طاغوت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث طاغوت است. طاغوت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: طاغوت در قرآن - طاغوت در حدیث - طاغوت در معارف مهدویت - طاغوت در فقه سیاسی - طاغوت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

لفظ "طاغوت" برگرفته از طغیان و سرکشی از حق است و به معنای طغیانگر یا حکومت نامشروع به کار می رود.

معناشناسی

"طاغوت" از ماده «طغی» به معنای تجاوز از حد در عصیان، مصدر است و در بسیاری موارد برای مبالغه، به معنای اسم فاعل نیز به کار رفته است. این واژه به هر متجاوز از حد، هر معبودی به غیر خدا و هر مانع خیر و به پیشوای گمراهی و هر کسی که در شر و معصیت، فراتر از حد خود گام بردارد گفته شده است. شیطان، بت‌ها، مرتدان و کاهنان و نیز منافقان، فاسقان، مستکبران و هر پادشاه و فرمانروای ستمگر و کافر، از مصادیق طاغوت شمرده شده‌اند. کاربرد طاغوت درباره انسان به این معناست که از حد و اندازه‌ای که عقل یا شرع برای او معین کرده، تجاوز کند؛ بنابراین هر انسان ظالم، زورگو و نافرمانِ از وظایف بندگی خدا از روی گردنکشی، طاغوت به شمار می‌رود.

واژه طاغوت که دارای جنبه‌های اخلاقی و سیاسی است، در دهه‌های اخیر و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در ادبیات ایران و میان مسلمانان، کاربرد ویژه‌ای یافته و در کلام امام خمینی بیشتر به معنای سیاسی آن و در معنای حکومت‌ها و حاکمیت‌های نامشروع به کار رفته است. در نگاه ایشان حکومت در اصل از آنِ خدا و هر کسی است که او اذن دهد، وگرنه طاغوت خواهد بود.

طاغوت از دیدگاه قرآنی

مقالهٔ اصلی: طاغوت در قرآن

واژه طاغوت در قرآن کریم، هشت بار به کار رفته که در برابر ایمان است و کفر به آن، مقدمه ایمان شمرده شده است ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ ؛ همچنان‌که دعوت به خداپرستی با اجتناب از طاغوت همراه است ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾ . از نگاه قرآن، کافران تحت سرپرستی و ولایت و یاری طاغوت قرار دارند ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ و در راه آن می‌جنگند ﴿الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا﴾ . قرآن به برخی از اهل کتاب که به طاغوت ایمان آوردند و مشرکان را هدایت‌شده‌تر می‌دانستند ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا﴾ و نیز به مسلمانان منافقی که داوری طاغوت و حاکمان باطل را ترجیح می‌دادند ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا﴾ ، انتقاد کرده و پیروان طاغوت را همراهان آتش جهنم خوانده است ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾.

حقیقت بعثت پیامبران (ع)، دعوت به عبادت خداوند و اجتناب از طاغوت، به معنای اطاعت و عبادت‌نکردن طاغوت است ﴿وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ﴾ . کفر به طاغوت، تنها با اعتقاد قلبی نیست، بلکه با جبهه‌گیری، دوری جستن، رد و انکار، مقابله و طرد آن از جایگاه قدرت و سروری جامعه، محقق می‌شود. اجتناب از طاغوت به این است که مسلمان حساب خود را از طاغوت و صف و نظام و دایره نفوذ آن، دور و این قطع ارتباط و برائت را آشکار کند و از آنجا که اعتماد به طاغوت و فرمانبرداری از او حتی در غیر معصیت خداوند نیز پشتیبانی و حمایت از طاغوت شمرده شده و موجب سیطره طاغوت بر مسلمانان می‌شود، خداوند تعالی مطرح کردن دعوا نزد طاغوت، و اعتماد و اطمینان به او را نیز بر مؤمنان حرام کرده و آنان را به برائت و اجتناب از آن، حتی در گرفتن حق، فرمان داده است. روایات نیز بر وجوب جهاد با طاغوت تأکید کرده‌اند.

