حاکم جائر
این مدخل زیرشاخهٔ بحث حکومت است. حاکم جائر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حاکم جائر در قرآن - حاکم جائر در فقه اسلامی - حاکم جائر در معارف و سیره علوی - حاکم جائر از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط نداردمعناشناسی
معنای جور و جائر
جائر از ریشه جور گرفته شده است. بنابراین لازم است نخست این کلمه به طور شفاف تبیین شود تا مراد از مشتقات آن، مانند جائر و حاکم جائر روشن گردد. واژۀ جور در کتاب‌های لغت گاهی در تقابل با عدل آمده و اغلب تعریفی مستقل از آن ارائه شده است. به طور مثال، المنجد در تعریفی کاملاً مستقل از واژه جائر می‌نویسد: “جائر کسی است که بر دیگران ظلم روا دارد”[۱]. در فرهنگ معین نیز جور به معنای ظلم آمده است: “جور در لغت به معنای ستم کردن، ظلم کردن، ستم و ظلم است”[۲]. در عین حال معین در بیان معنای جائر، افزون بر ظلم، مفهوم انحراف از حق را نیز لحاظ کرده است: “جائر ستمکار و جورکننده یا آنکه از راه حق به راه باطل میل کند، گشته از راه”[۳]. اما در مقابل، لسان العرب و تاج العروس، لغتِ جور را نقیض عدل معرفی کرده است: الجَوْرُ: نقيضُ العَدْلِ[۴]. برخی از کتب لغت، افزون بر معنای ظلم معنای دیگری را نیز برای آن در نظر گرفته‌اند و آن “ضد قصد” است: الجَوْرُ: ضِدُّ القَصْدِ أَو المَيلُ عنه أَو تَرْكُه في السَّيْر و كلُّ ما مالَ فقد جار[۵]. در این معنا، تمایل نداشتن به چیزی را جور گویند. طریحی در مجمع البحرین جائر را انحراف از مسیر حق معنا کرده است: مِنْها جائِرٌ أي من السبيل ما هو مائل عن الحق[۶]. مرحوم علامه طباطبایی نیز جائر را به همین معنا، یعنی انحراف از راه راست دانسته است. ایشان ذیل آیه شریفه ﴿وَعَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَائِرٌ﴾[۷] آن را به معنای منحرف از هدف آورده است[۸]. با توجه به تعریف‌های بالا، جور در لغت افزون بر داشتن مفهوم ظلم که نقیض عدل است، به معنای انحراف از راه حق و ورود در راه باطل نیز می‌باشد. معنای اصطلاحی جور نیز با معنای لغوی آن بی‌ارتباط نیست که درباره آن بیشتر توضیح خواهیم داد[۹].
معنای اصطلاحی حاکم جائر
در اصطلاح فقهای شیعه، به کسی حاکم جائر می‌گویند که بدون اذن امام یا نایب او بر مردم حکمرانی کند. حاکمان جائر، افزون بر آنکه عدالت را مراعات نمی‌کنند، با قصد و توجه از راه راست منحرف شده‌اند و در راه باطل و انحراف قرار گرفته‌اند. بنابراین حاکم جائر کسی است که از مسیر حق منحرف شده و در راه باطل قدم برمی‌دارد؛ یا از آغاز به راه مستقیم نرفته و حق را از مدار خود خارج کرده است. از آن جهت که حاکم جائر در جایگاه مناسب و حقوقی خود قرار نگرفته و از امام معصوم اجازه ندارد، افزون بر آنکه ولایت وی غصبی است، در حق صاحب اصلی این مقام نیز ظلم کرده است و اگر در این منصب به مردم نیز ظلم کند یا نتواند به خوبی از عهده این مقام برآید، حقوق آنان را به نوعی پایمال کرده است که خود ظلم بر مردم به شمار می‌رود. در فقه سیاسی شیعه، حاکم به دو دسته عادل و جائر تقسیم می‌شود. این ملاک تقسیم‌بندی در منابع متعدد فقهی شیعه آمده است که هرکدام احکامی خاص دارد. با توجه به آنچه دربارۀ ویژگی‌های نظام امامت و شرایط حاکم خواهیم گفت، می‌توان به این نتیجه دست یافت که مفهوم حاکم جائر در نظام امامت با نظام خلافت تفاوت اساسی و ماهوی دارد. به باور شیعه، هر حاکمی که در عصر حضور یا غیبت اذن الهی نداشته باشد، حاکم جائر شمرده می‌شود. در این زمینه میان کافر و مسلمان (اهل سنت یا شیعه) فرقی وجود ندارد. مرحوم محقق حلی گفته است: “هر حاکمی که شرایط و صفات لازم را برای حکومت نداشته باشد، خودش حاکم جائر و حکومتش نامشروع است و به تبع آن، همکاری با او و یاری رسانی‌اش حرام است”[۱۰].[۱۱]
