زکات در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث زکات است. زکات از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زکات در قرآن - زکات در نهج البلاغه - زکات در فقه سیاسی - زکات در معارف دعا و زیارات - زکات در معارف و سیره نبوی - زکات در معارف و سیره علوی - زکات در معارف و سیره سجادی - زکات در فقه اسلامی - زکات در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

قرآن کریم در آیات گوناگونی بر پرداخت زکات تأکید کرده و در بیشتر آیات به پا داشتن نماز همراه ایتاء و پرداخت زکات مطرح شده است؛ زیرا نماز رابطه بنده با خداست و زکات باعث ارتباط یک مسلمان با دیگر مسلمانان و احساس مسئولیت در برابر فقرا و کمبودهای آنان است.

اگر به آیات قرآن کریم توجه کنیم به این نتیجه می‌رسیم که دادن زکات در آیات سوره‌های مکی مطرح شده است. در سوره مؤمنون یکی از صفات مؤمنان پرداخت زکات دانسته شده است ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾. در آیه‌ای مؤمنان کسانی معرفی شده‌اند که نماز را به پا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به آخرت یقین دارند ﴿هُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾. در یک آیه مُحسنین کسانی معرفی شده‌اند که نماز را به پا میدارند، زکات می‌دهند و به آخرت اطمینان دارند ﴿هُدًى وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِينَ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ ﴾ . در موردی دیگر رحمت واسعه خداوند برای متقین قرار داده شده، آنها که زکات دانسته‌اند. دسته‌ای سال هفتم و هشتم هجری.

با توجه به کثرت آیاتی که امر به پرداخت زکات می‌کند باید این تفاوت را حل کرد. سه راه حل به نظر می‌رسد:

۱. منظور از پرداخت زکات در آیات گوناگون، زکات فطره است. هم زمان با تغییر قبله در ماه هفدهم یا هجدهم هجری و واجب شدن روزه، زکات فطره هم واجب شد. در سوره بقره ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ که سخن از تغییر قبله است به پاداشتن نماز و پرداخت زکات هم مطرح شده است.

دستور به اخراج زکات فطره را دو روز پیش از روز عید فطر سال دوم هجری و قبل از وجوب زکات اموال دانسته‌اند. در تأیید آن، روایات گوناگونی است که ﴿أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾ به زکات فطره تفسیر شده است: روایت اسحاق بن عمار از امام صادق(ع)، خبر ابراهیم بن عبدالحمید از موسی بن جعفر(ع)، روایت سالم بن مکرم جمال از امام صادق(ع) و روایتی از امام باقر(ع). بنابراین، تشریع زکات فطره در سال دوم هجری بوده است و دیگر زکات در سال هشتم.

۲. در سال دوم، زکات تشریع شد؛ اما مورد روشن آن، زکات فطره بود که بر فقیر و غنی واجب گردید. بر طلا و نقره و غلات نیز واجب گردید و از افراد خواسته شد تا به میزان توانشان به نیازمندان کمک کنند. به جهت فقر عمومی مسلمانان اندازه آن مشخص نشده بود و در سال هشتم دستور دریافت آن به میزان و نصاب مشخص، صادر گردید. در نتیجه، نوعی تدریج در اعلام حکم زکات مورد توجه بوده است. در آیات فراوانی، دادن زکات مورد تشویق قرار گرفته است. از روایتی که به سند از امام صادق(ع) نقل شده، استفاده می‌شود که زکات تشریع شده؛ اما مدت‌ها به علت فقر مسلمانان مورد پرداخت آن تنها زکات فطره بوده است. ابتدا که فرمان زکات نازل شد، مسلمانان مال و ثروت نداشتند که زکات آن را بدهند، تنها زکات فطره می‌دادند.؛

بنابراین، زکات در اموال واجب شده، ولی وضعیت مسلمان‌ها چنان ضعیف بوده است که در پرداخت زکات فطره توصیه می‌شده خرما بدهند؛ زیرا پس از پرداخت، فقرای مسلمان که عده زیادی بودند، بلافاصله از آن استفاده می‌کردند و مانند گندم و جو نیاز به پخت نداشت.

۳. زکات فطره و زکات طلا و نقره و غلات واجب شده؛ اما همان‌گونه که بیان شد وضعیت مسلمانان به گونه‌ای بوده که پیامبر(ص) به جمع‌آوری آن نپرداخته است. در سال هشتم هجری، پس از شکست کفار و تسخیر خیبر و نابود شدن قدرت مشرکان مکه و در آستانه گشودن مکه، دستور دریافت زکات، افزون بر طلا و نقره و غلات چهارگانه بر انعام سه گانه (گاو، شتر و گوسفند) نیز وضع شد؛ یعنی در گذشته تنها زکات نقدین و غلات و زکات فطره واجب بوده؛ اما در سال هشتم هجرت با ایمان آوردن قبایل گوناگون، زکات چهار پایان سه گانه نیز واجب شده است و حکم آن در ماه رمضان سال هفتم یا هشتم اعلام و در محرم سال نهم با اعزام کارگزاران زکات اجرا شده است.

این نکته با توجه به کار برد گوناگون معنای زکات و صدقه به نظر رسیده است.

مقدمه

زکات از ریشه «ز ـ ک ـ و» یا «ز ـ ک ـ ی» در لغت به معنای رشد و برکت یافتن، تطهیر، اصلاح، مدح و ستایش کردن و برگزیده چیزی آمده است و در اصطلاح فقه به مالی گفته می‌شود که با شرایطی از اموالی مخصوص خارج و به گروهی معین داده می‌شود؛ نیز به حق واجبی از اموالی که به نصاب معین برسند اطلاق می‌گردد.

برخی گفته‌اند: زکات عبارت است از بخش معینی از اموال دارای شرایط مخصوص که از آن اموال، جدا شده و در مصارف خاصی که شرع تعیین کرده صرف می‌گردد، یا جزئی از مالی که به فقیر مسلمان غیر هاشمی برای رضای خداوند تملیک می‌شود. به این اموال از آن رو زکات گفته‌اند که اخراج آن سبب رشد و برکت یافتن اموال یا سبب تطهیر اموال از ناپاکی‌ها و حق دیگران و پاکی نفس انسان از رذایل اخلاقی مانند بخل می‌گردد.

زکات دو قسم است: زکات اموال و زکات اَبْدان.

زکات اموال زکاتی است که از اموالی مانند شتر، گاو و گوسفند، طلا و نقره و غلات خارج می‌شود و زکات اَبْدان که به آن «زکات فطره» یا «زکات رئوس» نیز گفته شده، مالی است که روزه‌دار در شب عید فطر یا پیش از نماز عید فطر آن را از طرف خود و افراد تحت تکفل خویش خارج و در مصارف معینی انفاق می‌کند.

زکات با اموری مانند صدقه، خمس و خراج از آن رو که هریک بخشی از اموالی است که انسان آنها را برای مصارف خاص از اموالش خارج می‌کند مشترک است؛ ولی تفاوت‌هایی با هم دارند:

تفاوت زکات و صدقه آن است که زکات، انفاق واجب است؛ ولی صدقه انفاق مستحب یا انفاق واجب و مستحب است. به نظر برخی، این تفاوت صحیح نیست و همان‌گونه که صدقه بر انفاق واجب و مستحب اطلاق می‌گردد، زکات نیز بر انفاق‌های واجب و مستحب اطلاق شده است.

تفاوت زکات و خمس در آن است که زکات به بنی‌هاشم داده نمی‌شود؛ ولی خمس به بنی‌هاشم اختصاص دارد.

تفاوت زکات با خَراج آن است که خراج، مالیاتی است که از زمین گرفته می‌شود، یا اجرتی است که حکومت اسلامی از زمین‌های فتح شده‌ای دریافت می‌کند که در اختیار مسلمانان قرار داده است؛ ولی زکات از اموالی غیر از زمین دریافت می‌گردد. افزون بر این، خراج را حکومت وضع می‌کند و براساس نیاز خود، آن را کاهش یا افزایش می‌دهد؛ ولی زکات را خداوند تشریع کرده و کسی حق کاهش یا افزایش مقدار آن را ندارد.

قرآن کریم از زکات با واژه‌ها و تعبیرهایی متعدد یاد کرده است؛ مانند:

1. ماده «ز ـ ک ـ و» و مشتقات آنکه فراوان به کار رفته‌اند و در بسیاری از آنها مراد، زکات واجب است؛ مانند ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾.
2. «صدقه» که در بیشتر آیات به معنای انفاق مستحب است؛ ولی در برخی آیات، مراد از آن زکات واجب است؛ مانند ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً ﴾ و ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾.
3. «نفقه» که از ریشه «ن ـ ف ـ ق» به معنای کم شدن، هزینه کردن و اعطای مال یا چیزی در راه خدا آمده است و از مصادیق آن انفاق‌های واجب و زکات است؛ مانند ﴿وَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ وَلَا يَأْتُونَ الصَّلَاةَ إِلَّا وَهُمْ كُسَالَى وَلَا يُنْفِقُونَ إِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ﴾.
4. «حق» که به معانی متعدد از جمله ثابت، سهم، ملک و مال آمده است و در برخی آیات به نظر عده‌ای مراد از آن زکات است: ﴿وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ ﴾.
5. «طعام» مانند غذا و گندم و خرما و مراد از آن در برخی آیات زکات است: ﴿وَلَا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ﴾ و ﴿وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ﴾.
6. «ماعون» که به معنای منفعت، طاعت و چیز اندک و زکات آمده است: ﴿وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ﴾ در این آیات و مانند آنها قرآن کریم از موضوعات و مباحث مختلفی درباره زکات، از جمله، حکمت‌ها و اهداف تشریع زکات، زکات در شرایع پیشین، زکات در اسلام، متعلَّق زکات، مصارف زکات و برخی آداب و شرایط آن سخن گفته است.

گستره زکات

زکات در آیات و روایات اسلامی گستره وسیعی دارد و بر انواع و اعمال مختلفی اطلاق شده است: در بسیاری از آیات قرآن که از زکات یاد شده، مراد زکات واجب اصطلاحی است که از اموالی خاص خارج می‌گردد؛ مانند آیاتی که پرداخت زکات را همراه با ایمان و اقامه نماز شرط مسلمانی شمرده است: ﴿فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾. و در یک آیه، مراد، زکات واجب فطره است: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى﴾. این تفسیر در روایات اهل بیت (ع) نیز آمده است. مؤید این امر، آیه بعدی است که از نماز یاد کرده است: ﴿وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾ که مراد از آن نماز عید فطر است. در برخی آیات، مراد از زکات، انفاق‌های مستحب است؛ مانند آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ که در آن از پرداخت زکات در حال رکوع یاد شده است. طبق نظر مفسران شیعه و بسیاری از مفسران اهل سنت این آیه درباره صدقه دادن حضرت علی (ع) به فقیر نازل شده است.

در آیات متعدد دیگر نیز قرآن از مطلق پرداخت زکات همراه با نماز یاد کرده است؛ مانند ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ که مقصود از زکات در این آیات هرگونه حق مالی است که افراد موظف به پرداخت آن‌اند و به تعبیری دیگر، خداوند در این آیات انسان‌ها را به انجام واجبات مالی در کنار واجبات بدنی ترغیب کرده است، از این رو زکات در این آیات، افزون بر زکات مصطلح، زکات فطره، زکات‌های مستحب حتی خمس را شامل می‌شود.

به گفته برخی، از طرح زکات در آیات مربوط به شرایع پیشین و نیز ذکر زکات در آیات مکی به دست می‌آید که مراد از زکات در این آیات، مطلق انفاق در راه خدا، اعم از انفاق‌های واجب یا مستحب است.

