت در سازندگی انسان، ص۲۸.</ref>. | |||
اگرچه برخی از اشخاص برای برطرف کردن [[مشکلات]] یا فرار از این مصائب و [[سختی‌ها]] خود را به خواندن کتاب داستان مشغول می‌کنند، یا به پارک و [[مسافرت]] می‌روند و یا خود را به بازی‌های ساده و تفریحات سالم سرگرم می‌سازند. و یا با کسی که به حرف‌های او گوش می‌دهد، درد [[دل]] می‌کنند، تا از فشارهای روانی آنان کاسته شود و ای چه بسا که از دیدگاه [[روان‌شناسان]] این فعالیت‌ها در کاهش [[اضطراب]] مؤثر و این [[کارها]] نتیجه مثبت داشته باشد. اما مردان [[خدا]] از [[ناملایمات]] [[دنیا]] به اسباب [[دنیوی]] روی نمی‌آورند. بلکه به خدا، به [[نماز]]، [[نیایش]] با او رو می‌کنند که کارساز‌تر است.<ref>[[سید رضا موسوی|موسوی، سید رضا]]، [[آخرین نماز سالار شهیدان (مقاله)|مقاله «آخرین نماز سالار شهیدان»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۱۱ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۱]]، ص ۲۶.</ref> | |||
===[[پیشگیری]] از [[گناه]] و [[تباهی]]=== | |||
در میان هر [[ملت]] برای پیشگیری از تخلفات و [[کجروی‌ها]] و [[مفاسد اجتماعی]] و جنایت‌ها و جرایم فردی راهی [[پیش بینی]] شده است، که نیاز به هزینه سنگینی دارد. ولی [[اسلام]] علاوه بر [[ارشاد]] و [[اجرای قوانین]] [[کیفری]]: حدود، [[تعزیرات]]، [[قصاص]] و دیات با وضع عباداتی نظیر [[روزه]] و نماز و یادآوری خدا و [[معاد]] [[انسان]] فراموش‌کار را از [[پیروی]] [[هوس‌ها]] و [[ارتکاب گناه]] باز می‌دارد. [[قرآن کریم]] [[انگیزه]] اصلی [[عبادات]] [[امت اسلامی]] را با تعبیر مکرر {{متن قرآن|لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}} رسیدن به [[تقوا]] و [[روحیه]] خدامداری در [[زندگی]] و [[دوری از گناه]] معرفی می‌نماید. | |||
اسلام می‌کوشد تا در سایه [[تقویت ایمان]] و تقوا، عوامل اصلی وادارنده به گناه و [[تخلف]] یعنی: [[شهوت]]، [[غضب]]، [[غرائز]]، [[امیال]] و [[احساسات]] و [[عواطف]] تعدیل نشده [[آدمی]] را از راه [[تعلیم]]، تلقین، [[تذکر]] کنترل نماید. تجربه نشان می‌دهد که نمازهای یومیه، یکی از [[بهترین]] وسائل پیشگیری از گناه و [[تأمین امنیت]] به حساب می‌آید. چنان که در [[قرآن مجید]] می‌خوانیم {{متن قرآن|وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ}}<ref>«و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است و خداوند می‌داند که چه انجام می‌دهید» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.</ref>. | |||
آری [[نمازگزار]] [[واقعی]] که به نماز می‌ایستد و با [[تکبیر]] مکرر خود خدا را از هر چه هست [[برتر]] و بالاتر می‌شمارد و به یاد [[نعمت‌های فراوان]] او [[سپاس]] و [[حمد]] او می‌کند و او را به [[رحمان]] و [[رحیم]] بودن می‌ستاید، او را مالک [[روز جزا]] معرفی می‌کند، ضمن اعتراف به [[بندگی]] تنها از او [[یاری]] می‌جوید، پیمودن [[راه راست]] را از او [[طلب]] می‌کند، از راه و روش مغضوبین و [[گمراهان]]، به او [[پناه]] می‌برد، برای [[خدا]] به [[رکوع]] خم، و برای [[سجده]] در پیشگاه او به [[خاک]] می‌افتد، [[غرق]] در [[عظمت]] او می‌شود، قهراً در اثر قرائت این [[اذکار]] آموزنده [[انگیزه]] [[انحراف]] و [[گناه]] در چنین شخصی، به نابودی کشانده می‌شود. | |||
