کربلا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط Msadeq (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۳۰ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۱۶:۴۲ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.

معرفی

کربلا از شهرهای زیارتی کشور عراق و مرکز استان کربلاست. این شهر محل شهادت و دفن امام حسین(ع) و از مناطق قدیمی عراقِ پیش از اسلام است.[۱] به این سرزمین نینوا،[۲] طف،[۳] غاضریه[۴] و حائر حسینی[۵] نیز گفته‌اند.

کربلا در جنوب غربی رود فرات و در میان منطقه‌ای مشهور به «سواد» قرار دارد. در شمال غربی آن شهر انبار، در شرق آن شهر باستانی بابل، در غرب آن صحرای غربی و در جنوب غربی آن، شهر باستانی حیره واقع شده است.[۶] وجود رود فرات این شهر را در زمره شهرهای حاصل‌خیز بین‌النهرین قرار داده است. نخلستان‌های پیرامون آن، با فرات آبیاری می‌شوند.[۷] مسافت کربلا تا بغداد، مرکز کشور عراق، هشتاد کیلومتر است[۸] و جمعیت شهر کربلا بر اساس آمار سال ۲۰۰۳م در حدود ۵۷۲۰۰۰ تن بوده است.[۹].[۱۰]

ورود امام خمینی به کربلا

امام خمینی در پی تبعید از ترکیه به عراق، سه‌شنبه سیزدهم مهر ۱۳۴۴ با هواپیما وارد فرودگاه بغداد شد.[۱۱] فرزند ایشان سید مصطفی خمینی با دوستان امام خمینی در نجف ازجمله نصرالله خلخالی برای دیدار و هماهنگی تماس گرفت. خلخالی خود را به کاظمین رساند و برای فراهم‌ کردن سفر امام خمینی به کربلا و نجف دست به کار شد.[۱۲] امام خمینی پس از اقامتی چند روزه در کاظمین و زیارت امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)، پس از بازگشت از زیارت عسکریین(ع) در سامرا در عصر جمعه ۱۶/۷/۱۳۴۴ به همراه سید مصطفی و شماری از روحانیان عازم کربلا شد.[۱۳] ساکنان ایرانی در کربلا فراوان بودند؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت بیشتر ساکنان کربلا ریشه ایرانی دارند و آبادانی این شهر به کوشش آنان انجام شده است.[۱۴] سید محمد شیرازی از علمای کربلا نیز که از گذشته با افکار امام خمینی آشنایی داشت،[۱۵] از ایشان برای سفر به کربلا دعوت کرده بود.[۱۶] وی جمعیت زیادی را برای استقبال از امام خمینی به منطقه مسیب واقع در سی کیلومتری کربلا (و مدفن طفلان مسلم) فرستاد.[۱۷] چند نفر از شاگردان امام خمینی نیز برای آماده‌ کردن زمینه استقبال، به کربلا رفتند و افراد صاحب‌ نفوذ کربلا نیز در تهیه وسایل و امکانات برای استقبال همکاری کردند.[۱۸] فعالیت نصرالله خلخالی در مراسم استقبال و هدایت کارها چشمگیر بود.[۱۹]