در روایات اهل بیت (ع) افزون بر زکات رایج که از آن به زکات ظاهری تعبیر گردیده، از زکات دیگری با عنوان «زکات باطنی» یاد شده است که مراد از آن، هرگونه کمک مالی به نیازمندان اعم از انفاق واجب و مستحب غیر از زکات است. شاید اطلاق این عنوان بر انفاق‌های یاد شده از آن رو باشد که برخلاف زکات اصطلاحی بهتر است که دادن این انفاق‌ها در خفا باشد. (انفاق) افزون بر این، در روایات دیگر، زکات افزون بر اطلاق بر زکات مالی، بر امور غیر مالی نیز اطلاق شده است؛ از جمله در روایتی از علی (ع) مراد از زکات در آیه ﴿ِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ﴾ پرداخت زکات واجب مالی و در صورت نداشتن مال، اعطای زکات بدن و عقل دانسته شده است؛ مانند اینکه فضایل اهل بیت را بیان و هنگام بلاها تقیه کرده و در معاشرت با بندگان خدا دین و آبرویش را حفظ کند. در روایتی دیگر زکات در آیه ﴿وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾ زکات مال، مقام و قدرت بدنی شمرده شده است که باید آنها را در راه کمک به دیگران به کار گرفت. در روایتی همه اندام‌ها و اجزای بدن دارای زکاتی واجب دانسته شده؛ از جمله زکات چشم، نگاه عبرت‌آمیز و چشم‌پوشی از شهوت‌ها و زکات گوش، گوش فرادادن به علم و حکمت و قرآن و زکات زبان، خیرخواهی کردن برای مسلمانان و بیدار کردن غافلان و تسبیح و ذکر الهی و زکاتدست، انفاق و زکات پا، تلاش در جهت ادای حقوق الهی مانند جهاد و صله رحم دانسته شده است. در روایاتی دیگر زکات عقل، تحمل نادانی جاهلان و زکات علم، نشر و عمل به آن، زکات آبرو، بذل کردن آن، زکات قدرت، انصاف و زکات زیبایی، عفاف و زکات بدن جهاد و روزه، زکات توانگری نیکی به همسایگان و صله رحم، زکات سلامت تلاش در طاعت الهی، زکات شجاعت جهاد در راه خدا و زکات حکمرانی فریادرسی و زکات نعمت، نیکی کردن به دیگران شمرده شده است. در حدیثی دیگر زکات آبرو، وساطت برای حل مشکل دیگران و زکات بدن، بیماری دانسته شده است.

پیشینه زکات

در میان همه پیروان شرایع الهی و جوامع بشری پرداخت زکات یا اموالی همانند آن برای تأمین زندگی فقرا یا دیگر نیازهای ضروری جامعه رایج بوده است. بر اساس روایتی، آدم (ع) و فرزندانش نخستین کسانی بودند که از سوی خداوند مأمور به پرداخت زکات شدند؛ با این تفاوت که خداوندزکات را برای شخص آدم (ع) تزکیه نفس با خواندن ۱۰ رکعت نماز و برای فرزندانش اخراج بخشی از اموال آنان و دادن آن به فقرا قرار داد. در برخی متون کتاب مقدس نیز از زکات یاد شده است؛ از جمله در گفتاری از تورات آمده است که در آخر هر سال، عُشر محصول خود را بیرون آورده تا افراد غریب و یتیم و بیوه‌زنان از آن خورده و سیر شوند تا خداوند به همه اعمال شخص برکت دهد. در انجیل لوقا نیز به نقل از حضرت عیسی (ع) آمده است که آن حضرت از خارج کردن یک دهم از همه اموال خود سخن به میان آورده است.

قرآن کریم نیز در آیات متعدد از وجود زکات در شرایع پیشین یاد کرده، هرچند از مقدار و چگونگی پرداخت و مصارف این اموال سخنی به میان نیاورده است. از جمله در آیات ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ﴾، ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ از مأمور شدن حضرت ابراهیم (ع)، اسحاق و یعقوب به اقامه نماز و پرداخت زکات سخن به میان آمده است.

در آیاتی دیگر از فرمان حضرت اسماعیل به خانواده و خویشاوندان درباره پرداخت زکات سخن به میان آورده است: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾، ﴿وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾ از آیات ﴿وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا لِمِيقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِيَّايَ أَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِهَا مَنْ تَشَاءُ وَتَهْدِي مَنْ تَشَاءُ أَنْتَ وَلِيُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ﴾، ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾ نیز که خداوند در پاسخ دعای حضرت موسی (ع)، رحمت گسترده خود را شامل مؤمنان به آیات الهی و متقین و زکات‌دهندگان دانسته است. استفاده می‌شود که زکات در شریعت حضرت موسی بوده است. براساس برخی روایات و کلمات مفسران، حضرت موسی (ع) در پی اجرای این حکم الهی از قارون خواست تا زکات اموالش را بپردازد؛ ولی قارون به جهت زیاد بودن زکات اموالش از پرداخت آن امتناع و برای فرار از تکلیف، حضرت موسی را متهم به عمل ناشایست کرد که مورد نفرین حضرت موسی قرار گرفت، از این رو زمین، او را با خانه‌اش به درون خود فرو برد.﴿فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا كَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِينَ﴾.

برخی مفسران آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَكَانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِيهًا﴾ که در آن از تبرئه حضرت موسی (ع) از اتهام برخی افراد به آن حضرت سخن به میان آمده را نیز در ارتباط با همین ماجرا دانسته‌اند. در آیه ﴿وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾ نیز از مأمور شدن حضرت عیسی (ع) به اقامه نماز و پرداخت زکات تا پایان عمر سخن به میان آمده است: ﴿وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾. قرآن در آیات دیگری نیز از پیمان گرفتن از پیروان این دو پیامبر الهی و مأمور شدن آنان به پرداخت زکات یاد کرده است: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾ نیز ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَلَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾؛ ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ﴾ در آیات ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ﴾، ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾ نیز خداوند به یهودیان عصر پیامبر فرمان داده است که نماز را برپا داشته و زکات اموال خود را بپردازند.

در اینکه مراد از نماز و زکات در این آیه چه نماز و زکاتی است دو احتمال وجود دارد:

1. مراد نماز و زکات تشریع شده برای بنی‌اسرائیل در شریعت خود آنان است.
2. مقصود نماز و زکاتی است که برای مسلمانان تشریع شده است.

زکات در ادیان گذشته

از آیات قرآن استفاده می‌شود که زکات در ادیان گذشته نیز بوده است؛ اما کیفیت آن مشخص نشده.

۱. در تفسیر آیه شریف ﴿وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾ که از قول حضرت عیسی(ع) است، سه معنا ذکر شده است که بر پایه آن زکات در این آیه به معنای طهارت یا زکات مال است. در روایتی از امام صادق(ع) این آیه به زکات سرها (زکات فطره) تفسیر شده است. بر پایه دو معنای اخیر، زکات به معنای مصطلح در اسلام، در آیین مسیح وجود داشته است.

۲. درباره اسماعیل صادق الوعد می‌خوانیم: ﴿وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ﴾.

۳. پس از یاد اسحاق و یعقوب به عنوان فرزندان ابراهیم آمده است: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾. این آیه دلالت دارد که نوعی ادای حق مالی مرسوم بوده است که در کنار نماز به آن توجه می‌کردند. در سوره بقره نیز آمده است که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که: ﴿أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾.

در کتاب قاموس کتاب مقدس آمده است که لفظ صدقه در عهد قدیم وارد نشده، ولی از برخی از اشارات معلوم می‌شود که ترحم بر نیازمندان از جمله واجبات است. از جمله اوامر واجب اسرائیلیان واگذاشتن گوشه و کنارهای مزارع بود که آنها را در هنگام درو صرف نظر کرده و خوشه چینی نکنند و برای نیازمندان واگذارند. و در هیکل صندوقی قرار داده بودند تا عطایا و تصدقات را در آنجا جمع کنند . از اینها استفاده می‌شود که نوعی حکم در جهت حمایت از نیازمندان در بنی اسرائیل وجود داشته است.

محصولات کشاورزی خود را به موبدان ویژه میساختند. وی می‌نویسد: «دین زرتشت به وسیله سلسله ساسانیان، اقتدار و استیلای سابق خود را بازیافت. زمین‌ها و عُشْر محصولات کشاورزی به موبدان اختصاص داشت. دولت بر دین استوار بود همچنان که در اروپای آن زمان نیز چنان بود».

از روایتی که درباره مردی مجوسی از امام رضا(ع) سؤال شده استفاده می‌شود که آنان نیز دستورهایی برای کمک به فقرا دارند. این مجوسی وصیت کرده بود که مالی در میان نیازمندان تقسیم نمایند. قاضی نیشابور آن را میان نیازمندان مسلمان تقسیم کرده بود. هنگامی موضوع را مأمون از امام رضا(ع) پرسید؛ حضرت فرمود: منظور وی فقرای مجوس بوده؛ از این رو قاضی باید به مقدار مالی که به فقرای مسلمان داده از زکات مسلمانان بردارد و در میان نیازمندان مجوس تقسیم کند.

زکات در اسلام

در اسلام نیز همانند شرایع پیشین، زکات از واجبات مالی است و مسلمانان در آیاتی از قرآن کریم و روایات اسلامی به پرداخت آن مکلف شده‌اند. برخی از آیات نازل شده در این باره از جمله آیات ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ در روایات و متون اسلامی به آیه زکات معروف شده‌اند.

در باره زمان واجب شدن زکات بر مسلمانان دیدگاه‌های متفاوتی هست: مشهور برآن‌اند که حکم زکات در مدینه نازل شد. برخی از پیروان این دیدگاه، تشریع آن را در اوایل هجرت، سال‌های دوم، سوم، چهارم و برخی در سال نهم هجرت دانسته‌اند. برخی در تأیید دیدگاه مشهور گفته‌اند: علمای اسلامی اتفاق نظر دارند که آیه تشریع روزه: ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ﴾ پس از هجرت و در مدینه نازل شد و بر اساس روایات دیگر، مأمور شدن به زکات فطره پیش از تشریع زکات اموال بوده است، از این رو تشریع زکات اموال باید در مدینه و پس از هجرت باشد. در روایتی از اهل بیت (ع) نیز آمده است که وقتی آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً﴾ در ماه رمضان نازل شد، پیامبر (ص) وجوب زکات را به مردم اعلام کرد و پس از گذشت یک سال آنان را به خارج ساختن زکات مال خود فرمان داد و مأمورانی را برای دریافت آن معین کرد. از این روایت نیز بر می‌آید که وجوب زکات و جمع‌آوری آن در مدینه بوده است؛ زیرا پیامبر در مکه مأمورانی برای دریافت زکات نداشت.

پیروان نظریه مشهور، در توجیه آیاتی که از وجوب پرداخت زکات و انفاق در مکه سخن به میان آورده، مراد از زکات در این آیات را زکات مستحب یا مطلق انفاق در راه خدا یا مقصود از زکات را تطهیر جان از آلودگی‌ها، از جمله آلودگی شرک دانسته‌اند، یا مقصود، اطعام مسلمانان نیازمند است که اعطای آن از سوی مشرکان تحریم شده بود.