بدون [[شک]]، از این [[راز و نیاز]]، در [[روح]] و [[قلب]] چنین [[انسانی]] از راه تلقین و تکرار و تمرین، جنبشی به سوی [[حق]] و جهشی به سوی [[پاکی‌ها]] ایجاد می‌شود و این امواج [[معنویت]] که به [[برکت]] گفتگوی رویاروی با خدا حاضر و ناظر بر [[اعمال]] عباد، پدید می‌آید، همانند سد پولادینی، مانع وقوع گناه در [[جامعه]] می‌شود. با توجه به ممنوعیت استفاده از مکان و [[لباس]] غصبی و هر گونه [[معصیت]] و [[تخلف]] در حال [[نماز]]، ترجیحاً از [[عادت]] [[زشت]] [[تجاوز به حقوق دیگران]] دست می‌کشد. | |||
[[بدیهی]] است که هر چه نماز از شرایط کمال و روح [[عبادت]] ([[یاد خدا]]) که در [[آیه]] از خود نماز [[برتر]] شناخته شده، بیشتر برخوردار باشد، اثر بیشتری در [[پیشگیری]] از گناه خواهد داشت. گاه در فردی نماز نھی کلی و جامع و در فرد دیگری [[نهی]] جزئی و محدود، از [[فحشاء]] و منکر می‌نماید. ولی ممکن نیست، کسی نماز بخواند و هیچ گونه اثری در او نبخشد. چه اگر افراد [[نمازگزار]] را احیاناً گنه‌کار می‌یابیم، اگر نماز نخوانند، مسلماً آلوده‌تر خواهند شد. چون نماز رابطه شخص با خداست و هر قدر که این [[اعتماد]] عمیق‌تر و محکم‌تر باشد، شخص به خدا نزدیک‌تر و از گناه دورتر می‌گردد.<ref>[[سید رضا موسوی|موسوی، سید رضا]]، [[آخرین نماز سالار شهیدان (مقاله)|مقاله «آخرین نماز سالار شهیدان»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۱۱ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۱]]، ص ۲۸.</ref> | |||
===[[فلاح]] یا [[رستگاری]] و [[آزادگی]]=== | |||
مهم‌ترین آرمان‌های [[بشر]] آزادگی است، [[آزاد]] مردان [[جهان]] [[زندگی]] را به خاطر [[آزادی]] [[دوست]] دارند. از این‌رو مولا علی{{ع}} نیز، فرمود: {{متن حدیث|لَا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً}}<ref>نهج البلاغه، (صبحی صالح)، نامه ۳۱، ص۴۰۱؛ ابن عبدربه، عقد الفرید، ج۳، ص۱۵۵.</ref>؛ [[بنده]] دیگری مباش که [[خدا]] تو را [[آزاد]] [[آفریده]] است. در [[بینش]] [[قرآن]] تنها راه دست‌یابی [[بشر]] به [[آزادگی]] [[واقعی]]، [[ایمان]] و توجه کامل به خدا در هنگام [[نماز]] است و می‌فرماید: {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ}}<ref>«بی‌گمان مؤمنان رستگارند * همانان که در نماز خویش فروتنند» سوره مؤمنون، آیه ۱-۲.</ref>. | |||
در این [[آیه]] اولین [[نشانه]] [[مؤمنان]] [[اقامه نماز]] با [[خشوع]] و توجه کامل به خدا معرفی شده است؛ زیرا خشوع به معنای حالت [[فروتنی]] و [[ادب]] [[روحی]] و جسمی در برابر بزرگی است که شخص، مجذوب جلال و [[شکوه]] خدا شود. در حال نماز خود را مانند ذره‌ای بی‌مقدار در برابر [[حقیقت]] بی‌نهایت و قطره‌ای در برابر اقیانوس بیکران [[رحمت]] و [[قدرت]] و [[حکمت]] [[پروردگار]] داند. به گونه‌ای که همه چیز فراموش کند و چنان از خود [[غافل]] بماند که جز خدا را نبیند، چنین [[انسانی]] می‌تواند به [[فلاح]] برسد. | |||