طاغوت از دیدگاه روایی

مقالهٔ اصلی: طاغوت در حدیث

واژه لفظ "طاغوت" در منابع روایی شیعه، بارها به کار رفته و بیشتر بر حاکمان ستمگر و در بیان حرمت مراجعه به قاضی و حاکم ظالم با این واژه از آن نام برده شده است. در برخی از روایات، دشمنان اهل بیت (ع) از مصادیق جبت و طاغوت معرفی شده‌اند.

مراتب و اقسام طاغوت

با توجه به برخی از آیات ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ * اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا﴾ ؛ ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا﴾؛ ﴿فَأَمَّا مَنْ طَغَى﴾؛ ﴿كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى﴾ و روایات اسلامی، طاغوت به همه معبودهای شیطانی در برابر خداوند، هواهای نفسانی و نیز پیشوایان و حاکمان غیر الهی گفته می‌شود؛ بنابراین هر مانعی که در راه هدایت بشر به سوی حق، ایجاد اختلال کند، طاغوت است.

امام خمینی طاغوت را دارای مراتب و همه مراتب آن را از لشکریان شیطان می‌داند. ایشان در یک نگاه کلی، با استناد به آیات قرآن کریم ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ ؛ ﴿إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَرَبِّكُمْ مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ ، تنها دو راه برای انسان قائل است: راه الله و راه طاغوت و اینکه تمام حرکات انسان در این دو راه، قابل تفسیر است. از نگاه ایشان، فاعل و مربیِ راه الهی، خدا و مربیِ راه طاغوت، شیطان است. در راه خدا، تمام ابعاد عقلانی، خیالی و عملی انسان، به سوی الهی‌شدن هدایت می‌شود؛ اما در راه طاغوت، همه عناصر، مادی و شیطانی است و حتی امور معنوی هم به مادیت کشانده می‌شود و نهایت این راه جهنم خواهد بود. ایشان نبردهای واقع شده در دنیا را نیز به دو دسته طاغوتی و توحیدی تقسیم می‌کند و بر آن است که نبردهای توحیدی، با هدف تأدیب و بازگرداندن افراد سرکش به راه الهی انجام می‌شوند و در برابر آن، جنگ‌هایی که با هدف کسب مقام و قدرت صورت می‌گیرند، طاغوتی‌اند. در گذشته نیز جنگ‌های الهی به دست اولیا و انبیای الهی صورت گرفته و جنگ‌های طاغوتی را ابرقدرت‌های دنیا رقم زده‌اند. ایشان با تقسیم طاغوت به طاغوت درونی که به بعد اخلاقی نظر دارد و طاغوت بیرونی که به بعد سیاسی نظر دارد، بر ضرورت مبارزه با آن در هر دو مرتبه، تأکید کرده است:

طاغوت درونی

امام خمینی با استناد به آیه ۲۵۷ سوره بقره، به بررسی میزان و معیار طاغوتی و غیرطاغوتی بودن پرداخته و ملاک تشخیص را عمل برای خدایا برای هوای نفسانی و شیطان ذکر کرده است. مهم انگیزه حرکت است که طاغوتی یا الهی بودن را نشان می‌دهد. براساس آیه یادشده و آیه پنجم سوره ابراهیم (ع)، خداوند تعالی ولیّ مؤمنان است و به همه انبیا (ع) مأموریت داده است مردم را از ظلمت‌ها و گرفتاری‌ها به سوی نور هدایت کنند، و ولیّ کافران طاغوت است و کار او از میان بردن نور و کشاندن مردم به ظلمت است. ایشان با اشاره به آیات ۶ و ۷ سوره علق که نخستین آیات نازل شده بر پیامبر اکرم (ص) است، یکی از مسائل اساسی انسان در همه دوران‌ها را طغیان نفس بر اثر استغنا می‌داند که ریشه همه اختلافات و انگیزه بعثت همه پیامبران (ع) است و تکبر که از خودبینی و خودخواهی و غفلت از حق نشئت می‌گیرد، از عوامل سرکشی نفس است و نجات انسان از سرکشی نفس، تنها با تعلیم و تعلم کتاب و حکمت و تزکیه ممکن خواهد بود. مال و مقام نیز از عوامل مهم گرفتاری انسان است و کسانی که بدون تزکیه نفس وارد امور دنیا می‌شوند، طغیانشان بیشتر خواهد بود؛ بر همین اساس ایشان خاطرنشان کرده است طغیان کسانی که مورد قبول مردم‌اند، مانند دولت‌مردان و علما، خطر بزرگ‌تری برای بشریت به همراه خواهد داشت و موجب فساد خواهد بود؛ بنابراین تزکیه نفس برای دولت‌مردان و صاحبان شهرت و مقام، از ضرورت و اهمیت بیشتری برخوردار است. ایشان با تأکید بر جهاد با نفس طاغوتی، آن را «جهاد اکبر» که جهادی بس بزرگ و مشکل است، خوانده و معتقد است این جهاد باید پیش از قوی شدن ریشه‌های فساد در انسان صورت گیرد؛ در غیر این صورت امکان اصلاح نیست.