حاکم جائر در قرآن
قرآن کریم هر ولایتی جز ولایت خدا را ولایت طاغوت معرفی کرده است. انسان‌ها باید به فرمان خدا باشند و هر چیزی که انسان را از اطاعت فرمان خدا بازدارد، و زمینۀ عصیان انسان را در برابر پروردگار فراهم آورد، طاغوت و شیطان است. بنابر آیات الهی، طاغوت و شیطان نسبت این‌همانی دارد؛ یعنی هر ولایتی که غیر از ولایت الهی باشد، ولایت طاغوت و شیطان است: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ﴾[۱۲] سپس بی‌درنگ درباره دوستان شیطان به جنگ فرمان می‌دهد: ﴿فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ﴾[۱۳]. در این آیه نورانی طاغوت و شیطان به جای یکدیگر به کار رفته‌اند و با یکدیگر نسبت عینیت دارند. خداوند سرانجام ولایت طاغوت و شیطان را در یکی از آیات سوره نساء به خوبی ترسیم کرده است: ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾[۱۴][۱۵]. خداوند در این آیه می‌فرماید: هرکس راه خود را از راه پیامبر جدا کند با وی مخالفت و از او سرپیچی کرده، وارد جهنم خواهد شد. پس بنابر این آیه، یکی از مصادیق تام و بارز طاغوت، حاکمان کافر است. یکی دیگر از مصادیق طاغوت، چه بسا افراد مسلمان‌اند که حکومت آنها به اذن خداوند نبوده است. آنان که ولایت حضرت امیر را نپذیرفتند نیز سرانجام راه خود را از پیامبر جدا کردند. در این آیه تصریح شده است که هرگز نباید به ولایت پیشوایان طاغوت تن داد، بلکه باید با آنان مقابله و مبارزه کرد.
دسته دیگر از حاکمان جائر کسانی‌اند که مشروعیت حکومتی آنها با چالش روبه‌روست. این افراد ممکن است شیعه باشند و در نظام حکومتی نیز به کسی ظلم روا نداشته باشند، اما چون حاکمیت آنها بدون نصب یا اذن امام است حکومتشان اغتصابی است و از مصادیق حکومت جائر به شمار می‌رود. در مجموع، از نظر شیعه سه دسته از حاکمان در زمرۀ حکام جائرند: دستۀ نخست، کسانی که به طور عام بر مردم ستم روا می‌دارند؛ اعم از کافر، اهل سنت یا شیعه؛ دستۀ دوم حکامی که شایستگی امامت و رهبری را بنابر ملاک‌ها و معیارهای الهی ندارند؛ خواه شیعه باشند یا اهل سنت؛ گرچه ملاک‌ها و شرایط ممکن است از دیدگاه شیعه و اهل سنت در برخی از موارد چون قریشی بودن تفاوت داشته باشد؛ دستۀ سوم حکامی که شیعه نیستند و از پذیرش ولایت امیرالمؤمنین (ع) سر باز زدند. بنابراین در این نوشتار، هرجا نامی از حاکم جائر به میان آمده است همه یا یکی از مصادیق یادشده را دربر می‌گیرد[۱۶].
پذیرش ولایت حاکم جائر
براساس آیات و روایات، پذیرش ولایت حاکم جائر و کسب درآمد از این راه حرام است؛ چراکه جعل ولایت از سوی خدا برای پیامبر و... است و دیگران حق جعل ولایت ندارند.
درباره پذیرش ولایت حاکم جائر ادله بسیاری وجود دارد، مانند: روایاتی که در آن ظلم‌پذیری مورد نکوهش قرار گرفته است، چه اینکه پیامبر اکرم (ص) در یکی از مناجات‌های خود با خداوند متعال از روا داشتن ظلم به مردم و ستم دیدن از دیگران به خداوند پناه می‌برد[۱۷]. همچنین آیات[۱۸] و روایاتی[۱۹] وجود دارد که براساس آنها دعوت به مبارزه با ستمگر شده است.