در [[فرهنگ]] [[اسلام]] به هر نوع [[پیروزی]] و رسیدن به مقصد و کامیابی اطلاق شده است؛ فلاح را نتیجه یاد فراوان خدا قرار داده، و فرمود: {{متن قرآن|وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«و خداوند را بسیار یاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره انفال، آیه ۴۵.</ref>. در [[منطق قرآن]] [[پرستش]] و [[کرنش]] نسبت به هر کس و هر چیز، جز برای خدا، از خود [[بیگانه]] شدن، [[وابستگی]]، و [[دل سپردن]] به هر چیز، [[بندگی]] و [[اسارت]] واقعی به حساب می‌آید. به همین دلیل، [[عبادت]] جز برای خدا [[حرام]] و [[ممنوع]] است، و تنها در پرتو [[ستایش]] و پرستش خداست که [[انسان]] با [[هدایت]] و [[امدادهای غیبی]] [[الهی]]، یارای [[مقاومت]] در برابر قدرت‌های اهریمنی و [[آزادی]] از هر نوع بندگی، دست می‌یابد.<ref>[[سید رضا موسوی|موسوی، سید رضا]]، [[آخرین نماز سالار شهیدان (مقاله)|مقاله «آخرین نماز سالار شهیدان»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۱۱ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۱]]، ص ۳۰.</ref> | |||
===[[اغتنام فرصت]] یا بهره‌وری=== | |||
{{متن قرآن|وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ}}<ref>«و در آنچه خداوند به تو داده است سرای واپسین را بجوی و بهره خود از این جهان را (هم) فراموش مکن و چنان که خداوند به تو نیکی کرده است تو (نیز) نیکی (پیشه) کن» سوره قصص، آیه ۷۷.</ref>. مخاطب مستقیم این [[آیه]] پول‌پرست [[خودخواه]] [[بنی اسرائیل]]، یعنی [[قارون]] است که در کنار [[فرعون]] [[مظهر]] [[زور]] و [[سامری]]، سمبل [[تزویر]] و [[فریب]]، به عنوان زرپرستی، با [[حضرت موسی]] مقابله می‌کردند. | |||
در [[روایات]] ما بر [[نماز اول وقت]] تأکید شده، چنان که [[پیامبر]]{{صل}} در پاسخ این سوال که: [[برترین اعمال]] چیست؟ فرمود: {{متن حدیث|الصَّلَاةُ لِأَوَّلِ وَقْتِهَا}}<ref>سفینة البحار، ج۲، ص۴۳.</ref>. علی{{ع}} نیز در نامه‌ای به [[محمد بن ابی بکر]] [[فرماندار مصر]] نوشت: {{متن حدیث|ارْتَقِبْ وَقْتَ الصَّلَاةِ فَصَلِّهَا لِوَقْتِهَا وَ لَا تَعْجَلْ بِهَا قَبْلَهُ لِفَرَاغٍ وَ لَا تُؤَخِّرْهَا عَنْهُ لِشُغُلٍ}}<ref>بحارالانوار، ج۸۳، ص۱۵.</ref>؛ مراقب اوقات تعیین‌شده نمازهایت باش و در وقت [[فضیلت]] و مقرر آن را به جای آور. به خاطر بیکاری پیش از وقت آن [[شتاب]] مکن و برای کاری انجام آن را از وقتش تأخیر میانداز. | |||
[[امام صادق]]{{ع}} نیز می‌فرماید: {{متن حدیث|امْتَحِنُوا شِيعَتَنَا عِنْدَ مَوَاقِيتِ الصَّلَاةِ كَيْفَ مُحَافَظَتُهُمْ عَلَيْهَا}}<ref>بحارالانوار، ج۸۳، ص۴۴.</ref>؛ [[پیروان]] ما را با نماز اول وقت بیازمایید که چگونه بر آن محافظت می‌نماییم. [[حضرت رضا]]{{ع}} نیز به [[ابراهیم بن موسی]] حتی در بین راه فرمود: {{متن حدیث|غَفَرَ اللَّهُ لَكَ لَا تُؤَخِّرَنَّ صَلَاةً عَنْ أَوَّلِ وَقْتِهَا إِلَى آخِرِ وَقْتِهَا مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ عَلَيْكَ أَبَداً بِأَوَّلِ الْوَقْتِ}}<ref>بحارالانوار، ج۸۳، ص۲۱.</ref>؛ [[خدا]] تو را بیامرزد هیچ نمازی را بدون علت از اول وقتش به تأخیر مینداز، بر تو باد به نماز اول وقت. | |||
حتی در روایتی از نماز اول وقت تعبیر به [[رضوان]] [[الله]] و [[نماز]] آخر وقت تعبیر به {{متن حدیث|غُفْرَانُ اللَّهِ}} شده است. این همه تاکید بر ادای نماز در اولین [[فرصت]] و خودداری از تأخیر وقت نماز همان موضوع بهره‌وری است. | |||
استفاده صحیح از وقت و عمر برای [[زندگی]] بهتر و متعالی‌تر است که در [[اخلاق اسلامی]] از آن به «[[اغتنام فرصت]]» تعبیر شده است. اولین درس [[نماز]] این است و هدر دادن [[سرمایه]] گرانبهای عمر و فرصت‌های طلاییای که چون [[ابر]] به طور نامحسوس، در گذر است. | |||