طاغوت بیرونی

یکی از عرصه‌های مهم اندیشه امام خمینی، توجه به مباحث قرآنی و تفسیر سیاسی آن است. ایشان با بازتعریف و توضیح مفاهیم قرآنی، رویکردهای جدیدی در زمینه‌های سیاسی اجتماعی پدید آورد که می‌توان آن را تفسیر عملی قرآن نامید. این نگاه، موضوعات قرآنی را در بطن حوادث جاری، در مسائل داخلی و مسائل بین‌الملل قرار داده و به تطبیق‌سازی متناسب با واژگان و مفاهیم قرآنی پرداخته است. تبیین و تحلیل واژگانی، به تدریج به مرحله تطبیق رسیده و در آخر به رفتار سیاسی متناسب با اصول قرآنی منجر شده است. «طاغوت» یکی از این واژه‌هاست که امام خمینی آن را با مصادیق خارجی، تطبیق و تحلیل کرده و آن را بر رفتار سیاسی خاصی منطبق کرده است. در منطق ایشان همه حکومت‌های نامشروع در ذیل عنوان «طاغوت» جای می‌گیرند و آنچه در سخن ایشان با عناوینی چون «قدرت سیاسی ناروا»، «قدرت سیاسی باطل» یا «حکومت جائر» آمده در راستای تعریف این واژه است. مراد از طاغوت حکومت‌های ظالم و نامشروعی‌اند که در برابر حکومت‌های الهی طغیان کرده‌اند. این امر قاضیان نامشروع را نیز دربر می‌گیرد و قرار گرفتن حکومت‌ها یا قاضیان ذیل این واژه، به دلیل سرکشی آنان در برابر فرمان خدا و وضع قوانین و قضاوت‌ها، با معیار نفس است.

امام خمینی همچنین همه نظام‌های سیاسی غیر مبتنی بر آموزه‌های اسلام را به سبب طاغوت بودنِ حاکمان آن، شرک‌آمیز معرفی کرده و ضمن تأکید بر حکم سیاسی اسلام که دستور کفر ورزیدن به سلاطین و حاکمان ظالم و دستورهای آنان می‌دهد، براندازی این حکومت‌ها را وظیفه همه مسلمانان شمرده است. در تکمیل اندیشه قرآنی و نگاه به واژه طاغوت و تطبیق آن با جامعه و نظام اسلامی، امام خمینی واژه‌های دیگری نظیر فرعون را به کار می‌گیرد؛ برای نمونه ادعای محمدرضا پهلوی را مبنی بر توبه و پشیمانی در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، غیر واقعی و از روی ترس دانست و آن را با توبه فرعون در آخرین لحظه غرق شدن در رود نیل، تطبیق و مقایسه کرد.

بنابر دیدگاه امام خمینی، از مهم‌ترین مصادیقِ طاغوت، سلطنت یا حکومت فردی مبتنی بر زور و غلبه و بی‌توجه به خواست مردم است. این نوع حکومت از نگاه ایشان که حکومت جمهوریِ متکی بر قانون اسلام را حکومت مورد پذیرش خود معرفی می‌کرد، طبق مبانی فقه سیاسی شیعه و به دلیل منتسب نبودن به خداوند و قوانین الهی و همراهی با زورگویی و وراثت، مطرود و نامشروع تلقی می‌شود؛ بر این اساس امام خمینی، حکومت پهلوی را به دلیل غیرقانونی، یاغی و غاصب بودن، ظلم و ستم بر مردم، خیانت به کشور، قتل عام مردم، عمل کردن بر خلاف مصالح کشور، اشاعه فساد و تباهی در کشور و وابستگی به قدرت‌های شیطانی، از مصادیق طاغوت به شمار می‌آورد.

از سوی دیگر، از نگاه امام خمینی از جهت مصداق‌شناسی، فرعون، برخی از قدرت‌های بزرگ گذشته مانند روم و ایران باستان، کافران زمان پیامبر (ص)، معاویة بن ابی‌سفیان و یزید بن معاویه نیز از مصادیق طاغوت هستند و همچنین وابستگان به غرب که در جامعه، اخلال ایجاد می‌کنند و در پی اختلاف‌افکنی هستند، در راستای طاغوت و در مسیر آن یا از کارگزاران آن شمرده می‌شوند. پیروزی انقلاب اسلامی غلبه حق بر باطل و پیروزی جنود رحمانی بر اولیای شیطان و طاغوت و نیز تحول از طاغوت به حکم‌الله بود.

تمایز حکومت طاغوت با حکومت اسلامی

در اندیشه امام خمینی حکومت اسلامی، نقطه مقابل حکومت طاغوت است و حکومتی است که در همه زمینه‌ها مبتنی بر وحی و قانون الهی است. این حکومت نه استبدادی است، نه مطلقه، بلکه مشروطه است و «مجموعه شرط» همان احکام و قوانین الهی است که باید اجرا شود؛ بنابراین حکومت اسلامی «حکومت قانون الهی بر مردم» است. در این نگاه ویژگی مهم طاغوت و حکومت طاغوتی، ظلم به مردم و به اسارت کشیدن بندگان خداست و مردم نقشی در حکومت ندارند و همه امور در دست یک نفر یا یک گروه است. طاغوت با تلاش و برنامه‌ریزی، مردم و جوانان را از مسیر صحیح منحرف می‌کند و با بی‌توجه ساختنِ آنان به مسائل جامعه، راه را برای رسیدن به اهداف مادی خود هموارتر می‌کند.

از سوی دیگر، امام خمینی تأکید می‌کند یکی از تفاوت‌های مهم حکومت اسلامی و حکومت طاغوتی، در طرز رفتار حکومت با مردم است. در حکومت طاغوت، مردم از حکومت وحشت دارند؛ اما در دولت اسلامی محبت و برادری میان مردم و حکومت وجود دارد و مردم به مشکلات کشور بی‌توجه نیستند؛ در حالی‌که از ویژگی‌های حکومت طاغوتی، خضوع در برابر بیگانگان به جهت احتیاج به آنان و شدت عمل در برخورد با مردم است؛ زیرا طاغوت به سبب ظلم به مردم و نداشتن پشتوانه مردمی، از مردم دور شده و مجبور به سرکوب ملت است.

مبارزه با طاغوت

مقالهٔ اصلی: مبارزه با طاغوت

از نظر امام خمینی موضع‌گیری در برابر طاغیان زمان، از اصول اولیه رسالت پیامبران (ع) بوده و اساساً فلسفه بعثت پیامبران، نجات انسان از شر طاغوت‌ها و برپایی جبهه الهی در برابر طاغوت است؛ زیرا تمام ادیان، مذاهب و انبیای الهی، گرفتار و مواجه با طاغوت یا طاغوت‌هایی بوده‌اند. سیره پیامبر اکرم (ص) نیز مقابله با تمامی مظاهر طاغوت بود و تمام جنگ‌های ایشان، با مشرکان طغیانگر عرب بود؛ بر همین اساس ایشان بهترین الگوی مبارزه با طاغوت را قرآن کریم که سراسر آن امر به مقابله با طاغوت و برانگیختن مستضعفان علیه مستکبران است و سیره پیامبر (ص) و ائمه (ع) که همواره در برابر طاغوت می‌ایستادند، معرفی می‌کند. به باور ایشان پیروزی بر طاغوت تنها با انگیزه الهی ممکن می‌گردد؛ در غیر این صورت هوای نفس و انگیزه‌های شیطانی، حتی اگر به پیروزی ظاهری هم برسد، شکست به شمار می‌رود. ایشان برانداختن طاغوت و قدرت‌های سیاسی ناروا را وظیفه همگانی شمرده و با اشاره به آیات قرآن ﴿قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ﴾ ؛ ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾ ، بر قیام و اجتناب از طاغوت تأکید کرده است.

با توجه به سنت الهی در نابودی طاغوت بر اساس خواست مردم، از شرایط مهم غلبه بر طاغوت از نظر امام خمینی این موارد است: مهیا شدن مردم برای جلوگیری از ظلم، تحقق بخشیدن به اراده خدا، قدرت ایمان و وحدت کلمه، فداکاری و شهادت‌طلبی و همراهی همه ملت با یکدیگر. در این راستا پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و برچیده شدن رژیم پهلوی، یکی از دغدغه‌های امام خمینی زدودن آثار طاغوتی از جامعه اسلامی بود. ایشان تأکید می‌کرد کشور طاغوتی باید به کشوری الهی تبدیل شود و رنگ طاغوتیِ کشور به رنگ خدایی مبدل گردد و این مهم که پیروزی نهایی به شمار می‌آید، با از میان رفتن و تصفیه عناصر و قوانین انحرافی رژیم طاغوتی و اجرای احکام خدا و قرآن محقق می‌شود.

اصطلاح طاغوت در ادبیات امام خمینی

در منطق امام خمینی، همه حکومت‌های نامشروع در ذیل عنوان طاغوت جای می‌گیرد. ایشان در چند مورد به تعریف حکومت‌های طاغوت اقدام کرده و از آن با عناوینی چون “قدرت سیاسی ناروا”، “قدرت سیاسی با علل” و یا “حکومت جائر”، تعبیر کرده است که در ذیل این عبارت از نظر می‌گذرد: برانداختن “طاغوت” یعنی قدرت‌های سیاسی ناروایی که در سراسر وطن اسلامی برقرار است وظیفه همه ماست.... خداوند متعال در قرآن، اطاعت از “طاغوت” و قدرت‌های ناروای سیاسی را نهی فرموده است،... ائمه (ع) و پیروانشان یعنی شیعه، همیشه با حکومت‌های جائر و قدرت‌های سیاسی باطل مبارزه داشته‌اند.

ایشان در عبارتی دیگر مراد از طاغوت را در دو معنای عام و خاص معنا نموده‌اند. بر این اساس، تعریف خاص طاغوت، عبارت است از “حکومت‌های جور و نامشروعی که در برابر حکومت الهی طغیان کرده‌اند” و در معنای عام آن، واژه “طاغوت” علاوه بر حاکمان نامشروع، به قاضی‌های نامشروع نیز تعمیم می‌یابد. و مصداق قرار گرفتن حکومت‌ها و یا قاضیان در ذیل این واژه نیز بدین خاطر است که آنان در برابر فرامین خداوند طغیان کرده و در وضع قوانین، نفع و نفس خود را معیار قرار داده و در قضاوت‌ها به همین روش رفتار می‌نمایند: اگر نگوئیم منظور از “طاغوت”، حکومت‌های جور و قدرت‌های ناروای حکومتی به طور کلی است که در مقابل حکومت الهی طغیان کرده و سلطنت و حکومت برپا داشته‌اند، باید قائل شویم که اعم از قضات و حکام است... حکومت‌های جور چه قضات و چه مجریان و چه اصناف دیگر آنها “طاغوت”‌اند چون در برابر حکم خدا سرکشی و طغیان کرده قوانینی به دلخواه وضع کرده به اجرای آن و قضاوت بر طبق آن پرداخته‌اند.

عنوان دیگری که در فقه شیعه به عنوان جامع حکومت‌های نامشروع تلقی شده و تمام این حکومت‌ها را دربر می‌گیرد، “حکومت جائر” است که در مقابل “حکومت عادل” قرار می‌گیرد. امام خمینی نیز بر همین اساس، به این عنوان اهتمام ورزیده و آن را به همه حکومت‌های نامشروع و همه کارگزاران آن (در سه حوزه مقننه، قضائیه و مجریه) توسعه و تعمیم داده و این طور اظهار داشته است: “سلطان جائر”، قدرت حاکمه جائر و ناروا به طور کلی است و همه حکومت کنندگان غیر اسلامی و هر سه دسته قضات و قانون‌گذاران و مجریان را شامل می‌شود.

