سیاست‌های اداری امام علی

راستی در سیاست‌

امام علی (ع): هیهات! اگر پرهیزگاری نبود، من زیرک‌ترینِ تازیان بودم^[۱].

امام علی (ع): به خدا سوگند، معاویه از من زیرک‌تر نیست؛ لکن او پیمان شکنی می‌کند و معصیت می‌ورزد، و اگر نبود که پیمان شکنی، زشت و ناپسند است، من از زیرک‌ترین مردمان بودم؛ لکن هر پیمان شکنی‌ای، معصیت است و هر معصیتی، کفر و ناسپاسی است؛ و برای هر پیمان شکن، پرچمی است که در قیامت، بدان شناخته گردد. به خدا سوگند، با فریب، غافلگیر نشوم و در سختی‌ها، ناتوان نشوم^[۲].^[۳]

حق‌مداری‌

امام علی (ع)‌- در سفارش‌نامه‌اش به مالک اشتر-: حق را از آنِ هر که بود، بر عهده گیر، نزدیک یا دور، و در این راه، شکیبا باش و آن را به حساب خداوند بگذار، هر چند این رفتار، با نزدیکان و خویشاوندان و اطرافیانت باشد، و پایان آن را با همه‌ دشواری‌ای که دارد، طلب کن؛ زیرا که پایان آن، پسندیده است^[۴].^[۵]

قانون‌گرایی‌

الغارات‌- در گزارشی درباره نجاشی شاعر-: نجاشی در جنگ صفین، شاعر علی (ع) بود. در کوفه باده نوشید و امیرمؤمنان او را حد زد. وی خشمگین شد و به معاویه پیوست و علی (ع) را هجو کرد. هنگامی که علی (ع) نجاشی را حد زد، همراهان علی (ع) از قبیله یمانی، خشمگین شدند. نزدیک‌ترین فرد این قبیله به امیرمؤمنان، طارق بن عبدالله نَهدی بود که بر علی (ع) وارد شد و گفت: ای امیرمؤمنان! گمان نمی‌کردیم که معصیتکاران و طاعت‌پیشگان، جدایی‌طلبان و همگرایان، نزد پیشوایان عدالت و سرچشمه‌های فضیلت، در کیفر برابر باشند، تا اینکه رفتارت را با برادرم حارث نجاشی‌ دیدم. سینه‌هایمان را به درد آوردی، امورمان را از هم گسستی و ما را بر راهی واداشتی که پیش از آن، گمان می‌کردیم رونده‌اش به آتش در می‌غلتد. علی (ع) فرمود: "و به درستی که این کار، گران است، مگر بر فروتنان"^[۶]. ای برادرِ قبیله بنی نهد! مگر او مرد مسلمانی نبود که یکی از محرمات خداوند را هتک کرد و ما حدی را که کفاره‌اش بود، بر او جاری ساختیم؟ خدای متعال می‌فرماید: "و البته نباید دشمنی گروهی، شما را بر آن دارد که به عدالت رفتار نکنید. عدالت پیشه کنید که آن به پرهیزگاری نزدیک‌تر است"^[۷]"^[۸].^[۹]

سازش‌ناپذیری‌

پیامبر (ص): زبانتان را از [ایراد به‌] علی بن ابی طالب (ع) بردارید. به درستی که او درباره [اجرای مقررات‌] خداوند عز و جل، سختگیر است و در دینش سازشکار نیست^[۱۰].

حلیة الأولیاء- به نقل از عبد الواحد دمشقی-: حَوشبِ خیری، در جنگ صفین، علی (ع) را ندا داد و گفت: ای فرزند ابو طالب! از ما دست بردار. از تو می‌خواهیم که خداوند را در خون‌های ما و خودت منظور داری. ما تو را با سرزمین عراق، رها می‌کنیم و تو ما را با سرزمین شام، رها کن و خون مسلمانان را حفظ نما. علی (ع) فرمود: "هرگز، ای فرزند ام ظَلیم! سوگند به خداوند، اگر برای سازش در دین خداوند، راهی می‌جُستم، بدان عمل می‌کردم و هزینه‌اش بر من آسان‌تر بود؛ ولی خداوند نمی‌پسندد که پیروان قرآن، سازش و سکوت کنند، در حالی که خداوند، معصیت می‌شود"^[۱۱].^[۱۲]