[[امام علی]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْرِ}}<ref>نهج البلاغه، فیض الاسلام، ج۲، ص۴۷۶.</ref> از دست دادن [[فرصت]] خسارت بزرگی است که به هیچ وجه قابل جبران نیست و اگر عاقلانه از آنها بهره‌برداری نشود، جز [[پشیمانی]] و [[اندوه]] چیزی عاید [[انسان]] در [[دنیا]] و [[آخرت]] نخواهد شد. چنان که [[حضرت علی]]{{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|إِذَا أَمْكَنَتْكَ الْفُرْصَةُ فَانْتَهِزْهَا فَإِنَّ إِضَاعَةَ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ}}<ref>آقا جمال خوانساری، شرح غرر الحکم، ج۳، ص۱۷۰.</ref>؛ وقتی فرصتی برایت پیش آید. آن را [[غنیمت]] شمار چرا، که از دست دادن فرصت‌ها باعث [[غصه]] و اندوه می‌شود. | |||
[[پیامبر]]{{صل}} در وصایای خویش به [[اباذر]] فرمود: {{متن حدیث|يَا أَبَا ذَرٍّ، اغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ: شَبَابَكَ قَبْلَ هَرَمِكَ، وَ صِحَّتَكَ قَبْلَ سُقْمِكَ، وَ غِنَاكَ قَبْلَ فَقْرِكَ، وَ فَرَاغَكَ قَبْلَ شُغْلِكَ، وَ حَيَاتَكَ قَبْلَ مَوْتِكَ}}<ref>طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۵۰۵، و الحدیث ۲، ص۳۶۸.</ref>؛ ای [[ابوذر]] پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت دان؛ جوانیت را پیش از [[پیری]]، سلامتیت را قبل از [[بیماری]]، دارائیت را پیش از [[تنگ‌دستی]]، [[فراغت]] و [[بیکاری]]، پیش از [[گرفتاری]]، زندگی‌ات را پیش از [[مرگ]]. | |||
به این ترتیب [[پیامبر اسلام]]{{صل}} پنج [[نعمت]] بزرگ را هشدار می‌دهد، که باید از این [[موهبت‌های الهی]]، به موقع بهره‌برداری شود تا از دست نرود و در راه [[پیشرفت]] خود و [[جامعه]] از اینها استفاده گردد، مبادا که با [[سوء]] استفاده از [[اعتقاد]] به [[توکل]] و [[تقدیر الهی]]، از تلاش و [[کوشش]] به خاطر کسالت و [[تنبلی]] و [[یأس]] و [[نومیدی]]، که مهم‌ترین عامل عدم استفاده از [[فرصت‌ها]] است، برای تأمین [[آینده]] باز ایستیم، و از [[ثروت]] عمر و [[جوانی]] خود بهره نگیریم. حتی در [[روایات]] ما [[تسویف]] از القائات [[شیطانی]]، یعنی کار امروز به فردا افکندن مورد [[نکوهش]] قرار گرفته است. به فرموده [[قرآن]] {{متن قرآن|وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ}}<ref>«و از رحمت خداوند نومید نگردید» سوره یوسف، آیه ۸۷.</ref> و {{متن قرآن|لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ}}<ref>«از بخشایش خداوند ناامید نباشید» سوره زمر، آیه ۵۳.</ref> از این‌رو [[مسلمانان]] را نشاید کار امروز به فردا افکند از خود [[مأیوس]] شود. بلکه در سایه نمازهای پنج‌گانه [[روح امید]] را در خود بیافزائید و به کار مفید روزمره خود با استفاده از [[فرصت‌ها]] بپردازیم.<ref>[[سید رضا موسوی|موسوی، سید رضا]]، [[آخرین نماز سالار شهیدان (مقاله)|مقاله «آخرین نماز سالار شهیدان»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۱۱ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۱]]، ص ۳۲.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
| خط ۶۰: | خط ۱۲۹: | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:نماز در قرآن]] | [[رده:نماز در قرآن]] | ||
[[رده:مدخل]] | [[رده:مدخل]] | ||