استقبال مناسب از امام خمینی در کربلا که شهری زیارتی و شیعه‌نشین بود، می‌توانست زمینه‌ساز استقبالِ باشکوه از ایشان در نجف و مقدمه‌ای برای شکسته‌شدن فضای منفی و توطئه سازمان اطلاعات و امنیت کشور ایران (ساواک) در حوزه نجف علیه ایشان باشد.[۲۰] رژیم پهلوی برای بازداشتن مردم کربلا از پیشواز امام خمینی، عواملی را در میان مردم و روحانیان کربلا نفوذ داده بود. این افراد از انتشار اخبار در خصوص سفر ایشان به کربلا جلوگیری می‌کردند؛ به گونه‌ای که اهالی کربلا متوجه ورود ایشان نشوند.[۲۱] افزون بر آن مردم را از عوامل امنیتی و ایجاد مشکل در گذرنامه و ورود به ایران می‌ترساندند؛[۲۲] ولی این تبلیغات نتوانست مانع استقبال باشکوه مردم شود.[۲۳] در منطقه مسیب حدود پانصد نفر از طلاب و علمای کربلا و مردم به پیشواز امام خمینی آمدند. ایشان از ماشین پیاده و به میان مردم رفت و بر ماشینی که مردم کربلا با گل پوشانده بودند سوار شد و حدود چهل دستگاه سواری و اتوبوس ایشان را تا کربلا همراهی کردند.[۲۴] بر روی پارچه‌های استقبال‌کنندگان عرب، عبارت «زنده باد امام خمینی نابود باد رژیم شاه» نوشته شده بود و ایرانیان مقیم کربلا بر پارچه‌نوشته‌ها ورود ایشان را تبریک گفته بودند.[۲۵] در گزارش مأمور رژیم ایران آمده است ازجمله افرادی که در کربلا از وی استقبال و او را تا حرم همراهی کردند، سید مرتضی طباطبایی، محمدعلی سیبویه، محمد شاهرودی، سید نورالدین میلانی، محمد رضا اصفهانی، سید محمد علی خیرالدین و یوسف بیارجمندی بودند.[۲۶]

امام خمینی ساعت پنج بعد از ظهر وارد کربلا شد و برای زیارت یکسره به حرم سیدالشهدا(ع) رفت. هم‌زمان با ورود امام خمینی به حرم، متولیان حرم با ندای: «‌ای مجاهد، ای قائد به شهر جدّت خوش آمدی» به وی خیرمقدم گفتند.[۲۷] بر پارچه‌نوشته‌ای در قبله صحن نوشته شده بود "ترفرف رایة الاسلام بید آیة‌الله الخمینی" پرچم اسلام به دست آیت‌الله خمینی برافراشته شد».[۲۸] استقبال‌کنندگان، ایشان را «امام» خطاب کردند و بر بدنه برخی از ماشین‌های استقبال‌کنندگان آیاتی چون ﴿فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ[۲۹]، و جمله « إِنِّي لاَ أَرَى اَلْمَوْتَ إِلاَّ سَعَادَةً » نقش بسته بود.[۳۰] به مناسبت ورود امام خمینی در آستانه صحن امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) چند رأس گوسفند قربانی شد.[۳۱] سید محمد شیرازی پیش‌نماز صحن سیدالشهدا(ع) از امام خمینی درخواست کرد به جای وی در صحن امام حسین(ع) نماز بگذارد و ایشان پذیرفت.[۳۲] پس از پایان نماز اول، شیرازی پس از خیرمقدم از ایشان خواست یک هفته در کربلا بماند و نماز جماعت اقامه کند.[۳۳] امام خمینی سه روز به جای شیرازی نماز مغرب و عشا را اقامه کرد[۳۴] و پس از آن در حسینیه و مدرسه آیت‌الله بروجردی، واقع در خیابان خیمه‌گاه، نزدیک میدان امام علی(ع) در پانصد متری جنوب حرم، که مدیریت آن بر عهده نصرالله خلخالی بود، اقامه جماعت می‌کرد.[۳۵] نماز جماعت امام خمینی در حرم بسیار باشکوه بود[۳۶] و هر روز بر تعداد نمازگزاران افزوده می‌شد.[۳۷]

در مدتی که امام خمینی در کربلا اقامت داشت، خانه عباس حاج‌رئیس اشکنانی از ایرانیان مقیم کویت در اختیار ایشان بود.[۳۸] این خانه در خیابان علی‌ اکبر(ع) در حد فاصل حرم سیدالشهدا(ع) و حرم حضرت عباس(ع) واقع شده بود.[۳۹] صاحب‌خانه اصرار داشت که این خانه و ماشین بنزی را به امام خمینی هدیه کند؛ ولی ایشان نپذیرفت.[۴۰] در وقت تردد امام خمینی میان خانه و حرم همراهان مدام صلوات می‌فرستادند و شعار می‌دادند. ایشان سفارش می‌کرد بر ضد هیچ دولتی شعار ندهند و تصویر وی را نیز منتشر نکنند.[۴۱] این نکته در گزارش‌های سرکنسولی ایران در کربلا نیز بازتاب یافته است.[۴۲]