برنامه‌ریزی و سازماندهی‌

امام علی (ع)‌- در سفارش‌نامه‌اش به مالک اشتر-:... کار هرروز را در همان روز انجام بده؛ چرا که هر روز، کار خود را دارد... از شتاب در کارهایی که هنگام انجام دادن آن نرسیده، و از سستی در آن وقتی که انجام دادنش ممکن گردیده، یا اصرار بی‌جا به هنگامی که ناشناخته و مبهم است، و یا سستی به هنگامی که روشن و آشکار است، بپرهیز! هر کاری را در جای آن بِنه و هر کاری را به هنگام آن، بگزار^[۱۳].^[۱۴]

گزینش کارگزاران شایسته‌

امام علی (ع)‌- در سفارش‌نامه‌اش به مالک اشتر-: برای سرپرستی کارها، پرواپیشگان، اهل دانش و اهل سیاست را برگزین^[۱۵].^[۱۶]

به کار نگرفتن خائنان و ناتوانان‌

امام علی (ع): آفتِ کارها، ناتوانی کارگزاران است^[۱۷].

امام علی (ع): مغیرة بن شعبه، به من پیشنهاد کرد معاویه را بر شام بگمارم و خود در مدینه باشم؛ ولی از آن، سر باز زدم، و هرگز خداوند نبیند که گمراهان را به یاری گرفته‌ام‌^[۱۸]^[۱۹].

امام علی (ع)‌- از نامه‌اش به رفاعه، قاضی او در اهواز-: بدان‌ای رفاعه که این حکمرانی، امانت است. هرکه در آن خیانت ورزد، لعنت خدا بر او باد تا روز رستاخیز، و هرکس خیانتکاری را به کار گمارد، حقیقتاً محمد (ص) در دنیا و آخرت، از او بیزار است^[۲۰].^[۲۱]

گشاده‌دستی در روزی کارگزاران‌

امام علی (ع)‌- در سفارش‌نامه‌اش به مالک اشتر-: آن‌گاه بر آنان روزی را فراوان ساز؛ چرا که این، نیرویی است برای اصلاح نفس آنان، و سبب بی‌نیازی است برای آنها، تا به مالی که در اختیار دارند، دست نگشایند، و حجتی است بر آنها، اگر فرمانت را نپذیرفتند یا در امانت، خیانت ورزیدند^[۲۲].^[۲۳]

برگزیدن دیده‌بان برای مراقبت از کارگزاران‌

امام علی (ع)‌- در سفارش‌نامه‌اش به مالک اشتر-: آن‌گاه، در امر کارگزارانت بنگر و آنان را با آزمودن، به کار گیر... و رفتار آنان را وارسی کن. دیده‌بانانی صداقت‌پیشه و وفادار به سویشان گسیل دار؛ چرا که وارسی پنهانی، آنان را به امانتداری و ملایمت با شهروندان وا دارد؛ و خود را از کارگزارانت واپای. اگر یکی از آنها دست به خیانتی زد و گزارش دیده‌بانان تو بر آن خیانت، هم‌داستان بود، بدین گواه، بسنده کن و کیفر او را با تنبیه بدنی بدو برسان و از کاری که کرده است، بازخواست نما. پس او را خوار بدار و خیانتکار شمار و طوق بدنامی را در گردنش بیاویز^[۲۴].^[۲۵]

تشویق درست‌کار و تنبیه خطاکار

امام علی (ع)‌- در سفارش‌نامه‌اش به مالک اشتر، هنگامی که او را بر حکومت مصر گماشت-: نیکوکار و بدکار، نزدِ تو یکسان نباشند؛ چرا که این کار، نیکوکاران را از نیکی باز دارد و بدکاران را به بدی وا دارد، و درباره هریک از آنان، به چیزی پایبند باش که خود بدان پایبند است^[۲۶].^[۲۷]

قاطعیت در برابر کارگزاران‌

اشعث بن قیس‌^[۲۸]: نثر الدر: [امام علی (ع)‌] به اشعث بن قیس فرمود: "آنچه [از اموال بیت‌المال‌] بر عهده توست، ادا نما؛ و گرنه تو را با شمشیر خواهم زد". او نیز آنچه بر عهده‌اش بود، ادا کرد^[۲۹].