امام خمینی در اظهار نظری دیگر، همه نظام‌های سیاسی غیر مبتنی بر آموزه‌های اسلام را به خاطر طاغوت بودن حاکمانشان، آلوده با شرک معرفی کرده: هر نظام سیاسی غیر اسلامی، نظامی شرک‌آمیز است، چون حاکمش “طاغوت” است.

و از این روی حکم به کفر ورزیدن نسبت به این قدرت سیاسی و دستورهای آن داده است.

مصادیق طاغوت

عنوان طاغوت جامع همه حکومت‌هایی است که در منطق شیعه غیر مطلوب و نامشروع تلقی شده‌اند. گرچه سر سپردن به حکومت طاغوت در منطق شیعه، نفی شده و تمکین نسبت به اوامر این گونه حکومت‌ها حرام اعلام شده است، اما طاغوت در زمان سابق مصادیق بسیاری داشته و در زمان حاضر نیز مصادیق متعددی دارد. آشنایی با این حکومت‌ها در راستای تبیین نظام سیاسی شیعه، مطلوب بوده و شناخت آن بر اساس دیدگاه امام خمینی، جهت فهمی صحیح‌تر از نوع مطلوب حکومت، لازم تلقی می‌شود و ما برخی از این حکومت‌های جائر را با عنایت به دیدگاه‌های امام خمینی از نظر می‌گذرانیم:

1. سلطنت: سلطنت که حکومتی فردی و مبتنی بر زور و غلبه بوده و بر انتخاب مردم و دیدگاه‌های آنان، توجهی ندارد، در اندیشه امام خمینی نامشروع بوده و از مصادیق طاغوت به شمار می‌رود. غیر مشروع بودن این نوع از حکومت، علاوه بر این که به خداوند و قوانین آن منسوب نیست، با زورگویی و وراثت همراه است که بر اساس دیدگاه فقه سیاسی شیعه مطرود و منفی محسوب می‌شود: اساساً سلطنت، نوع حکومتی است که متکی به آرای ملت نیست، بلکه شخصی به زور سرنیزه بر سر کار می‌آید و سپس با همین سرنیزه مقام زمامداری را در خاندان خود به صورت یک حق قانونی بر مبنای توارث بر مردم تحمیل می‌کند... طومار سلطنت در طول تاریخ چیزی غیر از این نبوده است. از علل عمده‌ای که حکم به بطلان و عدم مشروعیت این نوع از حکومت می‌دهد، مقوله وراثت است که لوازم آن محسوب می‌شود. فارغ از این که وراثت و جانشینی فرزند از پدر، موجبات سلطنت افرادی از نژاد واحد را موجب شده و به صلاحیت‌ها و شایستگی‌ها توجهی نمی‌کند و این در حالی است که اساس مشروعیت حاکم در فقه سیاسی شیعه بر اوصاف و ویژگی‌هایی است که حاکم می‌بایست بدان متصف باشد. از این روی حاکم در این نوع از سلطنت، غاصب منصب حاکمیت تلقی شده است. امام خمینی با توجه به نکات فوق الذکر، و با اشاره به سلطنت غاصبانه معاویه در مورد این گونه از حکومت و عدم مشروعیت آن این گونه اظهار کرده است: همان طوری که معاویه سلطنت غاصبانه می‌کرد، این هم سلطنت غاصبانه است... ما می‌دانیم که این مردم اصلاً یک همچو سلطنتی را نه به ایشان دادند و نه به پدر ایشان... بنابراین، روی فرض قانون اساسی هم این مقام را غصب کرده است.... آنکه لایق است برای این که حاکم بر مسلمین باشد آن شرایطی دارد که در اینها اصلاً آن شرایط موجود نیست... ، لکن اصل مقام غصب است. آنچه بر عدم مشروعیت این گونه حکومت تأکید می‌کند، این است که امام حسین (ع) با توجه به این که نظام سیاسی شیعه این گونه حکومت را بر نتابیده و نامطلوب تلقی کرده است، در قبال ولایت عهدی یزید مقاومت کرده، بلکه همه مسلمانان را نیز به قیام علیه این گونه حکومت فرا خوانده است. امام خمینی در رد این گونه حکومت، به سیره ثابته امام حسین استناد کرده و این گونه بیان کرده است: سلطنتی و ولایت‌عهدی، همان طرز حکومت شوم و باطلی است که حضرت سید الشهداء (ع) برای جلو‌گیری از برقراری آن قیام فرمود و شهید شد. برای این که زیر بار ولایت‌عهدی یزید نرود و سلطنت او را به رسمیت نشناسد قیام فرمود، و همه مسلمانان را به قیام دعوت کرد. اینها از اسلام نیست. اسلام سلطنت و ولایت‌عهدی ندارد. ایشان در طرد و رد این نوع از حکومت، استدلالات و بیانات بسیاری داشته که در این مقام تنها به عباراتی کوتاه و خلاصه از ایشان اشاره می‌کنیم: رژیم سلطنتی بطلانش همراه خودش است. اصل رژیم سلطنتی بی‌ربط است، رژیم سلطنتی رژیم کهنه ارتجاعی است در وقت خودش هم بی‌ربط بوده است.
2. دموکراسی: دموکراسی که در قالب شرکت آحاد مردم در اخذ تصمیمات مهم جامعه و تعیین افرادی جهت اداره حکومت جلوه می‌کند، به حکومت اکثریت و به تعبیری، حکومت نصف به علاوه یک مجموع رأی دهندگان تعریف شده است. بنا بر دیدگاه بسیاری و از جمله امام خمینی در هر نظام سیاسی معنای متفاوتی یافته و معنای مشترکی که مورد توافق نظام‌های سیاسی مختلف باشد وجود ندارد. بنابراین نظریه: دموکراسی که در هر جا یک معنا دارد در شوروی یک معنا دارد در آمریکا یک معنای دیگر دارد. گرچه با توجه به نگرشی که امام خمینی به دموکراسی و قابلیت انطباق آن با قوانین اسلام دارد، ایشان با نگاه مثبت به آن نگریسته و نظام جمهوری اسلامی را حافظ و نگهبان آن اعلام می‌کند: نظام حکومتی ایران، جمهوری اسلامی است که حافظ استقلال و دموکراسی است و بر اساس موازین و قوانین اسلامی اعلام می‌شود. اما ایشان در موارد متعدد، نظام سیاسی مبتنی بر دموکراسی (غربی) را مورد تهاجم و انکار قرار داده و آن را وسیله‌ای به جهت برآورده کردن آمال افراد شهوت‌ران دانسته و لذا از این جهت تفاوتی میان نظام‌های استبدادی، دیکتاتوری و دموکراسی (غربی) قائل نشده و از این روی این نظام سیاسی را در زمره نظام‌های نامشروع اعلام می‌کند: هیچ فرق اساسی میان مشروطه و استبداد و دیکتاتوری و دموکراسی نیست، مگر در فریبندگی الفاظ و حیله‌گری قانون‌گذارها. آری، شهوتران‌ها و استفاده‌چی‌ها فرق می‌کنند.

این قضیه بدین خاطر است که ایشان در نفی و طرد نظام سیاسی مبتنی بر دموکراسی به دموکراسی‌های رایج در غرب و شرق عنایت داشته و نظام سیاسی آنان را به خاطر طرفداری از سرمایه‌داران و عدم توجه به مظلومین، و قرار دادن مردم در اختناق، فاسد و غیر مطلوب دانسته و در مقابل دموکراسی مبتنی بر آموزه‌های اسلام را مطلوب و مشروع به حساب می‌آورد: دموکراسی، غربی‌اش فاسد است، شرقی‌اش هم فاسد است. “دموکراسی اسلامی” صحیح است و ما بعدها اگر توفیق پیدا کنیم به شرق و غرب اثبات می‌کنیم که این دموکراسی که ما داریم این، دموکراسی است، نه آن‌که شما دارید و طرفدار سرمایه‌دارهای بزرگ هستید و نه این که آنها دارند و طرفدار‌های ابرقدرت هستند و همه مردم را در اختناق عظیم گذاشتند.

پرسش مستقیم

• نظام سیاسی طاغوتی به چه معناست؟ (پرسش)

منابع

1. ایزدهی، سید سجاد، فقه سیاسی امام خمینی
2. زارعی، نرگس، مقاله «طاغوت»، دانشنامه امام خمینی ج۷