البته باید توجه داشت که فقهای شیعه در دو مورد قائل به جواز پذیرش ولایت از سوی حاکم جائر هستند؛ یکی در صورت امکان تأمین مصالح عباد (مردم) و اجرای حدود الهی و دیگری در صورتی که سلطان جائر فردی را مجبور کند که ولایت و منصبی را بپذیرد[۲۰].
مبارزه با حاکم جائر
اصل اولیه نزد امامان معصوم (ع) در ارتباط با حاکمان، مخالفت با آنها و نپذیرفتن مشروعیتشان بوده است. ایشان شیوه‌های مختلفی در این مبارزه داشته‌اند مانند: ترک بیعت؛ اعتراض به حاکمان[۲۱]؛ نفرین ستمگران [۲۲]؛ مبارزه و جهاد؛ مبارزه با دستگاه قضایی حاکمان جور[۲۳]؛ ترک همکاری با دستگاه خلافت[۲۴]؛ همکاری نکردن با حاکم جائر و تقیه[۲۵].
حرمت اطاعت از حاکم جائر
آیات و روایات فراوانی دلالت بر حرمت اطاعت از حاکم جائر می‌کند. برخی از آیات مشروعیت نداشتن حاکمیت جائر را بیان کرده‌اند[۲۶]، برخی آیات دیگر مشروعیت حاکمان متغلب را نفی می‌کند[۲۷]؛ دسته‌ای از آیات قرآن بر این مسئله تأکید دارد که رهبری سیاسی جامعه از آنِ صالحان است و به هیچ‌روی به ظالمان نمی‌رسد[۲۸]. آیات دیگری مردم را از مراجعه به حاکمیت ظلم برحذر می‌دارند[۲۹]. از مجموع آیات برداشت می‌شود که اطاعت از کسانی که شرایط فرمان دادن ندارند، چه در مسائل فردی و چه در مسائل اجتماعی و نیز خواه در مسند حکومت باشند یا نه، در هیچ وضعیتی جایز نیست. گرچه برخی از این آیات عام است و برخی دیگر خاص منافقان و کفار، در مجموع از همه آیات یادشده چنین برداشت می‌شود که به طور عام هرکس که شرایط و شایستگی اطاعت را نداشته باشد، نباید از او پیروی کرد که شامل حکام جائر نیز می‌شود.
درباره اطاعت نکردن از حاکم جائر روایات بسیاری نیز وارد شده است[۳۰]. امام باقر (ع) فرمود: "کسی که از معصیت‌کاران اطاعت کند، دین ندارد"[۳۱].[۳۲]
حرمت همکاری با حاکم جائر
براساس ادله مختلفی مانند آیات[۳۳]، روایات، عقل[۳۴] و اجماع[۳۵]، همکاری با ستمگران ممنوع و حرام است. پیامبر (ص) قدم زدن و راه رفتن با ظالم را جرم دانسته است[۳۶] و بنابر برخی روایات، چنین عملی برائت از دین شمرده شده است. از دیدگاه شیعه، هر نوع همکاری با نظام ظلم و جور همچون گردآوری قلم و دوات حرام است و حکم عضویت در چنین نظامی را دارد.
برخی از مصادیق کمک به حاکم جائر عبارت است از: مسافرت به قصد کمک به حاکم جائر؛ جهاد در رکاب حاکم جائر؛ مشروعیت قاضی منصوب از سوی حاکم جائر و داشتن روابط مالی با حاکم جائر[۳۷].
دیدگاه اهل سنت
از نظر اهل سنت، تنها دو دستۀ نخست حاکم جائر به شمار می‌روند. فقهای اهل سنت نیز برای حاکم شرایطی در نظر گرفته‌اند که به‌رغم وجود اختلاف‌نظر میان فقهای مذاهب چهارگانه در این باره، چنانچه حاکمی از آنها بی‌بهره باشد و یا از روش دیگری جز روش خلفای راشدین به حکومت دست یابد حاکم جائر به شمار می‌آید. در فقه سیاسی اهل سنت، جور به معنای لغوی آن آمده و در واقع، تفاوتی میان مفهوم لغوی و اصطلاحی آن دیده نمی‌شود. در بیشتر متون اهل سنت جور، ستم و روی‌گردانی از حق تعریف شده است: الجور: البغي و الظلم و الميل عن الحق[۳۸]. این تعریفی عام است و کسانی را نیز که غاصب حق حکمرانی دیگران‌اند دربر می‌گیرد، و در واقع از این منظر میان تعاریف شیعی و اهل سنت تفاوتی وجود ندارد؛ اما از آنجا که مبانی کلامی شیعه و اهل سنت دربارۀ جانشینی پس از رسول خدا (ص) متفاوت است، به تبع آن در مبانی مشروعیت حکومت پس از آن حضرت نیز تفاوت وجود خواهد داشت. بنابراین اهل سنت در خلافت و جانشینی رسول خدا معیارها و ملاک‌هایی را در نظر دارد که با شیعه کاملاً متفاوت است. از نظر آنان حکومتی مشروع است که منتخب مردم، اهل حل عقد یا شورا باشد. شیعه در این باره دیدگاه دیگری دارد، در مباحث بعدی شرایط و ویژگی‌های حاکم در دو نظام بررسی خواهد شد. به هر حال، گرچه در تعریف و مصادیق حاکم جائر در دو نظام امامت و خلافت اختلاف‌نظر وجود دارد، در موارد و مصادیقی که میان دو دیدگاه اتفاق‌نظر وجود دارد - همچون تبعیت از حاکم ظالمی که به مردم ستم روا می‌دارد و حقوق دیگران را پایمال می‌کند - نیز فقهای دو مذهب دربارۀ اطاعت کردن و اطاعت نکردن از چنین حاکمی اختلاف رأی دارند. این تفاوت در آرا بر جنبش‌های معاصر شیعی و اهل سنت تأثیرهای متفاوتی بر جای گذاشته است[۳۹].
عزل حاکم جائر
شرایطی که فقهای اهل سنت برای خلیفه برشمرده‌اند، دو دسته است: برخی شرایط انعقاد خلافت است و دسته‌ای شرایط استمرار آن. بحث درباره عوامل عزل خلیفه مربوط به بخش دوم، یعنی شرایط استمرار اوست. میان علمای اهل سنت درباره جواز و یا عدم جواز عزل حاکم جائر اختلاف وجود دارد[۴۰].
خروج بر حاکم جائر
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ لویس معلوف، المنجد فی اللغة، ص۱۰۹.
- ↑ محمد معین، فرهنگ فارسی، ج۱، ص۱۲۵۱.
- ↑ محمد معین، فرهنگ فارسی، ج۱، ص۱۲۱۳.
- ↑ محمد بن مکرم بن منظور، لسان العرب، ج۲، ص۴۱۳.
- ↑ محمد بن محمد بن عبدالرزاق الحسینی (اللقّب بمرتضی الزبیدی)، تاج العروس من جواهر القاموس، ج۶، ص۲۱۷.
- ↑ فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۳، ص۲۵۰.
- ↑ «و (راهنمایی به) راه راست با خداوند است و برخی از آن (راه)ها کژ راه است» سوره نحل، آیه ۹.
- ↑ ر. ک: محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج۲۰، ص۳۱۲-۳۱۴.
- ↑ میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت، ص ۳۸.
- ↑ روح الله شریعتی، «حکومت در اندیشه سیاسی محقق حلی»، فصلنامه علوم سیاسی، ش۱۴، تابستان ۱۳۸۰، ص۷۱.
- ↑ میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت، ص ۳۸.
- ↑ «مؤمنان در راه خداوند... و کافران در راه طاغوت جنگ می‌کنند» سوره نساء، آیه ۷۶.
- ↑ «پس با یاران شیطان کارزار کنید» سوره نساء، آیه ۷۶.
- ↑ «و هر کس پس از آنکه به روشنی رهنمود یافت با پیامبر مخالفت ورزد و از راهی جز راه مؤمنان پیروی کند وی را با آنچه بدان روی آورده است وامی‌نهیم و وی را به دوزخ می‌افکنیم و این بد پایانه‌ای است!» سوره نساء، آیه ۱۱۵.
- ↑ برای مطالعه بیشتر، ر. ک: سیدعلی خامنه‌ای، ولایت، ص۱۰۲-۱۰۷.
- ↑ میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت، ص ۳۸.
- ↑ «أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَظْلِمَ أَوْ أُظْلَمَ أَوْ أَعْتَدِيَ أَوْ يُعْتَدَى عَلَيَّ»، ابن ابی‌جمهور احسائی، عوالی اللئالی، ج۳، ص۳۰۴؛ رضی‌الدین حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۲۵۶.
- ↑ سوره حج، آیه ۳۹.
- ↑ «و کان یأمر بمقاومة الظلم و الإجهاز علیه فقال (ص): إنّ النّاس إذا رأوا الظّالم فلم يأخذوا على يده أوشك أن يعمّهم اللَّه بعقاب»، محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمة، ج۳، ص۲۱۳.
- ↑ میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت، ص۱۶۱ ـ ۱۷۵.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص۳۶۱؛ همو، علل الشرائع، ج۱، ص۱۵۰؛ نهج البلاغه، خ۳.
- ↑ ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، ص۴۴۲.
- ↑ «اتَّقُوا الْحُكُومَةَ فَإِنَّ الْحُكُومَةَ إِنَّمَا هِيَ لِلْإِمَامِ الْعَالِمِ بِالْقَضَاءِ الْعَادِلِ فِي الْمُسْلِمِينَ لِنَبِيٍّ أَوْ وَصِيِّ نَبِيٍّ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۴۰۶؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۵؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۶، ص۲۱۷.
- ↑ «وَ أَمَّا وَجْهُ الْحَرَامِ مِنَ الْوِلَايَةِ فَوِلَايَةُ الْوَالِي الْجَائِرِ وَ وِلَايَةُ وُلَاتِهِ الرَّئِيسِ مِنْهُمْ وَ أَتْبَاعِ الْوَالِي فَمَنْ دُونَهُ مِنْ وُلَاةِ الْوُلَاةِ إِلَى أَدْنَاهُمْ بَاباً مِنْ أَبْوَابِ الْوِلَايَةِ عَلَى مَنْ هُوَ وَالٍ عَلَيْهِ وَ الْعَمَلُ لَهُمْ وَ الْكَسْبُ مَعَهُمْ بِجِهَةِ الْوِلَايَةِ لَهُمْ حَرَامٌ وَ مُحَرَّمٌ مُعَذَّبٌ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ عَلَى قَلِيلٍ مِنْ فِعْلِهِ أَوْ كَثِيرٍ لِأَنَّ كُلَّ شَيْءٍ مِنْ جِهَةِ الْمَعُونَةِ مَعْصِيَةٌ كَبِيرَةٌ مِنَ الْكَبَائِرِ»؛ ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ص۳۳۲؛ محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۸۴؛ محمدرضا و محمد و علی حکیمی، الحیاة، ج۵، ص۴۸۲.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، سیره سیاسی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص۵۷ ـ ۷۰؛ میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت، ص ۱۲۲ ـ ۱۲۷.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۲۷-۱۲۸.
- ↑ سوره قصص، آیه ۴-۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۲۴.
- ↑ سوره نساء، آیه ۶۰.
- ↑ ر. ک: علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة، ج۱، ص۲۶۴؛ محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۲۹، ص۱۲۹؛ محمد بن علی بابویه قمی (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۶۲۱؛ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۳۱۷.
- ↑ «لَا دِينَ لِمَنْ دَانَ بِطَاعَةِ مَنْ عَصَى اللَّهَ»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۷۳.
- ↑ میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت، ص۹۸ ـ ۱۰۴.
- ↑ سوره مائده، آیه ۲؛ سوره هود، آیه ۱۱۳.
- ↑ و اما معونة الظالمین بما کان ظلما و محرما فیدل علی تحریمه: العقل و النقل، کتابا و سنة، ر. ک: یوسف بن احمد بن ابراهیم بحرانی، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، ج۱۸، ص۱۲۱.
- ↑ أما معونة الظالمین فی ظلمهم، فالظاهر أنها غیر جائزة بلا خلاف بین المسلمین قاطبة بل بین عقلاء العالم، بل التزم جمع کثیر من الخاصة والعامة بحرمة الاعانة علی مطلق الحرام و حرمة مقدماته، ر. ک: ابوالقاسم خویی، مصباح الفقاهه، تحقیق محمد علی التوحیدی التبریزی، ج۱، ص۶۵۴-۶۵۵.
- ↑ «مَنْ مَشَى مَعَ ظَالِمٍ فَقَدْ أَجْرَمَ»، ر. ک: تاج‌الدین شعیری، جامع الأخبار، ص۱۵۵؛ ابوالفتح کراجکی، کنز الفوائد، ج۱، ص۳۵۱؛ میرزا حسین النوری الطبرسی، مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۱۲۵.
- ↑ میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت، ص۱۴۸ ـ ۱۵۳.
- ↑ ابویعلی، مسند أبی یعلی، تحقیق حسین سلیم اسد، ج۹، ص۳۴۶؛ المعجم الصغیر للطبرانی، ج۲، ص۲۷۰.
- ↑ میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت، ص ۳۸.
- ↑ میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت، ص ۱۹۳.