زیاد بن ابیه‌: امام علی (ع)‌- از نامه‌اش به زیاد بن ابیه-: به خدا سوگند یاد می‌کنم، سوگندی راستین، که اگر به من خبر رسد که در ثروت مسلمانان خیانت کرده‌ای، کم یا زیاد، چنان بر تو سخت بگیرم که تو را اندک‌مال کند، و بارِ هزینه عیال بر دوشت سنگینی کند و خوار و پریشانْ‌حال شوی. والسلام!^[۳۰].^[۳۱]

کنار نهادن کارگزاران خیانت‌پیشه‌

الاستیعاب: علی (ع) بر شهرها، دینداران و امانت‌پیشگان را می‌گماشت و اگر خیانتی از یکی از آنان به وی می‌رسید، برایش می‌نوشت: "در حقیقت، شما را از جانب پروردگارتان پند و اندرزی آمده است. پس پیمانه و ترازو را دادگرانه تمام نَهید، و اموال مردم را کم مدهید و در زمین، به فساد سر برمدارید. اگر مؤمن باشید، باقی‌مانده [حلالِ‌] خداوند برای شما بهتر است و من بر شما نگاهبان نیستم^[۳۲]. هنگامی که نامه‌ام به تو رسید، وظایفی که بر عهده‌ات بود، سامان ده تا شخصی را روانه کنیم و از تو تحویل بگیرد". آن‌گاه رویش را به‌سوی آسمان می‌کرد و می‌گفت: "بار خدایا! تو می‌دانی که من نه آنان را به ستم کردن بر بندگانت فرمان دادم و نه به کنار گذاردن حقوق تو". سخنرانی‌ها، موعظه‌ها و سفارش‌های او به کارگزارانش هنگامی که آنان را به سوی کارها روانه می‌کرد، بسیار است و از بازگو کردنش صرف‌نظر کردم تا کتابم طولانی نشود؛ گرچه تمامی آنها زیباست^[۳۳].^[۳۴]

کیفر دادن کارگزاران خیانت‌پیشه‌

امام علی (ع)‌- از سفارش‌نامه‌اش به مالک اشتر در مراقبت از کارگزاران-: اگر یکی از آنان دست به خیانتی زد و گزارش بازرسان تو بر آن خیانت، هم‌داستان بود، بدین گواه بسنده کن و کیفر او را با تنبیه بدنی بدو برسان و از کاری که کرده است، بازخواست کن. سپس او را خوار بدار و خیانتکار شمار و طوق بدنامی را بر گردنش بیاویز^[۳۵].^[۳۶]

