حدیث اصحابی کالنجوم در علوم حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حدیث اصحابی کالنجوم است. حدیث اصحابی کالنجوم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حدیث اصحابی کالنجوم در علوم حدیث - پرسش مرتبط ندارد

حدیث اصحابی کالنجوم در منابع روایی و تاریخی اهل سنت و با عبارات مختلفی نقل شده است. در سند این روایت افرادی قرار گرفته‌اند که بنابر رجال اهل سنت، تضعیف شده‌اند. در برخی از منابع اهل سنت این حدیث در جهت اثبات صحت پیروی بی‌قید و شرط از صحابه، مرجعیت و الگو بودن همه صحابه تمام صحابه مورد استناد قرار گرفته است منتها با مدلول برخی آیات و روایات ناسازگار است. با صرف نظر از ضعف سند مراد ازاین روایت اهل بیت پیامبر(ص) هستند.

مقدمه

حدیث «اصحابی کالنجوم» سخنی منسوب به پیامبر اکرم(ص) است با مضمون تشبیه صحابه پیامبر(ص) به ستارگان و جواز اقتداء به همه آنان. این حدیث با عبارات گوناگونی در منابع روایی و تاریخی اهل سنت نقل شده است، مانند: «إِنَّ أَصْحَابِي بِمَنْزِلَة النُّجُومِ فِي السَّمَاءِ، فَأيّما أَخَذْتُمْ بِهِ اهْتَدَيْتُمْ» و «مَثَلُ أَصْحَابِي مَثَلُ النُّجُومِ مَنِ اقْتَدى بِشَيْءٍ مِنْهَا اهْتَدى» که مشهورترین نقل آن است. اندک تفاوتی که در نقل عبارات و الفاظ حدیث نجوم دیده می‌شود تغییری در معنا مفاد آن ایجاد نمی‌کند.

سند حدیث

راویان این حدیث، شش نفر از صحابه: عبدالله ابن عمر، ابوهریره، عمر بن خطاب، ابن عباس، جابر و انس هستند. طُرُق نقل حدیث از صحابه مزبور به قرار ذیل است:

طریق عبدالله بن عمر

احمد بن یونس، از ابوشهاب، از حمزه جزری، از نافع، از ابن‌عمر، نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: «مثل اصحاب من، مثل ستارگان است، به سخن هر یک از آنها عمل کنید هدایت یافته‌اید». و با اندکی تفاوت از او نقل شده که «همانا اصحاب من به منزله ستارگان هستند به سخن هر یک از آنها عمل کنید هدایت یافته‌اید».

طریق ابوهریره

جعفر بن عبدالواحد، از وهب بن جریر بن حازم، از پدرش، از ابوصالح، از ابوهریره، از پیامبر(ص) نقل می‌کند که فرمود: مثل اصحاب من مثل ستارگان است هرکس به چیزی از آنها اقتدا کند، هدایت یافته است.

طریق عمر بن خطاب

ابوصالح محمد بن احمد بن ثابت، از ابوالاحوص، و نیز حسین بن صفوان برذعی، از ابواسماعیل محمد بن اسماعیل سلمی، از نعیم بن حماد، از عبدالرحمن بن زید عمی، از پدرش، از سعید بن مسیب، از عمر بن خطاب، نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: از پروردگارم درباره اختلاف اصحابم پس از درگذشتم سؤال کردم به من فرمود: ای محمد، اصحابت نزد من چون ستارگان در آسمان‌اند که بعضی نورانی‌تر از بعضی دیگرند پس هرکس به هر مقدار از چیزی که آنها در آن اختلاف دارند، تمسک کند، پیش من هدایت یافته است.

از ابن عباس به دو طریق نقل شده است، طریق اول ابوبکر حیری و محمد بن یعقوب الاصم، از بکربن سهل دمیاطی، از عمرو بن هاشم بیروتی، از سلیمان بن ابوکریمه، از جویبر، از ضحاک، از ابن‌عباس نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: «هرآنچه در قرآن یافتید، باید بدان عمل کنید و در ترک آن عذری از شما پذیرفته نیست. اگر حکمی در قرآن نبود به آنچه در سنت به‌جا مانده بود.]عمل کنید[اگر در سنت هم نبود هرآنچه اصحابم می‌گویند]معتبر است[؛ زیرا اینان همانند ستارگان در آسمان‌اند، به سخن هر کدام تمسک کنید هدایت یافته‌اید؛ چراکه اختلاف اصحاب من برای شما رحمت است. و در طریقی دیگر ابویوسف یعقوب بن یوسف، از ابویحیی زکریا بن یحیی ساجی، از موسی بن اسحاق انواری، از احمد بن یونس، از ابوشهاب، از حمزة بن ابوحمزه، از عمرو بن دینار، از ابن‌عباس نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: اصحاب من مانند ستارگان‌اند که به هرکدام از آنها اقتدا کنید هدایت شده‌اید.

طریق جابر

اسماعیل بن یحیی عیسی، از حسن بن مهدی بن عبده مروزی، از ابوالحسن محمد بن احمد سکری، از ابویحیی بکر بن عیسی مروزی، از جمیل بن یزید، از مالک بن انس، از جعفر بن محمد، از پدرش، از جابر نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: مثل اصحاب من مثل ستارگان است هرکس به ستاره‌ای از آنها اقتدا کند، هدایت یافته است.

طریق انس

ابن ابی‌عمر، از عبدالله بن علی، از سالم طویل، از زید عجمی، از یزید رقاشی، از انس بن مالک نقل می‌کند، که پیامبر(ص) فرمود: مثل اصحاب من در امتم مانند ستارگان است که]مردم] به وسیله آن هدایت می‌جویند و وقتی ستارگان غایب شوند مردم متحیر می‌مانند.

بسیاری از عالمان اهل‌سنت به صراحت، حدیث «اصحابی کالنجوم» را با تمام متون و سندهایش ضعیف دانسته‌اند. عدم صدور آن از پیامبر اکرم(ص)، عدم صحت، ضعف جدی، جعلی بودن، ضعف تمامی اسناد، باطل و دروغ بودن، از تولیدات اهل فسق، غریب بودن و عدم نقل در کتب معتبره، کذب و عدم اعتبار آن، تعبیرهایی است که در باره آن به کار رفته است.

همچنین برخی از راویان این حدیث مورد قدح قرار گرفته‌اند مثلاً در طریق ابن عمر، حمزة بن أبی حمزة جزری نصیبی، شخصی منکَر الحدیث، کم‌ارزش‌تر از یک فِلس، متروک و متهم به جعل حدیث و جایز نبودن نقل روایت از او معرفی شده است.

در طریق ابوهریره جعفر بن عبدالواحد هاشمی وجود دارد که گفته شده روایات او اصل و ریشه ندارد، متروک و جاعل حدیث، کذّاب، غیرثقه و سارق حدیث بوده است.

در طریق عمر بن خطاب، عبدالرحیم بن زید عمی قرار دارد که او و پدرش تضعیف شده‌اند.

در طریق ابن‌عباس جویبر قرار دارد که متروک دانسته شده و ضحاک نیز علاوه بر اینکه ضعیف است، ابن‌عباس را ملاقات نکرده لذا این روایت منقطع می‌باشد، و در طریق دوم ابن‌عباس نیز حمزة بن ابی‌حمزه وجود دارد که قبلاً ضعف او بیان شد.

در طریق جابر، جمیل بن یزید وجود دارد که شخصی ضعیف و ناشناخته است.

در طریق، انس، یزید رقاشی وجود دارد که بسیاری وی را تضعیف کرده‌اند.

مدلول حدیث

در برخی از منابع اهل سنت این حدیث در جهت اثبات صحت پیروی بی‌قید و شرط از صحابه، مرجعیت و الگو بودن همه صحابه، پاک انگاشتن همه صحابه، ممدوح بودن همه صحابه، برتری صحابه از بقیه مردم، عدالت تمام صحابه، مورد استناد قرار گرفته است. برخی گفته‌اند مقصود این روایت، صحت اقتدا به صحابه در نقل و پذیرش چیزی است که نقل می‌کنند، نه اقتدای در فتوی؛ و یا به منزله حدیث مسند و مرفوع دانستن تفسیر ارائه شده از قرآن توسط صحابه و یا پذیرش قول آنان درباره اسباب نزول آیات می‌باشد.