در برابرِ این دیدگاه، برخی برآن‌اند که زکات در مکه تشریع شده است. دلیل اینان اولاً آیاتی از قرآن‌اند که از پرداخت زکات در مکه سخن به میان آورده‌اند؛ مانند آیه ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾ که از پرداخت زکات از سوی مؤمنان یاد کرده است، ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾، ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾ که مشرکان را به جهت نپرداختن زکات و کفر به آخرت، به عذاب تهدید کرده است. و آیات ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾،﴿وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾، ﴿وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾ که در مکه نازل شده و از پرداخت زکات در شرایع پیشین سخن به میان آورده‌اند. ثانیاً روایاتی از جمله روایتی منقول از پیامبر (ص)‌ که براساس آنها، خداوند آن حضرت را با تکالیفی همچون صله رحم، اقامه نماز و پرداخت زکات برانگیخت، نیز روایتی که برپایه آن، پیامبر اکرم (ص) جریر بن عبدالله را در هنگام بیعت با پیامبر (ص) در اوایل بعثت، به گفتن شهادتین و اقامه نماز و پرداخت زکات واجب فرا خواند و حدیثی از امام باقر (ع) که در آن از تشریع زکات به همراه نماز یاد شده است؛ نیز روایتی که در آن جعفر بن ابی طالب اقامه نماز و پرداخت زکات را در شمار احکام اسلام برای حاکم حبشه گزارش کرد. پیروان این نظریه، در پاسخ ادله دیدگاه نخست از جمله روایت منقول از اهل بیت (ع) گفته‌اند: پیش از نزول آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ در مدینه، حدود ۳۰ آیه در مکه در باره زکات فرود آمده‌اند که همه یا بسیاری از آنها از وجوب زکات حکایت می‌کنند و حمل این مقدار از آیات بر زکات مستحب یا زکات فطره بسیار بعید است، از این رو برخی در جمع میان ادله دیدگاه یکم و دوم گفته‌اند: وجوب زکات در مکه نازل شده؛ ولی حکم دریافت آن از سوی پیامبر (ص) در مدینه نازل شده است. پس از نزول آیات زکات و فراهم شدن زمینه دریافت آن، پیامبر مأمورانی را برای دریافت زکات به سرزمین‌های اسلامی فرستاد، چنان که علی بن ابی‌طالب را به نجران، مهاجر بن امیه را به صنعاء، زیاد بن لبید را به حَضرموت، مالک بن نویره را به قبیله بنی‌حنظله و علاء بن حضرمی را به بحرین فرستاد؛ نیز شخصی را برای گرفتن زکات ثعلبة بن حاطب از دامداران مدینه به سوی او فرستاد؛ ولی وی ضمن امتناع از پرداخت زکات، این حکم الهی را انکار کرد و آن را همچون جزیه‌ای دانست که از نامسلمانان گرفته می‌شود. در پی این رخداد، آیات ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ﴾، ﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾ درباره آن نازل شد. برخی نزول این آیات را درباره ثعلبه و شخص دیگری از قبیله بنی‌سلیم، یا گروهی از منافقان دانسته‌اند. پیامبر اکرم (ص) پس از گردآوری صدقات، آنها را میان مستحقان آن قسمت می‌کرد که بیشتر آنان با رغبت، این اموال را می‌پذیرفتند؛ اما در مواردی برخی افراد به پیامبر طعنه زده و آن حضرت را به بی‌عدالتی متهم می‌کردند که آیات ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ﴾، ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَا آتَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَيُؤْتِينَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنَّا إِلَى اللَّهِ رَاغِبُونَ﴾ درباره آنان فرود آمد و ضمن مذمت آنان، این افراد را به پذیرش و رضایت به آنچه از سوی خدا و رسول به آنان می‌رسد فرمان داد. برخی مراد از این افراد را منافقان صدر اسلام دانسته‌اند. برخی نیز مراد از «صدقات» در آیه را غنایم جنگ هوازن دانسته‌اند که هنگام تقسیم آنها به پیامبر اکرم (ص) اعتراض شد. گاه نیز منافقان به پرداخت کنندگان زکات طعنه زده و آنان را مسخره می‌کردند که آیه ﴿الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الصَّدَقَاتِ وَالَّذِينَ لَا يَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ در این باره نازل شد و پیامد این کار را استهزای این افراد از سوی خداوند و عذاب الهی برشمرد.

اهمیت زکات

زکات در شرایع الهی و اسلام اهمیت و جایگاه والایی دارد. بر همین اساس، خدای متعال آن را در شمار تکالیف پیامبران پیشین و پیروانشان قرار داد: ﴿وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾؛ نیز ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَلَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾، ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾، ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ﴾ افزون بر این، ذکر زکات به گونه خاص پس از عمل خیر: ﴿فِعْلَ الْخَيْرَاتِ﴾ که عام است، از اهمیت زکات حکایت دارد؛ همچنین خداوند پرداخت زکات را کنار یکتاپرستی، از تکالیف دوازده‌گانه‌ای قرار داد که از بنی‌اسرائیل بر عمل به آنها پیمان گرفت: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾ افزون بر مکلف کردن پیروان شرایع پیشین به این تکلیف، در آیاتی چند پیامبر اکرم (ص) و پیروانش را نیز مکرّر به انجام این تکلیف مهم فرمان داد: ﴿وَآتُوا الزَّكَاةَ ﴾ در آیه‌ای دیگر پرداخت زکات را نشانه دین مستقیم و حق و معتدل برشمرد: ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ﴾. برخی مراد از ﴿الْقَيِّمَةِ﴾ را امت قیام‌کننده به توحید و حق دانسته و عده‌ای با توجه به آیه ﴿فِيهَا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ﴾ که در آن ﴿قَيِّمَةٌ﴾ صفت برای کتب آمده. در تفسیر این آیه گفته‌اند: آن دین، کتاب‌های حق و مستقیم است که مراد کتاب‌های همه پیامبران الهی است. بر اساس این رأی، دستورهای یاد شده از جمله پرداخت زکات، تکلیف همه پیامبران الهی‌اند که در کتاب‌هایشان آمده‌اند.

افزون بر این، قرآن کریم در حدود ۲۷ آیه، زکات را با نماز که پس از توحید مهم‌ترین و نخستین تکلیف عملی بشر در دنیا و نخستین عمل مورد سؤال در قیامت است یاد کرده است: ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ﴾ و... برپایه روایتی از امام باقر (ع) ذکر زکات با نماز در قرآن نشانه مکمّل بودن این دو عمل برای یکدیگر و ترک زکات به منزله ترک نماز است. در روایتی دیگر، پیامبر (ص) پرداخت نکردن زکات را مانع قبولی نماز و نپذیرفتن نماز را موجب بی‌دینی فرد و پذیرفته نشدن حج و جهاد او دانست. در آیاتی دیگر، قرآن اقامه نماز و پرداختن زکات را در پی بازگشت از کفر، نشانه مسلمانی توبه‌کنندگان و همردیف شدن آنان با مسلمانان دانسته: ﴿فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ و مسلمانان را از جنگیدن با آنان منع کرده است: ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛ زیرا اقامه نماز و پرداختن زکات از مهم‌ترین نشانه‌های ایمان‌اند که با انجام آنها اسلام کافران پذیرفته می‌شود. در آیه‌ای دیگر، خداوند خود را دریافت کننده زکات معرفی کرده است: ﴿أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ در روایتی امیرمؤمنان (ع) با استناد به آیه یاد شده، خداوند را قبل از فقیران، دریافت کننده صدقات انفاقگران دانست. در حدیثی دیگر امام زین العابدین (ع) با استناد به آیه یاد شده دریافت زکات و صدقات را از سوی خداوند ضمانت کرد. برپایه حدیثی دیگر، خداوند برای هر کاری فرشتگانی دارد، جز صدقه که خود دریافت کننده آن است؛ همچنین خداوند در آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ به پیامبر اکرم (ص) فرمان می‌دهد که پس از گرفتن زکات، بر زکات دهندگان درود فرستاده و برای آنان دعا کند. برپایه برخی روایات، هرگاه مسلمانانزکات اموالشان را نزد پیامبر می‌آوردند آن حضرت از خداوند برای آنان رحمت و سلامت می‌خواست. مؤید دیگر این امر آیه ﴿وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلَا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ است که از انفاق بادیه‌نشینان و دعای پیامبر همراه با آن یاد کرده است. در آیه ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾ نیز قرآن پرداخت زکات را از ویژگی‌های انسان‌های صالح دانسته است که هنگام دستیابی به قدرت در زمین، به آن اقدام می‌کنند.

در روایات امامیه، مراد از این افراد، اهل بیت (ع) یا حضرت مهدی (ع) و یاورانش دانسته شده است. در آیات دیگر نیز قرآن کریم پرداخت زکات را مصداق نیکی در دنیا: ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ و خیراتی دانسته است که انسان آن را برای قیامت خود پیش می‌فرستد: ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ و پرداخت زکات را از اوصاف انسان‌های راستگو و پرهیزگار: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾، مؤمن: ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ و نیکوکار دانسته است: ﴿هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ﴾، ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾ در آیه‌ای دیگر، تنها کسانی را شایسته ساختن مساجد الهی برشمرده است که در کنار ایمان به خدا و قیامت، اهل اقامه نماز و پرداخت زکات باشند: ﴿إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ﴾ در روایات اسلامی نیز زکات از جایگاه والایی برخوردار است، چنان که یکی از ۵ رکنی شمرده شده که اسلام بر آنها استوار است. در حدیثی دیگر زکات پل اسلام دانسته شده که تنها زکات‌دهندگان می‌توانند از آن بگذرند. بر اساس روایاتی دیگر زکات از نخستین اعمالی است که خداوند در قیامت پس از شهادت به وحدانیت خدا و نماز از آن می‌پرسد و تارکان زکات از نخستین کسانی دانسته شده‌اند که به جهنم وارد می‌شوند. افزون بر اینها در آیات و روایات، برای پرداخت زکات و نیز ترک آن آثار و پیامدهای فراوانی برشمرده شده که نشان جایگاه ویژه زکات در شریعت اسلامی و زندگی فردی و اجتماعی بشر است.

حکمت‌ها و آثار تشریع زکات

تشریع زکات و عمل به آن آثار و برکات فراوانی در دنیا و آخرت در پی دارد. آثار و برکات یاد شده بیشتر به خود زکات دهندگان باز می‌گردد: ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى إِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَمَنْ تَزَكَّى فَإِنَّمَا يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾. مهم‌ترین این حکمت‌ها و آثار عبارت‌اند از:

امتحان مؤمنان

یکی از اهداف تشریع زکات، امتحان بندگان و در نتیجه شناخت و جدایی صف مؤمنان از دیگران است: ﴿لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذًى كَثِيرًا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾ بر اساس برخی روایات، از مصادیق ﴿أَمْوَالِكُمْ﴾ در آیه، پرداخت زکات است. در آیه‌ای دیگر نیز قرآن کریم برخی امور از جمله از دست دادن اموال و جان‌ها را از مصادیق امتحان الهی دانسته: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾ و از جمله مصادیق نقص در اموال، پرداخت زکات شمرده شده است. در روایتی نیز تشریع زکات برای آزمودن ثروتمندان دانسته شده است. بر پایه روایاتی دیگر، خداوند بندگان را به چیزی دشوارتر از اخراج درهم نیازموده و بسیاری در این آزمون موفق نبوده و هلاک می‌شوند، چنان‌که یکی از مسلمانان صدر اسلام پس از عهد با خداوند مبنی بر پرداخت زکات در صورت توانگر شدن، از پرداخت آن در هنگام بی‌نیازی و توانگری امتناع کرد و به غضب الهی گرفتار شد: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ﴾، ﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾.

رفع حاجت نیازمندان و حکومت

از دیگر حکمت‌ها و آثار تشریع زکات، رفع حاجت نیازمندان از جمله فقیران، مسکینان، برای آزادی بردگان، ادای دین بدهکاران و کمک به کسانی است که در راه مانده‌اند: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ بر پایه روایتی، خداوند زکات را برای تأمین روزی تهی‌دستان تشریع کرد. در حدیثی دیگر ضمن اشاره به علت یاد شده، آمده است که تشریع زکات به مقدار معین شده در شرع، برای رفع همه نیازهای فقیران کافی بوده و اگر خدا می‌دانست که این مقدار از زکات، حاجت نیازمندان را تأمین نمی‌کند، بر مقدار آن می‌افزود. افزون بر رفع نیاز فقرا، مصرف آن در راه‌های خیر مانند نیازهای حکومت از دیگر حکمت‌های تشریع زکات است. در روایتی مراد از ﴿سَبِيلِ اللَّهِ﴾ همه راه‌های خیر، از جمله تأمین نیاز حجگزاران و شرکت کنندگان در جهاد دانسته شده که از وظایف حکومت است. برخی، از آیات ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ که از جمع‌آوری و مصرف زکات سخن گفته، استفاده کرده‌اند که زکات به صورت مالیاتی برای حکومت اسلامی تشریع شده است تا نیازهای خود و جامعه اسلامی را با آن تأمین کند.

تزکیه و تطهیر نفوس و اموال

یکی از حکمت‌ها و آثار تشریعزکات، تزکیه و تطهیر نفوس زکات‌دهندگان است: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ پرداخت زکات سبب پاکسازی نفس انسان از رذایل اخلاقی همچون دنیادوستی و بخل است. برخی گفته‌اند: پرداخت زکات، قدرت‌طلبی و طغیان ناشی از کثرت ثروت را مهار می‌کند. به عقیده برخی دیگر، افزون بر تطهیر آلودگی‌های فردی، پرداخت زکات آلودگی‌ها و جرایم اجتماعیِ برآمده از فقر و فاصله طبقاتی را نیز از بین می‌برد؛ همچنین زکات سبب تطهیر اموال می‌گردد، زیرا خداوند حق برخی از بندگانش را در اموال ثروتمندان نهاده است: ﴿وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾، از این رو، اخراج این اموال سبب پاکی اموال انسان از حق دیگران می‌شود. در روایات اسلامی نیز زکات حق فقرا دانسته شده که خداوند آن را در اموال ثروتمندان قرار داده است.

رشد اموال

خداوند کمبود ظاهری هرگونه انفاق از جمله پرداخت زکات را جبران می‌کند: ﴿قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾ و مال هزینه شده را کامل به انفاق کننده باز می‌گرداند: ﴿لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾ برخی جایگزینی در این آیات را اعم از دنیا و آخرت دانسته و آن را به جایگزینی مادی این اموال در دنیا و دادن پاداش در قیامت تفسیر کرده‌اند. در روایات نیز آمده است که هیچ مالی با صدقه دادن کاهش نمی‌یابد. افزون بر جبران نقص ظاهری، پرداخت زکات موجب افزایش و رشد اموال نیز می‌شود: ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾ و سبب می‌گردد اموال و سرمایه انسان حتی به چند برابر افزایش یابد: ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ افزایش یاد شده افزون بر اموال دنیوی شامل افزایش پاداش اخروی نیز می‌شود، چنان که بر پایه نقلی، پیامبر اکرم (ص) فرمود: خداوند پس از دریافت صدقات طیب و پاک، آن را پرورش و افزایش می‌دهد تا آنجا که یک لقمه یا یک خرما از اموال انفاق شده به اندازه کوهی یا کوه اُحُد می‌گردد.

امنیت و حفظ جان‌ها

از دیگر اهداف و آثار پرداخت زکات، برقراری امنیت در جامعه و حفظ جان‌هاست: ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾ انفاق در آیه عام است و هر نوع هزینه کردن اموال در راه خدا، از جمله زکات را در بر می‌گیرد و پرداخت این اموال برای تأمین هزینه جنگ، مانع غلبه دشمن و حافظ جان مسلمانان می‌گردد؛ همچنین پرداخت زکات و رفع نیاز فقیران با آن، سبب پاکی جامعه از مفاسد و جرایم ناشی از فقر شده و بدین وسیله مال و جان افراد جامعه به ویژه صاحبان ثروت حفظ می‌گردد. افزون بر این، اقامه نماز و پرداخت زکات پس از توبه از کفر، سبب حرام شدن ریختن خون کافران بر مسلمانان می‌گردد: ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ در روایتی نیز آمده است که مسلمان به جهت پرداخت زکات مدح نمی‌شود؛ زیرا خداوند با پرداخت آن، خون شخص را از ریخته شدن حفظ کرده است؛ همچنین با پرداخت زکات، خداوند مانعان زکات را نیز از عذاب و هلاک حفظ می‌کند، چنان‌که در تفسیر آیه ﴿فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاء وَلَوْلاَ دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ از امام صادق (ع) روایت شده که خداوند به وسیله زکات دهندگان، مانعان زکات را از هلاک شدن حفظ می‌کند؛ زیرا اگر همه مردم در ترک زکات شریک بودند هلاک می‌شدند .

پوشش و آمرزش گناهان

از دیگر آثار و برکات زکات، تکفیر گناهان است: ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَلَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾ در آیه‌ای دیگر، صدقات پنهانی سبب پوشش گناهان شمرده شده است: ﴿إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾، ﴿الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ نیز خداوند عفو گناهان را به پرداخت کنندگان زکات وعده داده است)

برخورداری از رحمت الهی

پرداخت زکات همراه با اقامه نماز و اطاعت از پیامبر (ص) سبب برخورداری از رحمت خداوند می‌گردد: ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾ در آیه ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾ نیز از وجوب رحمت الهی به همه اشیاء و نیز انسان‌های پرهیزگار و زکات‌دهنده یاد شده است. برخی با توجه به قید ﴿سَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ﴾ که شمول رحمت را در آینده دانسته، اثبات این رحمت را برای زکات‌دهندگان در آخرت دانسته‌اند، چنان‌که برخی مراد از رحمت الهی در آیه ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ را که به زکات‌دهندگان در آینده وعده داده شده: ﴿أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ﴾ همین رحمت اخروی شمرده‌اند.

برخورداری از هدایت الهی

قرآن کریم برای مؤمنانی که اهل نماز و پرداخت زکات و ایمان به آخرت باشند، مایه هدایت و بشارت است: ﴿هُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾ در آیه‌ای دیگر از قرار داشتن این افراد در مسیر هدایت الهی سخن به میان آمده است: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾، ﴿أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾؛ ولی در آیه ﴿إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ﴾ امید شمول هدایت برای آنان مطرح است. که با توجه به آیات پیشین و اهل هدایت بودن مؤمنان، برخی گفته‌اند: مراد از امید هدایت در این آیه، استقرار صفت هدایت برای این افراد و پایبندی آنان به این ویژگی است. برخی نیز آیه را بر ظاهرش حمل کرده و برآن‌اند که چنین تعبیری بدان سبب است که مؤمنانخوف را بر رجاء ترجیح دهند و اعمال خود را سبب نجات قطعی خود ندانند.

همراهی و یاری خداوند

خداوند با مؤمنانی که اهل اقامه نماز و پرداخت زکات باشند همراه: ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَلَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾ و بهترین سرپرست و پشتیبان آنان است: ﴿ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾، ﴿الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾، ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾. === رستگاری قرآن کریم تنها مؤمنان خاص از جمله اهل تقوا و پرداخت کنندگان زکات را رستگار دانسته است: ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾، ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ در آیه‌ای دیگر نیز مؤمنان رستگار کسانی دانسته شده‌اند که دارای اعمال صالح از جمله پرداخت زکات باشند: ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾. برخی احتمال داده‌اند که مراد از زکات در این آیه تزکیه نفس از شرک و آلودگی گناه باشد، چنان که در آیه ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى﴾ افزون بر تفسیر نخست، این احتمال نیز هست؛ ولی برخی به قرینه ذکر نماز در آیه یاد شده، مراد از زکات در آیه را تنها انفاق‌های مالی دانسته‌اند.

آرامش ابدی

مؤمنان نیکوکاری که اهل نماز و زکات‌اند در قیامت ترس و اندوهی ندارند: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.؛ یعنی درباره آنچه از دنیا پیش فرستاده یا در دنیا بر جای گذاشته‌اند ترس و اندوهی ندارند. برخی گفته‌اند: درباره عاقبت و آخرت خود ترسی نداشته و بر دنیایی که از دست می‌دهند اندوهی ندارند. برخی نیز برآن‌اند که نفی ترس و اندوهِ مطلق، زمانی محقق می‌شود که فرد از همه آفت‌ها در سلامت بوده و به همه لذت‌ها و آرزوهایش رسیده باشد و این همان سعادت ابدی است که انسان در آن جاودانه می‌ماند.

پاداش اخروی

قرآن کریم در آیاتی سخن از پاداش اخروی مؤمنان دارد که از جمله اوصاف آنان پرداخت زکات است: انسان‌ها پاداش همه اعمال خیر از جمله زکاتی را که پرداخته‌اند نزد خداوند می‌یابند: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾، ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾. و خدا پاداشی بهتر از عمل آنان و افزون بر آن از فضل خود بر آنان می‌افزاید: ﴿رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ﴾، ﴿لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ برخی در تفسیر آیه گفته‌اند: خداوند اعمال آنان را خالص کرده و پاداش بهترین عمل را به آنان می‌دهد. در آیه‌ای دیگر از پاداش مؤمنان نمازگزار و معتقد به معاد و زکات‌دهنده با وصف «اجر عظیم» یاد شده است: ﴿لَكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَالْمُقِيمِينَ الصَّلَاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ أُولَئِكَ سَنُؤْتِيهِمْ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ که از جمله مصادیق اجر عظیم، باغ‌های بهشتی است که زیر درختان آن رودهایی روان‌اند: ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَلَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾؛ باغ‌هایی که در آن جاودانه‌اند و آنان از جایگاه‌هایی پاک در بهشت عدن بهره‌مندند: ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ (جنات عدن) پاداش دیگر آنان وراثت ابدی بهشت خاص فردوس است که از برترین باغ‌های بهشتی است: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾، ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ﴾، ﴿الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. و برتر از همه این پاداش‌ها، رضوان الهی است که کامیابی بزرگی برای زکات‌دهندگان به شمارمی‌رود: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ مراد از «رضوان» در آیه، رضایت الهی است و بدان سبب بزرگ‌تر از همه پاداش‌هاست که هیچ پاداشی بی‌رضایت خدا به دست نمی‌آید، یا بدان سبب که حقیقت عبودیت که قرآن بشر را به آن دعوت کرده، عبودیت خداوند به سبب محبت اوست و برترین سعادت برای مُحب، جلب رضایت محبوب است، نه تلاش در جهت رسیدن به رضایت خود. براساس روایتی از پیامبر (ص)، پس از اعطای نعمت‌های بهشتی به بهشتیان، خداوند به آنان می‌گوید: من برتر از این نعمت‌ها را به شما عطا کرده و آن رضایت من است که پس از آن هرگز از شما ناخشنود نخواهم شد .

پیامدهای ترک زکات

زکات ندادن و بی‌اعتنایی به آن، آثار و پیامدهای فراوانی دارد. این پیامدها بیشتر دامنگیر خود مانعان زکات می‌شوند: ﴿هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ وَمَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِيُّ وَأَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ وَإِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ﴾ برخی از این پیامدها عبارت‌اند از:

کفر

عدم پرداخت زکات در صورتی که از سر انکار وجوب آن باشد موجب کفر است؛ زیرا وجوب زکات از ضروریات دین است و انکار ضروری دین به انکار اصول دین می‌انجامد. قرآن در آیه ﴿فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ کافران را در صورت پذیرش اسلام و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات، مسلمان شمرده است. مفهوم آیه این است که چنانچه کافران هریک از این سه عمل را نپذیرند بر کفر خود مانده و از مسلمانان شمرده نمی‌شوند؛ همچنین کفر منسوب به تارکان زکات در روایات نیز بر منکران وجوب زکات حمل شده است.

نفاق

ترک زکات از سوی مسلمان و انکار آن سبب ایجاد نفاق در قلب ازسوی خداوند می‌گردد: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ﴾، ﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾ این آیات در باره ثعلبة بن حاطب نازل شدند که افزون بر امتناع از زکات، اصل آن را نیز انکار کرد و از این‌رو به سبب ترک زکات و خلف وعده برای همه عمر به نفاق مبتلا شد. شمول این پیامد به دیگر مسلمانان از آن‌روست که هر مسلمانی با پذیرش اسلام در واقع با خداوند عهد کرده که به احکام اسلام عمل کند، از این‌رو ادعای مسلمانی در ظاهر و انکار احکام الهی در باطن، نوعی دورویی و نفاق است که دامنگیر این دسته از تارکان زکات می‌شود. آیه ﴿الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ که منع زکات و انفاق در راه خدا را از ویژگی‌های منافقان شمرده، مؤید این امر است.