جستارهای وابسته

منابع

محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین

پانویس

↑ «الإمام علی (ع): هَیهاتَ! لَولَا التقی‌ لَکنتُ أدهَی العَرَبِ» (الکافی، ج ۸، ص ۲۴، ح ۴).
↑ «عنه (ع): وَاللهِ ما مُعاوِیةُ بِأَدهی‌ مِنی، ولکنهُ یغدِرُ ویفجُرُ، ولَولا کراهِیةُ الغَدرِ لَکنتُ مِن أدهَی الناسِ، ولکن کل غُدَرَةٍ فُجَرَةٌ، وکل فُجَرَةٍ کفَرَةٌ، ولِکل غادِرٍ لِواءٌ یعرَفُ بِهِ یومَ القِیامَةِ. وَاللهِ ما استَغفَلُ بِالمَکیدَةِ، ولا استَغمَزُ بِالشدیدَةِ» (نهج البلاغة، خطبه ۲۰۰).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ «الإمام علی (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: ألزِمِ الحَق مَن لَزِمَهُ مِنَ القَریبِ وَالبَعیدِ، وکن فی ذلِک صابِراً مُحتَسِباً، واقِعاً ذلِک مِن قَرابَتِک وخاصتِک حَیثُ وَقَعَ، وَابتَغِ عاقِبَتَهُ بِما یثقُلُ عَلَیک مِنهُ، فإِن مَغَبةَ ذلِک مَحمودَةٌ» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ بقره، آیه ۴۵.
↑ مائده، آیه ۸.
↑ الغارات، ج ۲، ص ۵۳۳ و، ص ۵۳۹.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ «رسول الله (ص): ارفَعوا ألسِنَتَکم عَن عَلِی بنِ أبی طالِبٍ، فَإِنهُ خَشِنٌ فی ذاتِ اللهِ عَز وجَل، غَیرُ مُداهِنٍ فی دینِهِ» (الارشاد، ج ۱، ص ۱۷۳).
↑ حلیة الأولیاء، ج ۱، ص ۸۵.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ «الإمام علی (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: وأمضِ لِکل یومٍ عَمَلَهُ؛ فإِن لِکل یومٍ ما فیهِ... إیاک وَالعَجَلَةَ بِالامورِ قَبلَ أوانِها، أوِ التسَقطَ فیها عِندَ إمکانِها، أو اللجاجَةَ فیها إذا تَنَکرَت، أوِ الوَهنَ عَنها إذا استَوضَحَت. فَضَع کل أمرٍ مَوضِعَهُ، وأوقِع کل أمرٍ مَوقِعَهُ» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ «الإمام علی (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: فَاصطَفِ لِوِلایةِ أعمالِک أهلَ الوَرَعِ وَالعِلمِ وَالسیاسَةِ» (تحف العقول، ص ۱۳۷).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ «عنه (ع): آفَهُ الأَعمالِ عَجْزُ العُمالِ» (غرر الحکم، ح ۳۹۵۸).
↑ اشاره به آیه ۵۱ از سوره کهف.
↑ «الإمام علی (ع): إن المُغیرَةَ بنَ شُعبَةَ قَد کانَ أشارَ عَلَی أن أستَعمِلَ مُعاوِیةَ عَلَی الشامِ وأنَا بِالمَدینَةِ، فَأَبَیتُ ذلِک عَلَیهِ، ولَم یکنِ اللهُ لِیرانی أتخِذُ المُضِلینَ عَضُداً» (وقعة صفین، ص ۵۲).
↑ «عنه (ع)- مِن کتابِهِ إلی‌ رِفاعَةَ قاضِیهِ عَلَی الأَهوازِ-: اعلَم یا رِفاعَةُ أن هذِهِ الإِمارَةَ أمانَةٌ؛ فَمَن جَعَلَها خِیانَةً فَعَلَیهِ لَعنَةُ اللهِ إلی‌ یومِ القیامَةِ، ومَنِ استَعمَلَ خائِناً فَإِن مُحَمداً (ص) بَری‌ءٌ مِنهُ فِی الدنیا وَالآخِرَةِ» (دعائم الإسلام، ج ۲، ص ۵۳۱، ح ۱۸۹۰).