ارزیابی

این حدیث به لحاظ محتوایی با اشکالات متعددی روبرو است که به پاره‌ای از آنها اشاره می‌شود:

1. تعارض مدلول این روایت با آیات فراوانی از قرآن کریم که در مذمت و نکوهش عده‌ای از صحابه وارد شده مانند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا زَحْفًا فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ * وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزًا إِلَى فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾؛ ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا آبَاءَكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمَانِ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ * قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ * لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ﴾؛ ﴿وَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللَّهِ وَجَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُو الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِدِينَ * رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ﴾؛ ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾؛ ﴿وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾.
2. ناسازگاری با روایاتی از رسول خدا(ص) در منع از اقتدا به برخی از صحابه؛ روایاتی که بیانگر فتنه‌ها و بدعت‌هایی است که توسط برخی از آنها در دین و جامعه ایجاد می‌شود.
3. ناسازگاری با روایاتی که برخی از صحابه را مورد نکوهش قرار داده است، روایاتی مانند: «ذات الشمال» و «ارتداد» که در آنها پیامبر اکرم(ص) از بازگشت و ارتداد برخی از صحابه پس از رحلت خود و قرار گرفتن آنان در زمره اصحاب شمال خبر می‌دهد، همچنین روایاتی که از بدعت‌گذاری برخی از صحابه پس از پیامبر اسلام(ص) خبر می‌دهند و حدیث خبر دهنده از تبعیت صحابه از سنن یهود و نصارا؛ و روایات حاکی از رقابت و تنافس صحابه با یکدیگر.
4. اعتراف برخی از صحابه شاخص به جهل خود نسبت به احکام شرعی و نیازمندی‌شان به دیگر صحابه.
5. در برخی منابع از بی‌اعتنایی برخی از صحابه نسبت به احکام دین و عدم پایبندی برخی از آنان به کتاب خدا و سنت نبوی و بدعت‌گذاریشان در دین خبر داده شده است و با این وضع پیروی و اقتدا به چنین افرادی چگونه موجب هدایت خواهد بود؟!
6. طبق نقل منابع معتبر تاریخی در بسیاری از موارد خود صحابه با هم اختلاف داشته‌اند وقایعی که در سقیفه بنی‌ساعده و پس از آن در مسئله خلافت رخ داد نمونه‌ای روشن از این اختلافات است. در مواردی مانند جنگ‌های جمل، صفین و حتی نهروان به جنگ و خونریزی منجر شده است، از طرفی نمی‌توان به صرف صحابه بودن هر دو طرف دعوا را بر حق دانست به ویژه با توجه به این سخن رسول خدا(ص) که کشندگان عمار را «گروه باغی»: «فِئَةٌ بَاغِيَةٌ» نامیده است، بنابراین وجود چنین اختلافی دلیل روشن بر نادرستی مدلول حدیث اصحابی کالنجوم است.

با توجه به ملاحظات و انتقادات یاد شده و با صرف‌نظر از ضعف سندی حدیث «اصحابی کالنجوم» قطعاً عمومیت مدلول آن مقصود نیست، یعنی نمی‌توان گفت همه اصحاب پیامبر(ص) در همه اقوال و افعال خود بر مدار هدایت بوده و اقتداء به آنان مایه هدایت مقتدی بوده است، بلکه برخی از آنان مقصود است، کسانی که از خطا و گناه مصون بوده‌اند آنان همان عترت و اهل بیت خاص پیامبر اکرم(ص) می‌باشند که در احادیث دیگر نبوی مانند حدیث ثقلین و حدیث سفینه معرفی شده و بر هدایت‌گری همه جانبه آنان تصریح و تأکید شده است. گواه این مطلب آن است که در برخی از منابع اهل سنت روایتی دیگر نقل شده که به جای أصحابی کالنجوم، عبارت «أَهْلُ بَيْتِي كَالنُّجُومِ بِأَيِّهِمْ اقْتَدَيْتُمْ اهْتَدَيْتُمْ» آمده است. در روایات امامان اهل‌بیت(ع) نیز حدیث اصحابی کالنجوم بر اهل‌بیت پیامبر اکرم(ص) تطبیق شده است.

منابع

1. ترکاشوند، حسن، مقاله «حدیث اصحابی کالنجوم»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۳