پشیمانی و درخواست بازگشت به دنیا

برخی انسان‌ها پس از مرگ از خداوند می‌خواهند تا آنها را به دنیا بازگرداند تا اعمال صالح ترک شده را انجام دهند: ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ﴾، ﴿لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾؛ ولی خداوند با شدت این درخواست را رد می‌کند: ﴿كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا﴾ در روایات اهل بیت (ع) تارکان زکات از مصادیق این آیه شمرده شده‌اند

عذاب اخروی

در آیات ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾ مشرکان به سبب ترک زکات و انکار آخرت به عذاب تهدید شده‌اند. در آیه‌ای دیگر همین تهدید درباره نمازگزارانی آمده که در نماز ریا کرده و از دادن «ماعون» خودداری می‌کنند.

در روایات و کلمات برخی مفسران یکی از مصادیق «الماعون» زکات دانسته شده است.

در آیات ﴿مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ﴾، ﴿قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ﴾، ﴿وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ﴾ نیز ترک نماز و اطعام مساکین از اسباب ورود به دوزخ شمرده شده است. مراد از اطعام مساکین در آیه، پرداختن زکات و دیگر حقوق واجب است. در آیاتی دیگر ضمن وعید مانعان زکات به عذاب دردناک الهی، از مجازات آنان در جهنم با همان اموالی که از پرداخت زکات آن امتناع کرده‌اند سخن به میان آمده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾، ﴿يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ﴾ به این مضمون در روایاتی از پیامبر (ص) و امیر مؤمنان علی (ع) نیز اشاره شده است. در روایتی دیگر با استناد به این آیه، ترک زکات از گناهان بزرگ شمرده شده است؛ همچنین در آیه ﴿وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ امتناع از پرداختن زکات را شر برای مانعان زکات شمرده و اموالی را که از پرداخت آن بخل ورزیده‌اند، طوق گردن آنان در قیامت برشمرده است. برپایه روایتی در تفسیر این آیه، خداوند در قیامت این اموال را به اژدهایی از آتش بدل کرده و بر گردن مانع زکات می‌افکند تا گوشت‌های آنان را بخورد. روایاتی دیگر نیز با همین مضمون از اهل بیت (ع) نقل شده‌اند. در آیاتی دیگر قرآن کریم سرنوشت کافران امتناع کننده از زکات را گرفتار شدن به جهنم، در غل شدن با زنجیرهایی به طول ۷۰ ذراع، محروم شدن از داشتن یاور و خوردن چرکابه جهنمیان دانسته است:﴿خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُكُوهُ إِنَّهُ كَانَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ وَلا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هَاهُنَا حَمِيمٌ وَلا طَعَامٌ إِلاَّ مِنْ غِسْلِينٍ﴾.

احکام فقهی زکات

اسلام برای زکات قوانین و احکام متعددی تشریع کرده است که برخی از عمده‌ترین آنها بدین شرح‌اند.

وجوب پرداخت زکات

به نظر فقیهان شیعه و اهل سنت پرداخت زکات واجب است. مستند وجوب، آیاتی‌اند که در آنها به پرداخت زکات فرمان داده شده است؛ مانند آیه ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾؛ نیز آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ که پیامبر اکرم (ص) را به گرفتن زکات اموال مردم فرمان داده است و آیات ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾ که مشرکان را به جهت ندادن زکات تهدید کرده است. افزون بر این، به آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ که مسلمانان را به پرداخت حق محصولات کشاورزی و باغی فرمان داده و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ که مسلمانان را به انفاق از آنچه کسب کرده یا خداوند از زمین برایشان خارج کرده، سفارش کرده و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ که جمع‌کنندگان طلا و نقره و امتناع کنندگان از انفاق از آنها را به عذاب الهی تهدید کرده است نیز بر وجوب پرداخت زکات برخی اموال استناد شده است. افزون بر آیات قرآن، به روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) نیز بر وجوب استدلال شده است؛ مانند روایتی که پیامبر به معاذ هنگام رفتن به یمن فرمان داد که به فرمان خدا زکات را از ثروتمندان آنها گرفته و به فقیران بپردازد. و روایتی که در آن پیامبر (ص) از وجوب زکات بر مردم همچون نماز یاد کرد؛ نیز روایاتی که در آنها از تشریع وجوب زکات همراه نماز یاد شده و نماز بدون زکات، نامقبول دانسته شده است و احادیث بیانگر ملعون بودن اموال زکات نداده و تهدید مانعان زکات به عذاب الهی. به اجماع مسلمانان نیز بر وجوب زکات استدلال شده است.

شرایط وجوب پرداخت زکات

وجوب پرداختن زکات، شرایطی دارد:

1. بلوغ: به نظر بسیاری از فقهای شیعه و برخی از فقهای اهل سنت بلوغ شرط وجوب زکات است، از این رو زکات بر طفل واجب نیست.
2. عقل: برپایه این شرط، در مال مجنون زکات واجب نیست. دلیل این دو شرط به نظر برخی آن است که فرمان به زکات در قرآن و سنت، ویژه مکلفان است و به طفل و مجنون تعلق نمی‌گیرد. افزون بر این، زکات عبادتی است نیازمند نیت و طفل و مجنون از نیّت معذورند. برخی دیگر آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ را دلیل عدم وجوب زکات بر مجنون دانسته‌اند؛ با این استدلال که در این آیه علت گرفتن زکات تطهیر زکات دهندگان از گناهان دانسته شده و نامکلفان گناهی ندارند تا به این وسیله تطهیر شوند. در این باره به روایات، مانند حدیث پیامبر اکرم (ص) که در آن از مکلف نبودن چند گروه از جمله طفل و مجنونسخن به میان آمده نیز استناد شده است؛ ولی برخی از فقیهان شیعه و اهل سنت با استناد به عموم آیه ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾، ﴿لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾ و برخی روایات، زکات را در برخی اموال طفل و مجنون از جمله غلاّت و حیوانات سه‌گانه واجب شمرده و برآن‌اند که اخراج زکات این اموال بر ولیّ طفل و مجنون واجب است. برخی از فقهای شیعه و بسیاری از فقیهان اهل سنت با استناد به روایاتی، زکات را در همه اموال نه گانه طفل یا طفل و مجنون واجب شمرده و بر آن‌اند که ولیّ آن دو باید زکات اموال آنان را بپردازد.
3. حریت: زکات دادن بر برده واجب نیست، زیرا برده مالک چیزی نیست: ﴿ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْدًا مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَمَنْ رَزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ يُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾، ﴿ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ شُرَكَاءَ فِي مَا رَزَقْنَاكُمْ فَأَنْتُمْ فِيهِ سَوَاءٌ تَخَافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾.
4. اسلام: بسیاری از فقهای اهل سنت، اسلام را شرط تعلق تکلیف دانسته و گفته‌اند که پرداخت زکات بر کافران واجب نیست، زیرا آنان به حقوقی همچون زکات که از ابتدا به آن ملتزم نشده‌اند مکلف نیستند؛ اما به نظر فقیهان شیعه و برخی از فقهای اهل سنت زکات بر کافران نیز واجب است؛ زیرا آنان همانند مسلمانان به فروع دین اسلام از جمله زکات مکلف‌اند. مستند این امر عموم آیاتی است که همه انسان‌ها را به عبادت خدا مکلف کرده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ﴾ و آیات وجوب زکات که عام بوده و کافران را نیز در بر می‌گیرد و نیز آیات ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾، ﴿فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّى﴾، ﴿وَلَكِنْ كَذَّبَ وَتَوَلَّى﴾ که به طور خاص مشرکان را به جهت ندادن زکات تهدید کرده است؛ ولی پیروان این دیدگاه، افزوده‌اند: در صورت پرداختن زکات، عمل آنان صحیح و پذیرفته نیست؛ زیرا پرداختن زکات، مشروط به قصد قربت بوده و این نیت از کافر محقق نمی‌شود؛ اما در صورت اسلام آوردن کافران، به نظر بسیاری از فقیهان، زکات اموال زمان کفر آنان ساقط بوده و پرداخت آن واجب نیست. دلیل برخی بر سقوط این تکلیف، آیه ﴿قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ﴾ است که از آمرزش و بخشایش گذشته کافران در صورت پذیرش اسلام سخن گفته است و نیز روایت پیامبر (ص) که اسلام را سبب محو و پوشاندن گذشته فرد شمرده است؛ ولی برخی از فقها ادله یاد شده را ضعیف شمرده، و برآن‌اند که با پذیرش اسلام، زکات از کافر نسبت به اموال زمان کفر ساقط نمی‌گردد.

نیت در پرداخت زکات

به نظر فقیهان امامیه و بیشتر فقهای اهل سنت نیت در پرداخت زکات، واجب است؛ یعنی پرداخت کننده باید قصد قربت داشته باشد. دلیل وجوب نیت به نظر برخی، آیه ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ﴾ است که از لزوم قصد قربت در عبادات سخن به میان آورده است. و زکات نیز از عبادات است و آیه ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾ که از قصد قربت در پرداختن زکات یاد کرده است؛ نیز روایاتی که پذیرش همه اعمال را در گرو نیت آنها دانسته است . در مقابل، برخی از فقهای اهل سنتزکات را نوعی دَیْن دانسته و برآن‌اند که در پرداخت آن نیّت و قصد قربت لازم نیست . افزون بر قصد قربت، زکات دهنده باید معین کند که آنچه انفاق می‌کند زکات مال است یا زکات فطره و واجب است یا مستحب.

متعلق زکات

قرآن کریم در بیشتر آیات مربوط به زکات از متعلق آن به طور کلی یاد کرده است؛ از جمله در آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ پیامبر اکرم (ص) را مأمور کرده است تا زکات اموال مردم را دریافت کند: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً﴾. در آیه‌ای دیگر به مؤمنان فرمان داده است تا از اموال پاک خود وآنچه خداوند برای آنان از زمین خارج کرده انفاق کنند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ مراد از انفاق در آیه به نظر مفسران، زکات واجب یا واجب و مستحب است. در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ از تهدید امتناع کنندگان از انفاق طلا و نقره سخن به میان آمده است. بسیاری مراد از انفاق طلا و نقره را پرداخت زکات این دو مال دانسته‌اند. این تفسیر در روایات نیز آمده است. در آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ نیز از برخی میوه‌ها و محصولات زراعی یاد شده و از پرداخت حق این محصولات در هنگام جمع‌آوری آنها سخن به میان آمده است که بسیاری از مفسران و فقیهان اهل سنت مراد از این حق را زکات واجب دانسته‌اند؛ ولی فقیهان و مفسران امامیه با استناد به روایات اهل بیت (ع) و برخی از فقهای اهل سنت آن را به حق واجب یا مستحب به جز زکات تفسیر کرده‌اند.

در برابر، در روایات اسلامی، از متعلق زکات به طور خاص یاد شده است: در برخی روایات، مصادیق این اموال به ۹ چیز محدود شده؛ ولی در روایاتی دیگر، فراتر از این تعداد شمرده شده است. فقیهان شیعه و اهل سنت بر اساس آیات و روایات یاد شده، درباره اموال متعلق زکات آرای متفاوتی دارند.