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ «الإمام علی (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: ثُم أسبِغ عَلَیهِمُ الأَرزاقَ؛ فَإِن ذلِک قُوةٌ لَهُم عَلَی استِصلاحِ أنفُسِهِم، وغِنی لَهُم عَن تَناوُلِ ما تَحتَ أیدیهِم، وحُجةٌ عَلَیهِم إن خالَفوا أمرَک أو ثَلَموا أمانَتَک» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ «عنه (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: ثُم انظُر فی امورِ عُمالِک فَاستَعمِلهُمُ اختِباراً... ثُم تَفَقد أعمالَهُم، وَابعَثِ العُیونَ مِن أهلِ الصدقِ وَالوَفاءِ عَلَیهِم؛ فَإِن تَعاهُدَک فِی السر لِامورِهِم حَدوَةٌ لَهُم عَلَی استِعمالِ الأَمانَةِ، وَالرفقِ بِالرعِیةِ، وتَحَفظ مِنَ الأَعوانِ؛ فَإِن أحَدٌ مِنهُم بَسَطَ یدَهُ إلی‌ خِیانَةٍ اجتَمَعَت بِها عَلَیهِ عِندَک أخبارُ عُیونِک، اکتَفَیتَ بِذلِک شاهِداً، فَبَسَطتَ عَلَیهِ العُقوبَةَ فی بَدَنِهِ، وأخَذتَهُ بِما أصابَ مِن عَمَلِهِ، ثُم نَصَبتَهُ بِمَقامِ المَذَلةِ، ووَسَمتَهُ بِالخِیانَةِ، وقَلدتَهُ عارَ التهَمَةِ» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ «عنه (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: ولا یکونُ المُحسِنُ وَالمُسی‌ءُ عِندَک بِمَنزِلَةٍ سَواءٍ؛ فَإِن فی ذلِک تَزهیداً لِاهلِ الإِحسانِ فِی الإِحسانِ، وتَدریباً لِأَهلِ الإِساءَةِ عَلَی الإِساءَةِ. وألزِم کلاً مِنهُم ما ألزَمَ نَفسَهُ» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ کارگزار عثمان بود که امام علی (ع) پس از خلافتش او را عزل کرد.
↑ نثر الدر: «قالَ‌ [عَلِی (ع)‌] لِلأَشعَثِ بنِ قَیسٍ: أد وإلا ضَرَبتُک بِالسیفِ. فَأَدی‌ ما کانَ عَلَیهِ، فَقالَ لَهُ: مَن کانَ عَلَیک لَو کنا ضَرَبناک بِعَرضِ السیفِ؟ فَقالَ: إنک مِمن إذا قالَ فَعَلَ» (نثر الدر، ج ۱، ص ۲۹۲).
↑ «الإمام علی (ع)- مِن کتابِهِ إلی‌ زِیادِ بنِ أبیهِ-: إنی اقسِمُ بِاللهِ قَسَماً صادِقاً، لَئِن بَلَغَنی أنک خُنتَ مِن فَی‌ءِ المُسلِمینَ شَیئاً صَغیراً أو کبیراً، لَأَشُدن عَلَیک شِدةً تَدَعُک قَلیلَ الوَفر، ثَقیلَ الظهرِ، ضَئیلَ الأَمرِ. وَالسلامُ» (نهج البلاغة، نامه ۲۰).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ اقتباس از سوره اعراف، آیه ۸۵ و هود، آیه ۸۵ و ۸۶.
↑ الاستیعاب، ج ۳، ص ۲۱۰.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.
↑ «الإمام علی (ع)- مِن عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ فی مُراقَبَةِ العُمالِ-: فَإِن أحَدٌ مِنهُم بَسَطَ یدَهُ إلی‌ خِیانَةٍ اجتَمَعَت بِها أخبارُ عُیونِک، اکتَفَیتَ بِذلِک شاهِداً، فَبَسَطتَ عَلَیهِ العُقوبَةَ فی بَدَنِهِ، وأخَذتَهُ بِما أصابَ مِن عَمَلِهِ، ثُم نَصَبتَهُ بِمَقامِ المَذَلةِ، ووَسَمتَهُ بِالخِیانَةِ، وقَلدتَهُ عارَ التهَمَةِ» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[1] «الإمام علی (ع): هَیهاتَ! لَولَا التقی‌ لَکنتُ أدهَی العَرَبِ» (الکافی، ج ۸، ص ۲۴، ح ۴).

[2] «عنه (ع): وَاللهِ ما مُعاوِیةُ بِأَدهی‌ مِنی، ولکنهُ یغدِرُ ویفجُرُ، ولَولا کراهِیةُ الغَدرِ لَکنتُ مِن أدهَی الناسِ، ولکن کل غُدَرَةٍ فُجَرَةٌ، وکل فُجَرَةٍ کفَرَةٌ، ولِکل غادِرٍ لِواءٌ یعرَفُ بِهِ یومَ القِیامَةِ. وَاللهِ ما استَغفَلُ بِالمَکیدَةِ، ولا استَغمَزُ بِالشدیدَةِ» (نهج البلاغة، خطبه ۲۰۰).

[3] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[4] «الإمام علی (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: ألزِمِ الحَق مَن لَزِمَهُ مِنَ القَریبِ وَالبَعیدِ، وکن فی ذلِک صابِراً مُحتَسِباً، واقِعاً ذلِک مِن قَرابَتِک وخاصتِک حَیثُ وَقَعَ، وَابتَغِ عاقِبَتَهُ بِما یثقُلُ عَلَیک مِنهُ، فإِن مَغَبةَ ذلِک مَحمودَةٌ» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).

[5] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[6] بقره، آیه ۴۵.

[7] مائده، آیه ۸.

[8] الغارات، ج ۲، ص ۵۳۳ و، ص ۵۳۹.

[9] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[10] «رسول الله (ص): ارفَعوا ألسِنَتَکم عَن عَلِی بنِ أبی طالِبٍ، فَإِنهُ خَشِنٌ فی ذاتِ اللهِ عَز وجَل، غَیرُ مُداهِنٍ فی دینِهِ» (الارشاد، ج ۱، ص ۱۷۳).

[11] حلیة الأولیاء، ج ۱، ص ۸۵.

[12] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[13] «الإمام علی (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: وأمضِ لِکل یومٍ عَمَلَهُ؛ فإِن لِکل یومٍ ما فیهِ... إیاک وَالعَجَلَةَ بِالامورِ قَبلَ أوانِها، أوِ التسَقطَ فیها عِندَ إمکانِها، أو اللجاجَةَ فیها إذا تَنَکرَت، أوِ الوَهنَ عَنها إذا استَوضَحَت. فَضَع کل أمرٍ مَوضِعَهُ، وأوقِع کل أمرٍ مَوقِعَهُ» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).

[14] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[15] «الإمام علی (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: فَاصطَفِ لِوِلایةِ أعمالِک أهلَ الوَرَعِ وَالعِلمِ وَالسیاسَةِ» (تحف العقول، ص ۱۳۷).

[16] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[17] «عنه (ع): آفَهُ الأَعمالِ عَجْزُ العُمالِ» (غرر الحکم، ح ۳۹۵۸).

[18] اشاره به آیه ۵۱ از سوره کهف.

[19] «الإمام علی (ع): إن المُغیرَةَ بنَ شُعبَةَ قَد کانَ أشارَ عَلَی أن أستَعمِلَ مُعاوِیةَ عَلَی الشامِ وأنَا بِالمَدینَةِ، فَأَبَیتُ ذلِک عَلَیهِ، ولَم یکنِ اللهُ لِیرانی أتخِذُ المُضِلینَ عَضُداً» (وقعة صفین، ص ۵۲).

[20] «عنه (ع)- مِن کتابِهِ إلی‌ رِفاعَةَ قاضِیهِ عَلَی الأَهوازِ-: اعلَم یا رِفاعَةُ أن هذِهِ الإِمارَةَ أمانَةٌ؛ فَمَن جَعَلَها خِیانَةً فَعَلَیهِ لَعنَةُ اللهِ إلی‌ یومِ القیامَةِ، ومَنِ استَعمَلَ خائِناً فَإِن مُحَمداً (ص) بَری‌ءٌ مِنهُ فِی الدنیا وَالآخِرَةِ» (دعائم الإسلام، ج ۲، ص ۵۳۱، ح ۱۸۹۰).

[21] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[22] «الإمام علی (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: ثُم أسبِغ عَلَیهِمُ الأَرزاقَ؛ فَإِن ذلِک قُوةٌ لَهُم عَلَی استِصلاحِ أنفُسِهِم، وغِنی لَهُم عَن تَناوُلِ ما تَحتَ أیدیهِم، وحُجةٌ عَلَیهِم إن خالَفوا أمرَک أو ثَلَموا أمانَتَک» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).

[23] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[24] «عنه (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: ثُم انظُر فی امورِ عُمالِک فَاستَعمِلهُمُ اختِباراً... ثُم تَفَقد أعمالَهُم، وَابعَثِ العُیونَ مِن أهلِ الصدقِ وَالوَفاءِ عَلَیهِم؛ فَإِن تَعاهُدَک فِی السر لِامورِهِم حَدوَةٌ لَهُم عَلَی استِعمالِ الأَمانَةِ، وَالرفقِ بِالرعِیةِ، وتَحَفظ مِنَ الأَعوانِ؛ فَإِن أحَدٌ مِنهُم بَسَطَ یدَهُ إلی‌ خِیانَةٍ اجتَمَعَت بِها عَلَیهِ عِندَک أخبارُ عُیونِک، اکتَفَیتَ بِذلِک شاهِداً، فَبَسَطتَ عَلَیهِ العُقوبَةَ فی بَدَنِهِ، وأخَذتَهُ بِما أصابَ مِن عَمَلِهِ، ثُم نَصَبتَهُ بِمَقامِ المَذَلةِ، ووَسَمتَهُ بِالخِیانَةِ، وقَلدتَهُ عارَ التهَمَةِ» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).

[25] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[26] «عنه (ع)- فی عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ-: ولا یکونُ المُحسِنُ وَالمُسی‌ءُ عِندَک بِمَنزِلَةٍ سَواءٍ؛ فَإِن فی ذلِک تَزهیداً لِاهلِ الإِحسانِ فِی الإِحسانِ، وتَدریباً لِأَهلِ الإِساءَةِ عَلَی الإِساءَةِ. وألزِم کلاً مِنهُم ما ألزَمَ نَفسَهُ» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).

[27] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[28] کارگزار عثمان بود که امام علی (ع) پس از خلافتش او را عزل کرد.

[29] نثر الدر: «قالَ‌ [عَلِی (ع)‌] لِلأَشعَثِ بنِ قَیسٍ: أد وإلا ضَرَبتُک بِالسیفِ. فَأَدی‌ ما کانَ عَلَیهِ، فَقالَ لَهُ: مَن کانَ عَلَیک لَو کنا ضَرَبناک بِعَرضِ السیفِ؟ فَقالَ: إنک مِمن إذا قالَ فَعَلَ» (نثر الدر، ج ۱، ص ۲۹۲).

[30] «الإمام علی (ع)- مِن کتابِهِ إلی‌ زِیادِ بنِ أبیهِ-: إنی اقسِمُ بِاللهِ قَسَماً صادِقاً، لَئِن بَلَغَنی أنک خُنتَ مِن فَی‌ءِ المُسلِمینَ شَیئاً صَغیراً أو کبیراً، لَأَشُدن عَلَیک شِدةً تَدَعُک قَلیلَ الوَفر، ثَقیلَ الظهرِ، ضَئیلَ الأَمرِ. وَالسلامُ» (نهج البلاغة، نامه ۲۰).

[31] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[32] اقتباس از سوره اعراف، آیه ۸۵ و هود، آیه ۸۵ و ۸۶.

[33] الاستیعاب، ج ۳، ص ۲۱۰.

[34] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[35] «الإمام علی (ع)- مِن عَهدِهِ إلی‌ مالِک الأَشتَرِ فی مُراقَبَةِ العُمالِ-: فَإِن أحَدٌ مِنهُم بَسَطَ یدَهُ إلی‌ خِیانَةٍ اجتَمَعَت بِها أخبارُ عُیونِک، اکتَفَیتَ بِذلِک شاهِداً، فَبَسَطتَ عَلَیهِ العُقوبَةَ فی بَدَنِهِ، وأخَذتَهُ بِما أصابَ مِن عَمَلِهِ، ثُم نَصَبتَهُ بِمَقامِ المَذَلةِ، ووَسَمتَهُ بِالخِیانَةِ، وقَلدتَهُ عارَ التهَمَةِ» (نهج البلاغة، نامه ۵۳).

[36] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۷۲-۲۷۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]