در نخستین شب اقامت امام خمینی در کربلا، حدود پانصد نفر از طلاب پذیرایی شدند و جشن باشکوهی به مدت سه روز در کربلا برگزار شد و سروده زیبایی در ستایش ایشان و نهضت اسلامی خواندند.[۴۳] سیدمحمد شیرازی نیز ایشان را مهمان کرد.[۴۴] مردم و علما در این مدت به دیدار امام خمینی می‌رفتند و ایشان نیز از علمای دیدارکننده بازدید می‌کرد.[۴۵] ایشان در کربلا از مدرسه بادکوبه از مدرسه‌های مشهور کربلا، واقع درکوچه «الداماد» دیدن کرد. سید مجتبی شیرازی از طلاب مدرسه، شعری با مطلع "الخمیني العظيم رائد الشعب الكريم" در ستایش امام خمینی خواند (حائری). تصویری از امام خمینی در حال زیارت کربلا در نخستین سفر به این شهر (دانا) و نیز تصویری از امام خمینی و سید محمد شیرازی و سید مصطفی که در انتشارات «النشر الاسلامی» کربلا گرفته شده در دست است.[۴۶] امام خمینی یک هفته در کربلا ماند و روز جمعه ۲۳/۷/۱۳۴۴ در میان بدرقه طلاب و علمای کربلا ازجمله سید محمد شیرازی، سید مرتضی قزوینی و سید حسین ناصرالدین این شهر را به سوی نجف ترک کرد.[۴۷].[۴۸]

سفرهای زیارتی به کربلا

امام خمینی به زیارت سیدالشهدا(ع) از دور و نزدیک بسیار اهمیت می‌داد. به گفته سیدهاشم رسولی محلاتی، امام خمینی از آغاز ماه محرم تا چهل روز زیارت عاشورا می‌خواند،[۴۹] با شنیدن نام امام حسین(ع) بی‌اختیار اشک می‌ریخت،[۵۰] به زیارت کربلا و درس‌ گرفتن از واقعه عاشورا توجه ویژه داشت و راه احیای اسلام را زنده نگه‌داشتن یاد کربلا و نام سیدالشهدا(ع) می‌دانست.[۵۱]

امام خمینی در مدت اقامت در نجف مقید بود برای زیارت‌های مخصوص هفت‌گانه امام حسین(ع) به کربلا برود،[۵۲] ازجمله اول رجب، نیمه رجب، نیمه شعبان، عید فطر، عرفه، عید قربان[۵۳] و اربعین.[۵۴] ایشان هر سال در ماه محرم هفتم تا سیزدهم[۵۵] و ایام فاطمیه نیز به کربلا مشرف می‌شد[۵۶] و ماه رجب را ماه زیارتی کربلا می‌دانست[۵۷] و در عید فطر در کربلا به همه عیدی می‌داد.[۵۸] فاصله کربلا تا نجف از راه رسمی هشتاد کیلومتر بود و ایشان گاه از راننده می‌خواست از مسیر کنار شط فرات ـ که اندکی دورتر از راه اصلی است ـ به کربلا برود.[۵۹]

عبدالعلی قرهی اصفهانی و محی‌الدین فرقانی یکی از فضلای هزاره افغانستان، به‌تناوب همراه امام خمینی به کربلا می‌رفتند و خانواده ایشان و دیگر بستگان پس از آن به ایشان می‌پیوستند.[۶۰] امام خمینی سعی می‌کرد در هر سفر زیارتی یک شب جمعه را در کربلا بماند.[۶۱] معمولاً دو روز پیش و دو روز پس از روز‌های ویژه زیارتی در کربلا می‌ماند.[۶۲] در این فرصت مغرب‌ها در حسینیه آیت‌الله بروجردی و ظهرها در خانه نماز به جای می‌آورد.[۶۳] نیروهای امنیتی رژیم پهلوی از آغاز ورود امام خمینی به کربلا، برای نفوذ و گزارش اخبار درونی بیت ایشان کوشش می‌کردند.[۶۴].[۶۵]

زیارت حرم

امام خمینی در روزهای اقامت در کربلا هر روز در دو نوبت، ساعت نُه صبح و پس از نماز مغرب و عشا به حرم سیدالشهدا(ع) و حضرت عباس(ع) مشرف می‌شد[۶۶] و مقید بود به طور متعارف زیارت کند. نخست نزدیک ضریح می‌ایستاد، زیارتی کوتاه می‌خواند و پس از نماز زیارت، زیارت عاشورا و دعای پس از آن را قرائت می‌کرد[۶۷] و در هر بار تشرف به حرم، زیارت جامعه کبیره می‌خواند. قرار داشتن قبر حضرت علی‌اکبر(ع) در پائین پای قبر سیدالشهدا(ع) موجب می‌شد ایشان از پایین پا زیارت نکند[۶۸] و نماز زیارت و دعایش به درازا می‌کشید.[۶۹] امام خمینی در مدت اقامت خود در کربلا در پشت بام حسینیه آیت‌الله بروجردی اقامه نماز جماعت می‌کرد و در خانه سید عباس مهری ساکن می‌شد که خود در کویت ساکن بود.[۷۰].[۷۱]

دیدارها و فعالیت‌های مهم درکربلا

امام خمینی در همه حال در اندیشه عمل به تکلیف و مبارزه برای عزت اسلام و مسلمانان بود و زیارت کربلا مانع از دنبال‌کردن این هدف نمی‌شد. افرادی که درباره مسائل عراق و جهان اسلام می‌خواستند با ایشان سخن بگویند، ترجیح می‌دادند به علت شرایط ویژه نجف و آسان‌ بودن دیدار در کربلا، در این شهر به دیدن ایشان بروند. نخستین دیدار مرتضی مطهری با امام خمینی پس از تبعید ایشان از ایران، در کربلا صورت گرفت.[۷۲] در سال ۱۳۴۷ احمد کافی از واعظان مشهد در بازگشت از سفر مکه در کربلا با امام خمینی دیدار کرد.[۷۳] ایشان در بیستم فروردین ۱۳۴۷ در کربلا با دانشجویان دانشگاه بصره دیدار و در سخنان کوتاهی مسئولیت نسل آینده را بیان کرد و به نقشه دشمن در تفرقه بین مسلمانان هشدار داد و یادآور شد عوامل استعمار آنان را نزد روحانیان، بی‌دین و روحانیان را نزد آنان مرتجع و عقب‌مانده می‌نمایانند و باید با وجود خواست دشمن روابط معنوی و فکری همدیگر را عمیق‌تر کرد.[۷۴]

امام خمینی در شهریور ۱۳۵۳ مصادف با نیمه شعبان ۱۳۹۴ق، برای زیارت در کربلا اقامت داشت که جنازه سید محمود شاهرودی از مراجع تقلید نجف را برای طواف به حرم سیدالشهدا(ع) آوردند و امام خمینی در تشییع جنازه وی شرکت کرد.[۷۵] اهمیت اعلام تأسیس حزب رستاخیز از سوی محمدرضا پهلوی یاران امام خمینی را بر آن داشت که ایشان را در سفر زیارتی کربلا در جریان قرار دهند و نوار سخنرانی پهلوی دراین‌باره را به ایشان برسانند و امام خمینی در سیزدهم اسفند ۱۳۵۳/ بیستم صفر ۱۳۹۵ در پاسخ نامه سید حمید روحانی مبنی بر درخواست صدور اعلامیه علیه حزب رستاخیز، در کربلا تأکید کرد باید مطالب را به‌درستی دریابد و درباره آن تصمیم بگیرد.[۷۶] ایشان پس از آگاهی از همه جوانب مسئله، در بازگشت به نجف در پیامی عضویت در آن حزب را تحریم کرد.[۷۷]

یکی از شب‌های جمعه که امام خمینی برای زیارت به کربلا رفته بود، رژیم بعث عراق برای ارتباط‌ گرفتن با ایشان و کسب مشروعیت، استاندار و رئیس امنیت و رئیس شهربانی استان کربلا را به دیدار ایشان فرستاد. استاندار درباره تسهیلات دولت برای عزاداران، فرستادن گروهی پزشکی برای عیادت ایشان و تعمیر ضریح و قبر مطهر حضرت ابوالفضل(ع) سخن گفت و منتظر بود امام خمینی تأیید کند که ایشان در برابر گزارش استاندار کربلا چیزی نگفت و نقشه بعثی‌ها بی‌نتیجه ماند.[۷۸] ایشان در مرداد ۱۳۵۶ در کربلا به تلگراف تسلیت اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان امریکا و اروپا و کانادا درباره درگذشت علی شریعتی پاسخ داد و آنان را به توجه بیشتر به اسلام و وحدت کلمه فرا خواند.[۷۹] مداحان در وقت تشرف ایشان به کربلا در محرم پس از نماز، مرثیه می‌خواندند. سید محمد کوثری از واعظان قم در یکی از این سال‌ها در کربلا حضور یافت و در شب یازدهم محرم نزد امام خمینی مرثیه خواند و صدای گریه ایشان به‌وضوح شنیده می‌شد.[۸۰].[۸۱]

منابع

پانویس

  1. ابن‌اعثم، الفتوح، ۴/۳۲۲ ـ ۳۲۸؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۴۴/۳۱۵؛ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسة، ۸/۱۴ ـ ۱۷.
  2. دینوری، اخبارالطوال، ۲۵۱؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، تاریخ الطبری، ۵/۴۰۸.
  3. یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۳۵ ـ ۳۶.
  4. ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۲۵۴ و ۲۶۹.
  5. یاقوت حموی، معجم البلدان، ۲/۲۰۸؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۹۸/۱۱۲؛ قائدان، عتبات عالیات عراق، ۱۰۰ ـ ۱۰۱.
  6. آل طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۷.
  7. ابن‌بطوطه، رحله ابن بطوطه، ۲/۵۷.
  8. قائدان، عتبات عالیات عراق، ۹۶.
  9. سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران، کربلا، پایگاه اطلاع‌رسانی.
  10. رضوی، سید عباس، مقاله «کربلا»، دانشنامه امام خمینی ج۸، ص۴۲۶–۴۳۲.
  11. روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۱۵۹.
  12. ملکوتی، خاطرات آیت‌الله مسلم ملکوتی، ۱۸۲ ـ ۱۸۳.
  13. روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۱۶۴.
  14. محتشمی‌پور، خاطرات، مجله یاد، ۵۵ ـ ۵۶.
  15. ذاکری، طلوع خورشید، ۳۱۰.
  16. قوچانی، مصاحبه، ۱/۱۲۹.
  17. خاتم یزدی، مصاحبه، ۱/۹۲.
  18. عمید زنجانی، مصاحبه، مجله حوزه، ۱۰۱.
  19. ملکوتی، خاطرات آیت‌الله مسلم ملکوتی، ۱۸۸.
  20. عمید زنجانی، مصاحبه، مجله حوزه، ۱۰۱.
  21. محتشمی‌پور، خاطرات، مجله یاد، ۵۶.
  22. محتشمی‌پور، خاطرات، مجله یاد، ۵۶.
  23. محتشمی‌پور، خاطرات، مجله یاد، ۵۶؛ کهن‌نسب، آنجاکه بوی یار می‌دهد، ۱/۳۷۴.
  24. روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۱۶۴.
  25. محتشمی‌پور، خاطرات، مجله یاد، ۵۶.
  26. مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۵/۴۸۶ و ۴۹۵.
  27. روحانی نهضت امام خمینی، ۲/۱۶۴.
  28. مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۵/۵۰۸.
  29. «خداوند جهادگران به جان و مال را بر جهادگریزان به پایگاهی (والا) برتری بخشیده » سوره نساء، آیه ۹۵.
  30. روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۱۶۹.
  31. مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۵/۴۹۵.
  32. روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۱۶۴.
  33. محتشمی‌پور، خاطرات، مجله یاد، ۵۷؛ عمید زنجانی، مصاحبه، مجله حوزه، ۱۰۱ ـ ۱۰۲.
  34. متقی، مصاحبه، ۲/۱۳۳؛ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام خمینی از ولادت تارحلت، ۲۹۰.
  35. مهدوی کنی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۳۸/۲۱۰.
  36. طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۴۷.
  37. محتشمی‌پور، خاطرات، مجله یاد، ۵۷ ـ ۵۸.
  38. رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام خمینی از ولادت تارحلت، ۲۹۱؛ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۴۷.
  39. محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲۰ ـ ۱۲۱.
  40. رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام خمینی از ولادت تارحلت، ۲۹۱ ـ ۲۹۲.
  41. محتشمی‌پور، خاطرات، مجله یاد، ۵۸؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۳۱۰.
  42. روحانی نهضت امام خمینی، ۲/۱۶۷.
  43. روحانی نهضت امام خمینی، ۲/۱۶۴ و ۱۶۷.
  44. خاتم یزدی، مصاحبه، ۱/۹۲.
  45. موسوی، مصاحبه، ۲/۱۷۳.
  46. طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۴۸.
  47. مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۵/۵۰۸.
  48. رضوی، سید عباس، مقاله «کربلا»، دانشنامه امام خمینی ج۸، ص۴۲۶–۴۳۲.
  49. مظهری، رفتارشناسی امام خمینی، ۹۹.
  50. نگارش و نصرآبادی، حدیث پایداری، ۷۵.
  51. امام خمینی، صحیفه امام، ۱۷/۵۳ ـ ۵۴ و ۴۹۹.
  52. معرفت، مصاحبه، ۱۴۸.
  53. قرهی، مصاحبه، ۶/۱۴۵.
  54. امامی میبدی، مصاحبه، ۱/۷۷.
  55. خاتم یزدی، مصاحبه، ۱/۱۱۹.
  56. کهن نسب، آنجاکه بوی یار می‌دهد، ۱/۳۷۴.
  57. شاه‌آبادی، مصاحبه، ۴/۲۳۹.
  58. طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۳۹۸ ـ ۳۹۹.
  59. امامی میبدی، مصاحبه، ۱/۷۹.
  60. محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲۰.
  61. محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲۰.
  62. رضوانی، مصاحبه، ۲۰.
  63. رحیمیان، در سایه آفتاب، ۵۰ ـ ۵۱.
  64. طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۴۷.
  65. رضوی، سید عباس، مقاله «کربلا»، دانشنامه امام خمینی ج۸، ص۴۲۶–۴۳۲.
  66. کروبی، مصاحبه، ۵/۱۶۵؛ عزیزی، ۴۲۰ داستان از نماز و عبادت امام خمینی، ۲۲۰؛ قرهی، مصاحبه، ۶/۱۴۵.
  67. عمید زنجانی، خاطرات، ۹۶.
  68. عزیزی، ۴۲۰ داستان از نماز و عبادت امام خمینی، ۲۲۰.
  69. معرفت، مصاحبه، ۱۴۸.
  70. رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام خمینی از ولادت تارحلت، ۲۹۲.
  71. رضوی، سید عباس، مقاله «کربلا»، دانشنامه امام خمینی ج۸، ص۴۲۶–۴۳۲.
  72. محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲۱.
  73. کافی، کافی واعظ شهیر، ۱۱۵.
  74. امام خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۷۷؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۵۸۰.
  75. رضوانی، مصاحبه، ۱۹.
  76. امام خمینی، صحیفه امام، ۳/۷۰.
  77. امام خمینی، صحیفه امام، ۳/۷۱.
  78. عمید زنجانی، مصاحبه، مجله حوزه، ۱۱۰ ـ ۱۱۱.
  79. فردوسی‌پور، مصاحبه، ۲/۳۴۵.
  80. بجنوردی، مصاحبه، ۲/۶.
  81. رضوی، سید عباس، مقاله «کربلا»، دانشنامه امام خمینی ج۸، ص۴۲۶–۴۳۲.