اولو الامر در لغت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اولو الامر است. اولو الامر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اولو الامر در لغت - اولو الامر در قرآن - اولو الامر در حدیث - اولو الامر در فقه سیاسی - اولو الامر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - اولو الامر از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

راغب اصفهانی در مفردات درباره این واژه می‌نویسد: أمر به معنای کار و شأن است و جمع آن «امور» می‌باشد و اولوالامر، یعنی کسانی که مردم به وسیله آنها از افتادن در گرداب‌ها و مشکلات باز می‌ایستند و آسایش می‌یابند.

صاحب مقاییس اللغة، می‌نویسد: ماده «امر» دارای پنج اصل است.

1. أمر به معنای امور و کارها. گفته می‌شود: هذا أمر رَضِيتُهُ و أمرٌ لا أرضاه‏؛ یعنی این امر و کار را پسندیدم و یا این کاری است که نمی‌پسندم.
2. أمر به معنای دستور ضد نهی. گفته می‌شود أَفْعَلُ كَذَا یا إِنَّهُ لَأَمُوْرٌ بالمَعْرُوْفِ؛ یعنی چنین و چنان انجام بده یا آن‌که گفته می‌شود: او بسیار امرکننده به معروف است.
3. أمر به مفهوم فزونی و برکت: گفته می‌شود امْرَأَةٌ أَمِرَةٌ یعنی زنی که بر همسرش مبارک است، یا گفته می‌شود و أَمِرَ الشيْ‏ءُ یعنی آن شیء رشد و فزونی یافت.
4. به مفهوم نشانه، علامت و وعده: گفته می‌شود: جعلتُ بيني و بينَه أمَاراً و وَقْتا و مَوْعِداً و أَجَلًا؛ یعنی بین او و خود نشانه و علامت و وعده‌ای قرار دادم.
5. به معنای تعجب: مانند قوله تعالی: ﴿...لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا﴾ یعنی به راستی چه کار بدی انجام دادی!.

اما صاحب التحقیق در این باره می‌گوید: ماده «امر» دارای یک اصل بوده و به معنای خواستن و تکلیف همراه با استعلا است؛ سپس به هر آنچه که مطلوب و مورد توجه باشد تکلیف اطلاق می‌شود، چه از جانب مولا و یا از جانب خود باشد، صریح باشد یا مقدر. کلمه اولوا از واژه الأول به معنای رجوع، مشتق شده و در معنا همانند کلمه آل است با این تفاوت که آل در عقلا به کار می‌رود؛ ولی اولوا در معنای منسوب به محسوس یا معقول کاربرد دارد. «اولوا الامر» نیز به معنای مصاحبان و «صاحبان فرمان و امر» است. تفاوت میان کلمه اولوا و کلمه ذوو در آن است که اولوا بر شدت همنشینی دلالت دارد و تنها زمانی به کار می‌رود که جزء، عضو، صفت، حال، عملی لازم یا شأنی از شئون شخص یا مانند آن به متعلق آن متصل باشد برخلاف کلمه ذوو که عام‌تر از آن است.

به هر حال «اولی الامر» در لغت به معنای «صاحبان امر و فرمان» به کار رفته است. صاحب القاموس المحیط، درباره مفهوم اصطلاحی «اولی الامر» می‌نویسد: اولی الامر، یعنی اصحاب رسول خدا (ص) و پیروان آنان از اهل علم و امرا است در صورتی که از صاحبان علم و دین باشند.

راغب در این زمینه می‌گوید: اولی الامر، یعنی امرا و حاکمان زمان رسول خدا (ص) و همچنین گفته شده است که مراد از اولی الامر امامان از اهل بیت رسول خدا (ص) می‌باشند. به معنای امرکنندگان به معروف نیز آمده است.

وی از قول «ابن عباس» می‌نویسد: «اولی الامر» به معنای فقها و اهل دین که مطیع خدا هستند می‌باشد

معناشناسی لغوی

مقالهٔ اصلی: اولو الامر در لغت

اولو الامر از دو کلمه "أُولو" و "الأمر" ترکیب یافته است. "اولو" به معنای صاحبان و مالکان، جمعی است که از لفظ خود مفردی ندارد. بعضی گفته‌اند: اسم جمع و مفرد آن "ذو" است. اولو همواره به شکل اضافه به امر محسوس یا معقول به کار می‌رود؛ مانند: اولوالارحام، اولوالقربی، اولو‌العلم، اولوالفضل، اولو الامر و الامر به معنای فرمان، شأن (کار) و شیئ است. شاید بتوان گفت از میان این معانی معنای اصلی و جامع امر، شیئ است که با توجه به سیر تطور و تحول لغت به معنای شیئ خاص (کار) و منشأ تحقق کار (فرمان) نیز دانسته شده است. با توجه به معنای لغوی الامر می‌توان برای اولو الامر معانی ذیل را برشمرد: صاحبان دستور، صاحبان کار و صاحبان شیئ. براساس تفاسیر و روایات شیعه، "شیئ" در معنای اخیر اصطلاحاً یک شیئ معهود و شناخته شده یعنی مقام ولایت، خلافت و حکومت است؛ زیرا بنابر معنای مذکور "ال" در الامر برای عهد است، بنابراین اولو الامر کسانی‌اند که شئون دین و دنیای مردم به دست آنان است و آنان باید صاحبان کار حکومت و کارگزاران آن باشند، چنان‌که ایشان صاحبان دستور بوده و اطاعتشان بر مردم لازم است.

اولو الامر در معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان

از مفاهیمی که در شناخت معنا و چیستی امامت، می‌تواند کمک شایانی به ما بکند، مفهوم “اولی الامر” به معنای صاحبان امر، است.