1. حیوانات: فقیهان امامیه و بیشتر فقیهان اهل سنت از میان حیوانات زکات را در شتر، گاو و گوسفند واجب می‌دانند. دلیل وجوب زکات در حیوانات آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ است که زکات در اموال را واجب شمرده است که شامل حیوانات ذکر شده نیز می‌شود؛ همچنین به روایات متعدد از پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) که زکات را تنها در این سه قسم از حیوانات واجب شمرده نیز استناد شده است. در مقابل، برخی از فقیهان اهل سنتزکات را در اسب نیز واجب شمرده‌اند؛ ولی رأی فقهای امامیه آن است که زکات در اسب ماده مستحب است.
2. طلا و نقره: وجوب زکات در طلا و نقره مورد اتفاق فقهای شیعه و مذاهب اهل سنت است. دلیل وجوب، افزون بر عمومات، آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ است که امتناع کنندگان از انفاق طلا و نقره را تهدید به عذاب کرده و نیز روایاتی از پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) است. به نظر فقهای امامیه، زکات در طلا و نقره‌ای واجب است که به صورت درهم و دینار منقوش و به تعبیری دیگر مسکوک رایج میان مردم در معاملات باشد، از این‌رو زکات در شمش‌ها، ظروف طلا و نقره و زیورآلات واجب نیست؛ اما فقهای اهل سنت افزون بر درهم و دینار، زکات را در شمش‌ها و ظروف طلا و نقره و برخی در جواهرآلات ساخته شده از طلا و نقره نیز واجب می‌دانند؛ همچنین به نظر بیشتر فقهای اهل سنت و برخی فقهای شیعه زکات در اوراق بهادار و اسکناس نیز با شرایطی واجب است؛ زیرا این اوراق در عصر حاضر جایگزین طلا و نقره مسکوک‌اند و از این‌رو ادله وجوب زکات در طلا و نقره شامل آنها می‌شود.
3. محصولات کشاورزی: دلیل وجوب زکات در این اموال، آیاتی‌اند که زکات را در اموال انسان واجب شمرده و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ که مسلمانان را به انفاق از آنچه خدا آن را از زمین خارج کرده فرمان داده است؛ با این توضیح که مراد از انفاق در آیه، پرداخت زکات واجب است. برخی آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ را نیز دلیل وجوب زکات در این محصولات دانسته‌اند. در این آیه مسلمانان مأمور شده‌اند تا حق محصولات کشاورزی را در روز برداشت بپردازند: ﴿وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ﴾. به نظر مشهور فقیهان امامیه و برخی از فقیهان اهل سنت از میان محصولات کشاورزیزکات تنها در گندم، جو، خرما و کشمش واجب است. دلیل این حکم، روایاتی است که بر اساس آنها، عموم آیات و روایات دیگر تخصیص خورده است. در مقابل، بیشتر فقهای اهل سنت با استناد به عموم آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ و ﴿وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ و برخی روایات، زکات را در همه محصولات کشاورزیِ قابل کیل و ذخیره‌سازی واجب شمرده‌اند. ابن جنید از فقیهان امامیه نیز با استناد به روایات اهل بیت، زکات را در این گونه محصولات و زیتون واجب شمرده است؛ ولی دیگر فقیهان امامیه این روایات را بر استحباب حمل کرده و زکات را در غیر غلات چهارگانه مستحب شمرده و معدودی نیز این روایات را بر تقیه حمل کرده‌اند.
4. اموال تجاری: اموال تجاری اموالی‌اند که با معاوضه، ملک شخص شده و وی قصد تجارت با آنها را دارد، یا اموالی که به قصد سود معاوضه می‌گردد. نظر مشهور فقیهان امامیه آن است که پرداخت زکات در اموال تجاری مستحب است نه واجب. دلیل این حکم، اصل برائت و نیز عفو پیامبر اکرم (ص) از زکات در غیر موارد نه‌گانه و نیز روایات متعددی از اهل بیت (ع) است که ادله عام وجوب زکات در اموال را تخصیص می‌زنند. در برابر، فقیهان اهل سنت و شماری از فقیهان امامیه زکات را در اموال تجاری واجب شمرده‌اند. دلیل وجوب به نظر فقهای اهل سنت آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ است که مؤمنان را به انفاق از اموال پاک کسب شده فرمان داده است. با این استدلال که مراد از «ماکَسَبتُم» اموال تجاری است. برخی افزون بر آیه مذکور، آیات ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾، ﴿تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ﴾، ﴿فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِيلًا﴾ را نیز دلیل وجوب زکات در اموال تجاری شمرده‌اند؛ با این توضیح که آیات یادشده بر وجوب پرداخت زکات در همه اموال دلالت دارند و دلیلی نیست که اموال تجاری را از این عموم استثنا کرده باشد. به روایاتی از پیامبر و صحابه نیز استناد شده است. دلیل برخی از فقیهان امامیه بر وجوب پرداخت زکات در اموال تجاری، روایات اهل بیت (ع) است که این روایات از سوی دیگر فقیهان امامیه بر استحباب حمل شده‌اند.
5. معدن: معدن به آنچه خدا در زمین آفریده و استخراج آن نیاز به کار و تصفیه دارد یا به هر چیز قیمتی گفته می‌شود که از زمین استخراج می‌شود. برخی از فقهای اهل سنت برآن‌اند که افزون بر طلا و نقره، در دیگر مواد معدنی همانند آهن، مس، روی، نفت و گوگرد نیز پرداخت زکات واجب است. دلیل وجوب به نظر اینان آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ است که مسلمانان را به انفاق از آنچه از زمین خارج می‌شود فرمان داده است. و معدن نیز از زمین خارج می‌شود؛ اما فقیهان امامیه و برخی از فقیهان اهل سنت در معدن تنها خمس را واجب می‌دانند.
6. مستغلات و اموال دیگر: مستغلات بر اموالی که بیشتر از نما و سود آن استفاده می‌شود اطلاق می‌گردد؛ همچون مزرعه‌ها، کارخانجات، منازل اجاره‌ای، حمام‌ها و وسایل حمل و نقل. برخی از فقیهان اهل سنت و شیعه زکات را در همه اموال از جمله مستغلات واجب شمرده‌اند. دلیل برخی از اینان آیات ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ و ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾، ﴿ٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾ است که زکات و حقی معلوم برای فقیران در اموال انسان قرار داده است و نیز روایتی از پیامبر اکرم (ص) که مسلمانان را به پرداختن زکات اموال فرمان داده است. برخی نیز گفته‌اند: حکمت وجوب زکات در اموال (رشد مال) و نیز حکمت تشریع زکات (پاک شدن نفس و مال افراد و رفع نیاز فقیران) نیز در این اموال وجود دارد، از این‌رو زکات در آنها نیز واجب است. برخی از فقیهان معاصر امامیه، افزون بر حکمت یاد شده، عمومات آیات انفاق و زکات را دلیل دیگری بر وجوب زکات در دارایی‌های انسان شمرده‌اند. در مقابل این دیدگاه، برخی از فقهای اهل سنت زکات را در این اموال واجب ندانسته‌اند. مشهور فقهای شیعه نیز زکات را در این اموال مستحب شمرده‌اند.

مصارف زکات

قرآن کریم ۸ گروه را به عنوان مستحقان و موارد صرف زکات یاد کرده است.

1. فقرا و مساکین: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ آرای مفسران و فقها درباره کیستی فقیر و مسکین متفاوت‌اند: برخی این دو واژه را مترادف دانسته‌اند که برای تأکید بر هم عطف شده‌اند. بر این اساس، مستحقان زکات ۷ گروه خواهند بود؛ ولی بسیاری آن دو را متفاوت دانسته و گفته‌اند: فقیر کسی است که هیچ مالی ندارد؛ ولی مسکین اندکی مال دارد که کفایت زندگی‌اش را نمی‌کند. دلیل این دیدگاه آیه ﴿أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا﴾ است که در آن بهره‌مندان از مال نیز مسکین نامیده شده‌اند و آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ که فقرا را مقدم بر مساکین یاد کرده است؛ زیرا عادت عرب آن است که نیازمندتر را در ابتدا ذکر می‌کند؛ ولی برخی برعکس، مساکین را دارای وضع معیشتی بدتر دانسته و گفته‌اند: فقیر کسی است که درخواست نمی‌کند؛ اما مسکین درخواست می‌کند؛ مؤید این امر آیه ﴿أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ﴾ است که صفت خاک‌نشینی را برای مسکین ذکر کرده است: «اَو مِسکینـًا ذا مَترَبَه» و آیاتی از قرآن که مساکین را اهل سؤال دانسته است؛ مانند ﴿ وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُوْلُواْ الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُم مِّنْهُ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا﴾، ﴿أَنْ لَا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْكِينٌ﴾ این مطلب در برخی روایات اهل بیت (ع) نیز آمده است. فایده شناخت فرق مسکین و فقیر در تقسیم زکات ظاهر می‌شود؛ زیرا برخی معتقدند که زکات باید به ۸ سهم مساوی میان گروه‌های یاد شده در آیه قسمت شود؛ اما نظر بیشتر فقیهان برخلاف این دیدگاه است. در مقابل، برخی آگاهی از تفاوت این اصطلاح را در بحث زکات بی‌فایده شمرده‌اند؛ زیرا زکات به هر دو گروه داده می‌شود. به نظر بسیاری از فقیهان امامیه در صدق عنوان فقیر و مسکین شرط است که افزون بر نداشتن نفقه سال، قدرت بر انجام کارِ درآمدزا نیز نداشته باشد؛ ولی برخی تنها نداشتن نفقه سال را برای صدق مسکین و فقیر کافی دانسته‌اند. بر این اساس، گرفتن زکات بر شخص غنی یعنی کسی که کسب، ملک یا مالی برای تحصیل نفقه دارد، حرام است؛ همچنین فقرا و مساکین نباید از بنی‌هاشم باشند، زیرا بر اساس آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ و برخی روایات، زکات اموالی است که برای تطهیر و رفع آلودگی نفس و اموال انسان تشریع شده و چنین اموالی بر بنی‌هاشم حرام است، مگر اینکه زکات‌دهنده خود هاشمی باشد یا خمس برای تأمین نیازهای آنان کافی نباشد.
2. کارگزاران زکات: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ کارگزاران زکات کسانی‌اند که وظیفه جمع‌آوری، حفظ، محاسبه، تقسیم و دیگر امور مربوط به زکات را بر عهده دارند . در اینکه آیا کارگزاران سهمی از زکات دارند یا زکات به عنوان اجرت کار آنان داده می‌شود، میان فقها دو رأی است: فقیهان امامیه با استناد به آیه یاد شده و روایات برآن‌اند که سهمی از زکات به آنان داده می‌شود؛ ولی فقهای اهل سنت معتقدند که کارگزاران، زکات را به عنوان اجرت کارشان دریافت می‌کنند. فایده این اختلاف در مورد کارگزاران بنی‌هاشم ظاهر می‌شود؛ زیرا چنانچه زکات سهم کارگزار از زکات باشد دادن آن به بنی‌هاشم جایز نیست؛ ولی در صورتی که اجرت کارشان باشد دادن آن به بنی‌هاشم جایز خواهد بود. به نظر فقهای شیعه و گروهی از فقهای اهل سنت کارگزاران زکات افزون بر داشتن شرایط عمومی تکلیف باید دارای شرایط دیگری همچون اسلام یا به نظر فقیهان شیعه ایمان، حریّت، از بنی‌هاشم نبودن و آگاهی به مسائل شرعی زکات (در موارد لزوم) باشند؛ ولی برخی از فقیهان اهل سنت، برده یا کافر یا هاشمی بودن کارگزار را جایز شمرده‌اند؛ با این استدلال که جمله ﴿وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا﴾ عام بوده و کافر را نیز در برمی‌گیرد.
3. مولفة قلوبهم: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ به نظر بسیاری از فقیهان امامیه که برخی بر آن ادعای اجماع کرده‌اند ، مراد از مؤلفة القلوب کافرانی‌اند که با گرفتن زکات به اسلام گرایش می‌یابند یا مسلمانان را در جهاد یاری می‌کنند؛ ولی برخی از فقهای شیعه و اهل سنت آنان را اعم از مسلمان و کافر شمرده و درباره اختصاص این حکم به عهد پیامبر (ص) و امامان (ع)، مشهور فقهای شیعه با استناد به آیه یاد شده و روایات، برآن‌اند که حکم یاد شده در همه زمان‌ها باقی و عمل به آن جایز است. رأی برخی از فقیهان اهل سنت نیز همین است. در مقابل، برخی با این استدلال که چون پس از پیامبر (ص) پایه‌های اسلام مستحکم شده و نیاز به تألیف قلوب نیست، این حکم را منحصر به عصر پیامبر یا آن حضرت و امامان معصوم (ع) دانسته‌اند.
4. آزادی بردگان: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ به نظر برخی مراد از «وفِی الرِّقابِ» در آیه بردگانی‌اند که وضع مشقت‌بار دارند، یا بردگانی که با مالک خود برای آزادی قرارداد مکاتبه بسته‌اند، چنان‌که در آیه‌ای دیگر قرآن به این قرارداد اشاره کرده و به مسلمانان فرمان داده تا از اموال مخصوص خدا برای آزادی آنان هزینه کنند: ﴿وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْرًا وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَنْ يُكْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِنْ بَعْدِ إِكْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ به نظر بسیاری از مفسران، مراد از «مال اللّه ‌» در آیه زکات است که پرداخت آن به نظر برخی فقیهان واجب و به نظر عده‌ای دیگر مستحب است.
5. بدهکاران: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ مراد از ﴿الْغَارِمِينَ ﴾ در آیه، بدهکارانی است که از پرداخت بدهی خود عاجزند، از این‌رو تفاوتی میان فقیر یا غنی بودن آنان نیست، هرچند برخی فقر را شرط دانسته‌اند؛ همچنین به نظر عده‌ای از فقیهان، زکات به تهی‌دستانی که بر اثر معصیت الهی بدهکار شده‌اند داده نمی‌شود. این شرط در روایاتی از اهل بیت (ع) نیز آمده است، مگر اینکه پس از معصیت توبه کرده باشند که برخی پرداخت زکات به آنان را جایز شمرده‌اند.
6. راه خدا: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ به نظر برخی از فقیهان، مراد از ﴿سَبِيلِ اللَّهِ ﴾ تنها جهاد در راه خدا یا کمک به جهادگران یا جهادگران فقیر یا حجگزاران و طالبان علم است؛ اما مشهور فقهای شیعه و برخی از فقهای اهل سنت مراد از آن را مطلق راه خدا، اعم از جهاد، حاجیان، پرداخت دیون اموات، ساختن پل‌ها و دیگر مصالح مسلمانان دانسته‌اند؛ زیرا «سبیل» به معنای راه است و وقتی به واژه «اللّه ‌» اضافه شود به معنای هر عملی است که به وسیله آن انسان به ثواب الهی می‌رسد. روایاتی که ﴿فِي سَبِيلِ اللَّهِ﴾ در آنها به مطلق راه‌های خیر تفسیر شده نیز مفید همین توسعه‌اند.
7. در راه ماندگان: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ مراد از «ابن السبیل» به نظر مشهور فقیهان، مسافر در راه مانده است، هرچند در وطن خود توانگر باشد؛ اما برخی برآن‌اند که اصطلاح یاد شده گروه‌هایی را در بر می‌گیرد: مهمان نیازمند، هر چند در شهر خود غنی باشد؛ نیازمندانی که قصد سفر دارند؛ کسانی که از خانه و وطن خود آواره شده‌اند؛ کسانی که به مال خود دسترسی ندارند، هرچند در وطن خود باشند؛ سائلان و افراد بی‌مسکن و بی‌سرپناه؛ همچنین به نظر فقیهان امامیه و بسیاری از فقهای اهل سنت، ابن‌السبیل در صورتی مستحق زکات است که سفر وی در مسیر اطاعت خدا یا مباح باشد و در سفر معصیت، دادن زکات به او جایز نیست. فقیهان اسلامی برای ابن‌السبیل نیز شرایطی مانند اسلام، ایمان و از بنی‌هاشم نبودن را یاد کرده‌اند.

تقسیم زکات

به نظر فقیهان امامیه و عده‌ای از فقهای اهل سنت، تقسیم زکات میان ۸ گروه یاد شده واجب نیست، بلکه می‌توان زکات را به یک گروه، حتی یک نفر از یک گروه داد، زیرا لام در آیه ﴿لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ﴾ برای اختصاص و بیان مصرف است نه ملکیت؛ همچنین به سیره پیامبر اکرم (ص) که زکات بادیه‌نشینان و شهرنشینان را تنها میان خودشان قسمت می‌کرد و روایات اهل بیت (ع) و اجماع نیز استناد شده است. افزون بر این، لازمه ملکیت آن است که میان صاحبان اموال و مستحقان زکات شرکت پدید آمده و هر یک بدون اجازه دیگری حق تصرف در این اموال را نداشته باشد. در برابر، عده‌ای از فقهای اهل سنت لام در آیه را برای ملکیت شمرده و برآن‌اند که زکات باید میان ۸ گروه قسمت شود. برخی نیز تفصیل قائل شده و گفته‌اند که چنانچه زکات فراوان باشد میان گروه‌های یاد شده قسمت می‌شود و در غیر این‌صورت می‌توان آن را به یک گروه داد. همچنین گروهی از فقیهان شیعه و اهل سنت گفته‌اند که ۴ گروه نخست می‌توانند زکات را در هر راهی، اعم از راهی که برای آن زکات را دریافت کرده‌اند یا غیر آن صرف کنند؛ ولی چهار گروه اخیر تنها می‌توانند زکات را به مصرفی برسانند که به همان جهت دریافت کرده‌اند؛ مثلاً بدهکار، زکات را برای بدهی خود و ابن‌السبیل، آن را برای هزینه سفر بپردازد و زاید بر آن را بازگرداند ؛ زیرا قرآن استحقاق ۴ گروه نخست را با لام ملکیت ذکر کرده؛ ولی ۴ گروه اخیر با حرف «فی» که از ظرف و مصرف حکایت می‌کند آورده شده است (از دو گروه، بی‌واسطه با حرف «فی» یاد شده و از دو گروه با واسطه عطف) و برخی دیگر با توجه به اینکه قرآن ۶ گروه فقرا، مساکین، کارگزاران، مؤلفة قلوبهم، بدهکاران و ابن السبیل را با حرف لام آورده و تنها از دو گروه «بردگان» و «فی سبیل اللّه ‌» با حرف «فی» یاد کرده، احتمال داده‌اند که ۶ گروه ذکر شده مالک زکات می‌شوند؛ ولی دو گروه دیگر مالک نشده و تنها این اموال باید از سوی متولیان زکات در مورد آنان صرف گردد.

متولی زکات

مشهور فقیهان شیعه برآن‌اند که صاحبان اموال می‌توانند خود زکات خویش را به مستحقان بپردازند، زیرا تکلیف وجوب پرداخت زکات با این عمل امتثال شده است. افزون بر این، در آیات قرآن از جمله آیه ﴿إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ به صراحت از دادن زکات به فقیران از سوی صاحبان اموال یاد شده است. روایاتی نیز بر جواز این امر دلالت دارند؛ ولی پیروان این نظر برآن‌اند که در صورت درخواست امام و حاکم اسلامی، پرداخت زکات به وی واجب است . برخی از فقهای اهل سنت نیز دادن زکات به مستحقان از سوی صاحبان اموال را جایز دانسته و برخی از آنان با این استدلال که با این عمل، مکلفان یقین به دریافت زکات از سوی مستحقان می‌کنند، این عمل را مستحب شمرده‌اند. در مقابل، برخی از فقیهان شیعه پرداخت زکات را به امام یا جانشین خاص یا عام او (فقیهان اسلامی) واجب شمرده‌اند. برخی از فقهای اهل سنت نیز تنها امام و حاکم اسلامی را متولی امر زکات دانسته‌اند. دلیل این دیدگاه آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ است که پیامبر اکرم (ص) را به عنوان حاکم اسلامی مأمور گرفتن زکات از مردم کرده است: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً﴾؛ با این استدلال که آیه، گرفتن زکات را بر پیامبر اکرم (ص) واجب کرده و وجوب گرفتن مستلزم وجوب پرداخت از سوی مردم به حاکم اسلامی است. افزون بر این، قرار دادن سهمی از زکات برای کارگزاران: ﴿وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا﴾ و تألیف قلوب: ﴿وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ﴾ در آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ دلیل دیگری است بر اینکه زکات باید به حاکم اسلامی داده شود؛ زیرا این وظایف از اختیارات حکومت است نه افراد جامعه. روایات متعدد و سیره پیامبر (ص) و خلفای پس از آن حضرت که گروهی را برای گردآوری زکات بر می‌گزیدند نیز مؤید این نظر است. بسیاری نیز میان اموال ظاهر (حیوانات و غلات) و اموال باطن (درهم و دینار و اموال تجاری) تفاوت نهاده و پرداخت زکات به حکومت را تنها در قسم نخست واجب یا بهتر دانسته‌اند.

آداب و شرایط زکات

پرداختن زکات آداب و شرایط خاصی دارد که با رعایت آنها خداوند این عمل را می‌پذیرد یا پاداشی بیشتر می‌دهد. این آداب و شرایط عبارت‌اند از:

اسلام و ایمان

شرط اصلی پذیرش زکات از سوی خداوند پذیرش اسلام و اعتقاد قلبی به آموزه‌های آن است، از این‌رو قرآن کریم زکات منافقان را به جهت فاسق بودن و کفر به خدا و رسول او مقبول ندانسته است: ﴿قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ إِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْمًا فَاسِقِينَ﴾، ﴿وَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ وَلَا يَأْتُونَ الصَّلَاةَ إِلَّا وَهُمْ كُسَالَى وَلَا يُنْفِقُونَ إِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ﴾. در آیاتی دیگر پرداخت زکات از سوی مؤمنان، عامل پاداش الهی معرفی شده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾،﴿آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ﴾؛ همچنین در آیه ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾ وجوب رحمت الهی مخصوص افراد با تقوا و پرداخت کننده زکات دانسته شده که به آیات الهی ایمان دارند. برخی با توجه به قید اخیر، شمول رحمت الهی را تنها مخصوص زکات دهندگان مسلمان شمرده‌اند؛ ولی برخی دیگر برآن‌اند که رحمت الهی شامل مؤمنان زکات‌دهنده از بنی‌اسرائیل که قبل از بعثت پیامبر اکرم (ص) از دنیا رفته‌اند نیز می‌شود.، ص۲۷۸ - ۲۷۹.

قصد قربت

پرداخت زکات در صورتی پاداش مضاعف دارد که برای خدا انجام شود: ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾، ﴿وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾؛ اما چنانچه فرد در پرداخت هرگونه انفاق ریا کند انفاق او همانند خاک نرمِ قرار گرفته روی سنگ صافی است که با آمدن بارانی شدید از میان می‌رود و هیچ گونه حاصلی برای فرد ندارد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾

پرهیز از منت و آزاررسانی

هرگونه انفاق در راه خدا از جمله زکات در صورتی پاداش دارد که منت و آزاری در پی نداشته باشد: ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾، از این‌رو قرآن در آیه‌ای دیگر به مسلمانان فرمان داده است که پاداش صدقات خود را با منت و آزار باطل نکنند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾

پرداخت از اموال حلال و نیک

قرآن کریم به مؤمنان فرمان داده است که از اموال پاک خود در راه خدا انفاق کرده و از پرداخت اموال ناپاک و پست بپرهیزند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ مراد از اموال طیب به نظر برخی اموال حلال و طبق رأیی دیگر اموال نیکوست. برپایه روایتی، این آیه درباره گروهی از مسلمانان صدر اسلام فرود آمد که خرماهای پست و نامرغوب را برای زکات به پیامبر اکرم (ص) می‌دادند. آیه ﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾ که برخورداری از پاداش الهی را به انفاق از اموال محبوب مشروط کرده. نیز بر این امر دلالت دارد؛ زیرا طبق یک تفسیر، مراد از انفاق در آیه پرداخت زکات است. براساس حدیثی دیگر، آیه یادشده درباره گروهی از مسلمانان صدر اسلام فرود آمد که قصد پرداخت زکات از اموال ناپاک به دست آمده از کارهای حرام دوران جاهلیت را داشتند که آیه یاد شده آنان را از این کار بازداشت.

پرداخت آشکارا

قرآن در آیه ﴿إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ پرداخت زکات را به صورت آشکار نیکو شمرده و در ادامه، انفاق پنهانی را بهتر دانسته است. در روایات مراد از صدقات آشک</ref> در آیه، زکات واجب و مقصود از صدقات پنهانی، انفاق‌های مستحب شمرده شده است. در روایات دیگری نیز آمده است که بهتر است انسان همه اعمال واجب را آشکارا و اعمال مستحب را پنهانی انجام دهد و اگر فردی زکات اموالش را بر پشت خود نهاده و آنها را آشکارا قسمت کند کار نیکی کرده است. پرداخت آشکار زکات از آن رو بهتر است که تهمت نپرداختن زکات از شخص برداشته می‌شود. افزون بر این، این کار نوعی دعوت عملی دیگران به انفاق و پرداخت زکات بوده و آرامش نفسانی برای تهی‌دستان را نیز فراهم می‌کند.

دعا برای زکات دهندگان

قرآن کریم به پیامبر اکرم (ص) فرمان می‌دهد تا پس از دریافت زکات، برای زکات دهندگان دعا کند؛ زیرا این عمل مایه آرامش آنان خواهد بود: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾. برپایه روایتی پس از نزول آیه، هرگاه مسلمانان زکات اموالشان را نزد پیامبر اکرم (ص) می‌آوردند آن حضرت به خدا عرض می‌کرد: خدایا! بر اینان درود فرست. برخی فقیهان اسلامی با استناد به آیه، دعا کردن را بر حاکم و کارگزاران زکات، واجب دانسته؛ ولی بیشتر فقیهان شیعه و اهل سنت آن را مستحب شمرده‌اند.

آیه زکات

لفظ صدقه و صدقات در معنی زکات واجب، چند بار در قرآن به کار رفته و از آنجا که تنها در آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ موارد هشتگانه مصرف زکات تعیین و اعلام شده است، آن را آیه زکات گفته‌اند. البته برخی آن را آیه "صدقه یا صدقات" نامیده‌اند؛ و این، به خاطر آن است که واژه (صدقات) در آغاز آیه درج شده است.

صدقات جمع صَدقه عبارت از آن چیزی است که انسان به قصد قربت از مال خویش خارج می‌سازد مانند زکات؛ لکن صدقه در اصل به آن چیزی گفته می‌شود که صاحبش آن را استحباباً و با میل و رغبت به کسی می‌دهد، اما صورت واجب آن، زکات است. البته گاهی به زکات واجب هم صدقه اطلاق می‌گردد از آن جهت که صاحبش آن را از روی صداقت و رغبت می‌پردازد، مانند آیه مورد بحث، یا چنان که فرموده: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا﴾ و نیز آیاتی که در آنها الفاظ ﴿صَدَّقَ﴾، ﴿تَصَدَّقَ﴾، ﴿مُصَدِّقِينَ﴾ و ﴿مُتَصَدِّقِينَ﴾ دیده می‌شود، منظور، دادن زکات واجب است.

در مورد کیستی فقیر و مسکین، میان علما اختلاف است؛ برخی ایشان را از یک صنف و از نظر مالی ناتوان دانسته و گفته‌اند اینان کسانی هستند که دخلشان کفاف خرجشان را نمی‌دهد؛ اما بیشتر علما و مفسران میان آن دو تفاوت قائل بوده و از قول ابن‌عباس و حسن بصری گزارش کرده‌اند: منظور از فقیر در این آیه، تهی‌دستی است که از روی مناعت طبع از کسی مصرانه درخواست کمک نمی‌کند: ﴿...لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا﴾، ولی مسکین، بی‌چاره‌ای است که درخواست می‌کند. این نظر از قول امام باقر (ع) نقل شده است. برخی هم گزارش کرده‌اند که فقیر، نیازمندی است که نقص عضو دارد، اما مسکین بدنش سالم است.

یکی از لغت‌شناسان نیز می‌گوید: فقیر به سه دلیل بیچاره‌تر و نیازمندتر از مسکین است:

1. در آیه مذکور، فقیر پیش از مسکین ذکر شده و این، نشانه محتاج‌تر بودن فقیر است؛
2. رسول خدا (ص) از فقر به خدا پناه برده و درخواست مسکنَت نموده و فرموده است: "پروردگارا، از فقر به تو پناه می‌برم" و "پروردگارا، مرا مسکین زنده بدار و مسکین بمیران و در قیامت، مسکین محشور بفرما"؛
3. خداوند در قرآن برای مساکین مقداری توانایی مالی را اثبات نموده و فرموده است: ﴿أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ﴾.

﴿مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ﴾ عبارتند از مردمی که قائل به توحید خداوند هستند، اما هنوز معرفت در دل‌هاشان راه نیافته است؛ لذا سهمی از زکات به ایشان داده می‌شود تا به اسلام متمایل شوند؛ و در صورت لزوم در دفع دشمنان یاری کنند یا برای رفع نیازهای جامعه دینی به کار گرفته شوند.

ابن‌سبیل، مسافری دور از وطن است که مال خویش را [به هر دلیلی] از دست داده، اگرچه ممکن است در وطن خویش فردی ثروتمند باشد.

از قول ابوسعید خدری گزارش کرده‌اند که این آیه و آیات پیش و بعد از آن در پاسخ به منافقین نازل شده است، زیرا ایشان به پیامبر خدا (ص) اعتراض می‌کردند که چرا با ما به عدالت رفتار نمی‌کنی و به ما زکات نمی‌دهی.

شایان ذکر است که به گزارش موثق قرآن کریم، چند هزاره پیش از ظهور اسلام و نزول قرآن در زمان پیامبران گذشته که به ترتیب تاریخی عبارتند از: حضرات نوح، ابراهیم، لوط، اسحاق، یعقوب، ایوب، ادریس، یونس، داود، سلیمان و... علاوه بر اقامه نماز، وجوب پرداخت زکات نیز تشریع شده بوده است. خداوند در میان ذکر نام ایشان درباره تمامی آنان می‌فرماید: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾.

در مورد یهود بنی‌اسرائیل می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ﴾. نیز درباره اسماعیل نبی (ص): ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا * إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾.از قول عیسی (ع) می‌فرماید: ﴿وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾؛ پس چنان که معلوم شد، پرداخت زکات در پی اقامه نماز در همه ادیان الهی و از هزاران سال پیش به این سو، حکمی واجب برای مؤمنان بوده است. زمخشری با استناد به عملکرد صحابه و تابعین و فتاوای فقهای مشهور می‌گوید: آوردن حرف حصر ﴿إِنَّمَا﴾ در آغاز آیه، برای اعلام مصرف انحصاری صدقات / زکات برای اصناف هشت‌گانه مورد نظر خداوند متعال است و نه غیر ایشان. به این ترتیب به منافقین می‌فهماند که شما جزو هیچ یک از این طبقات نیستید.

﴿عَامِلِينَ عَلَيْهَا﴾ عبارتند از مأموران جمع‌آوری زکات. برخی مفسران گفته‌اند که منظور از ﴿مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ﴾ جمعی از اشراف زمان پیامبر بودند که آن حضرت به منظور آنکه دلشان را به اسلام متمایل سازد و در جنگ‌ها به وی کمک نمایند، سهمی از زکات برای آنان در نظر می‌گرفت؛ علامه طباطبایی نوشته است که ایشان مردمانی هستند که با پرداخت سهمی از زکات، دلشان به دین اسلام رغبت یافته و می‌توانند در جنگ‌ها برای دفع دشمنان و نیز رفع حوائج جامعه اسلامی کمک نمایند.

محمد عبده از قول فقها می‌گوید: ﴿مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ﴾ دو گروه‌اند، کفار و مسلمانان؛ کفار نیز به دو دسته تقسیم می‌شوند و مسلمانان به چهار دسته. سپس هر یک از این شش دسته را به تفصیل شرح می‌دهد. در مورد غارمین هم می‌گوید: ایشان بدهکارانی هستند که نمی‌توانند بدهی خود را بپردازند، اما به شرط آنکه این بدهی در راه معصیت یا اسراف‌کاری به وجود نیامده باشد.

زکات در قرآن

قرآن کتاب عربیِ مبین است ﴿بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ﴾ و برای انذار اعراب و دیگران نازل شده است ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ﴾.

بنابر این باید واژه‌هایی که در آن به کار می‌رود یا به همان معنایی باشد که در لغت عرب کاربرد دارد، یا دست کم مناسبتی با معنای لغوی داشته باشد. واژه زکات در قرآن ۳۲ بار به کار رفته است که برخی از مصادیق آن بدین شرح است:

الف: درباره مشرکان: ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ * الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾

با توجه به نکات زیر، مقصود از این زکات زکات واجب نیست:

1. این سوره مکی است و حال آنکه زکات در مدینه واجب شده است؛
2. شأن نزول آیه را چنین گفته‌اند که مشرکان قریش، که حجاج را سقایت و اطعام می‌کردند، اعلام نمودند این امکانات را در اختیار کسانی که به پیامبر ایمان آورده‌اند قرار نمی‌دهند. این آیه درباره آنان نازل شده است؛
3. مشرکان مکه اعتقادی به پیامبر و قرآن نداشتند، تا چه رسد به زکات، تا آنان بر عدم انجام این کار سرزنش شوند.

بنابراین مقصود از زکات، در این آیه، مطلق انفاق‌ها و خدماتی است که مشرکان در عصر جاهلیت به زائران «بیت اللّه» ارائه می‌کردند، نه زکات تشریع شده در اسلام.

ب: بعضی از موارد زکات درباره پیامبران پیشین: درباره انبیاء بنی اسرائیل چنین می‌فرماید: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾.

درباره حضرت عیسی (ع) نیز می‌فرماید: ﴿قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا * وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾.

درباره حضرت اسماعیل (ع) می‌فرماید: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا * وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾.

درباره یحیی (ع) می‌فرماید: ﴿يَا يَحْيَى خُذِ الْكِتَابَ بِقُوَّةٍ وَآتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا * وَحَنَانًا مِنْ لَدُنَّا وَزَكَاةً وَكَانَ تَقِيًّا﴾

ج: درباره امت‌های گذشته: درباره بنی اسرائیل چنین می‌فرماید: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾.

زکات در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

منظور آن دسته از آیاتی است که مسئله فرمان گرفتن زکات را مرتبط با پیامبر می‌کند، یا به نتیجه پرداخت اموال که تزکیه و پاک کردن دل از وابستگی به دنیا است، اشاره می‌کند، مانند فلسفه زکات، گرفتن زکات، پیوند معنوی پیامبر با مؤمنان، جایگاه زکات.

1. ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾
2. ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾
3. ﴿أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾
4. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾
5. ﴿وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ * خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾
6. ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾
7. ﴿لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾
8. ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾
9. ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ﴾

نکات:

در آیات فوق این موضوعات در رابطه با پیامبر و زکات مطرح گردیده است:

1. پرداخت بخشی از مال برای زکات، موجب برخورداری از دعای آرامش بخش پیامبر: ﴿وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ﴾.
2. پرداخت زکات نشانه اطاعت از خدا و رسول خدا: ﴿وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ﴾؛ ﴿وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ﴾.
3. موظف بودن پیامبر به دادن بشارت به عذاب دردناک به تارکان زکات: ﴿وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾.
4. اذن خداوند به پیامبر برای گرفتن زکات از جهاد گریزان معترف به گناه خود: ﴿وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا﴾....﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا﴾.
5. دریافت زکات، از اختیارات و وظائف پیامبر اکرم: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا﴾.
6. پرداخت زکات از صفات اهل بیت پیامبر: ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ﴾ از امام باقر روایت شده که مقصود از آیه یاد شده ما هستیم.
7. پیروان واقعی پیامبراززکات دهندگان: ﴿لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ﴾
8. همسران پیامبر، وظیفه‌دار پرداخت زکات هستند: ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ﴾... ﴿وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ﴾
9. طعن و خرده‌گیری برخی منافقان به پیامبر در نحوه تقسیم زکات: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ﴾.

منابع

1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳
2. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
3. سرمدی، محمود، مقاله «آیه زکات»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
4. مرتضوی، سید محمد، آیات ولایت در قرآن ج۱