“اولی الامر” مرکب از دو کلمه “اولی” و “الامر” است. واژه “اولی” که در حالت رفعی به صورت “اولو” نوشته می‌شود، در کهن‌ترین منبع لغوی (کتاب العین) چنین معنا شده است: أُولُو و أولات: مثل: ذوو و ذوات في المعنى، و لا يقال إلا للجميع من الناس و ما يشبهه. طریحی نیز با تصریح به اینکه واژه “اولو” مفرد ندارد، می‌نویسد: و أولو: جمع لا واحد له من لفظه، واحده "ذو". و أولات: للإناث، واحدها "ذات". بطرس البستانی، از دیگر محققان عرصه لغت، نیز چنین می‌نویسد: اولو جمع بمعنی ذوو ولا واحد له... ذو بمعنی صاحب.

بر اساس آن چه گذشت، می‌توان چنین نتیجه گرفت که واژه “اولی” به معنای صاحبان است که مفرد ندارد و همواره به صورت جمع می‌آید.

این واژه در قرآن کریم، بارها در قالب‌هایی همچون ﴿أُولِي الْأَلْبَابِ﴾، ﴿أُولُو الْعِلْمِ﴾، ﴿أُولِي الْقُرْبَى﴾، ﴿أُولُو الْأَرْحَامِ﴾، ﴿أُولُو الطَّوْلِ﴾، ﴿أُولُو بَقِيَّةٍ﴾، ﴿أُولُو الْفَضْلِ﴾، ﴿أُولُو قُوَّةٍ﴾، ﴿أُولِي بَأْسٍ﴾، ﴿أُولُو الْعَزْمِ﴾، ﴿أُولِي الضَّرَرِ﴾، ﴿أُولِي الْأَبْصَارِ﴾، ﴿أُولِي الْأَيْدِي﴾ و ﴿أُولِي النَّعْمَةِ﴾ تکرار شده است.

واژه “امر” نیز که از سه حرف همزه، میم و راء تشکیل شده، در لغت یا اعراب‌های گوناگون، به معنای مختلفی به کار رفته است. در میان لغت‌شناسان ابن فارس این واژه را به پنج معنا دانسته است؛ بدین ترتیب که اگر میم به طور ساکن خوانده شود، به دو معنای کار (چیز) و طلب است و اگر با فتحه خوانده شود، به معنای برکت و فراوانی است؛ ضمن آنکه ماده “أ م ر”، به دو معنای علامت و شیء عجیب نیز به کار می‌رود که هر کدام، خود دارای مشتقات فراوانی است. اگر چه ابن فارس، خود، اعراب ماده “امر” را، آن‌گاه که به دو معنای علامت و شیء عجیب به کار می‌رود، روشن نساخته است، برخی دیگر از لغویون تصریح کرده‌اند که اعراب این ماده، در معنای شیء عجیب، همانا “اِمر” به کسر همزه و سکون میم است و با بیان واژه “الأمارة” آن را به معنای علامت دانسته‌اند.

فیومی “اَمر” را به معنای حال نیز دانسته‌اند. و راغب اصفهانی نیز معنای شأن را برای آن ذکر کرده است. البته به نظر می‌رسد، معنای‌ای که فیومی و راغب بیان کرده‌اند، می‌تواند به معنای نخست، یعنی کار (چیز)، برگردد. همچنین باید توجه داشت که این واژه، آن‌گاه که جمع بسته می‌شود، در معانی مختلف، هیئت‌های متفاوتی به خود می‌گیرد؛ چنان‌که اگر به معنای کار یا شأن و امثال آن باشد، جمع آن، “امور” است و اگر به معنای طلب باشد، جمع آن، “اوامر” است.

یادکرد این نکته ضروری است که برخی محققان عرصه لغت، تمام این معانی را به یک ریشه، یعنی طلب و تکلیف همراه با استعلا، برگردانده‌اند. با وجود این، به نظر می‌رسد، تطبیق این اصل و ریشه برتمام کاربردهای آن، از جمله “برکت” و “عجیب بودن” خالی از تکلف نیست.

با توجه به آن چه گذشت، روشن می‌شود که واژه “الامر” که همزه آن به فتح و میم آن به طور ساکن خوانده می‌شود، تنها می‌تواند به معانی کار (چیز) و طلب باشد و معانی برکت، علامت و شیء عجیب را نمی‌توان از معانی آن به شمار آورد.

این که معنای دو واژه “اولی” و “الامر” روشن شد، باید به تعیین معنای ترکیب “اولی الامر” بپردازیم. برخی لغویون این ترکیب را به معنای رؤسا و اهل علم دانسته و برخی نیز چنین نوشته‌اند: اولوا الامر هم اصحاب النبي و من اتبعهم من اهل العلم و من الامراء اذا كانوا اولي علم و دين. به نظر می‌رسد، این نظریات، به ویژه نظریه دوم، متأثر از نظریات کلامی است و در حقیقت، معنای اصطلاحی این ترکیب است. در واقع، ترکیب “اولی الامر” به خودی خود، به معنای صاحبان امر است که به نظر می‌رسد، تعیین معنای حقیقی آن، به کاربرد این ترکیب در مواضع متفاوت بستگی دارد و بررسی قراین حالیه و مقالیه را می‌طلبد؛ از این‌رو، نمی‌توان یک معنای واحد برای تمام کاربردهای آن عرضه کرد.

منابع

1. حجتیان، محمد، مقاله «اولواالامر»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵
2. ساعدی، محمد، آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار
3. فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان