سیاست‌های اقتصادی امام علی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سیاست‌های امام علی است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

تشویق به کار

امام علی (ع): آن‌گاه که امور با یکدیگر جُفت شدند، کسالت و ناتوانی با هم شدند و از آنها تهی‌دستی زاده شد.

امام علی (ع): در سپیده دمْ روانه شدنِ هیچ یک از شما در راه خدا، گران مایه‌تر نیست از سپیده دم روانه شدنِ کسی که برای فرزندان و خاندانش، آنچه را که آنها را سامان بخشد، می‌جوید.

شرح نهج البلاغة- در گزارش صدقه‌های امیر مؤمنان-: با دستانش کار می‌کرد، زمین را می‌کاشت، آبیاری می‌کرد، درخت خرما می‌کاشت، وهمه اینها را شخصاً خود انجام می‌داد.

آبادانی شهرها

امام علی (ع)‌- از نامه‌اش به قرظة بن کعب انصاری-: پس از حمد و سپاس خداوند؛ به‌درستی که مردانی از اهل ذمه، در قلمروِ حکومتی‌ات گزارش داده‌اند که نهری در سرزمین آنان، از میان رفته و نابود شده است و در [پایداری‌] آن نهر، آبادانی سرزمینِ مسلمانان است. در این باره، تو و آنان بنگرید. پس نهر را آباد کرده، سامان ده. به جانم سوگند که آباد کردن آنان، برای ما دلپذیرتر است از آن‌که بیرون روند، یا تهی‌دست شوند، یا از وظیفه آبادی شهرها قصور ورزند. والسلام!.

توسعه کشاورزی‌

امام علی (ع): به‌درستی که گذران زندگی مردم، در پنج امر است: حکمرانی، آبادانی، تجارت، اجاره، و مالیات‌ها... اما توجیه و راهنمای آبادانی، این سخن خداوند است که: "او شما را از زمین، پدید آورد و از شما آبادانی آن را خواست". [این آیه‌] به ما می‌فهماند که خداوندِ سبحان، بندگانش را به آبادانی زمین، فرمان داده است تا گذرانِ زندگی شود با آنچه از زمین می‌روید از دانه‌ها، میوه‌ها و مانند آن از چیزهایی که خداوند، سبب گذرانِ زندگی بندگان قرار داده است.

توسعه صنعتی‌

امام علی (ع): حرفه آدمی گنج است.

امام علی (ع): خداوند عز و جل، صاحب حرفه امانتدار را دوست می‌دارد.

توسعه تجاری‌

امام علی (ع): به تجارت بپردازید که تجارت، سبب بی‌نیازی شماست از آنچه در دست دیگران است.

امام علی (ع): تجارت کنید. خداوند به شما برکت دهد. به درستی که از پیامبر خدا شنیدم که می‌فرمود: "روزی، ده قسمت است. نُه قسمت آن در تجارت است و یکی در چیزهای دیگر".

بازرسی مستقیم بازار

به درستی که علی (ع)‌ در بازارها راه می‌رفت و تازیانه‌ای در دست داشت که با آن، کم‌فروشان و نیرنگبازان در تجارت مسلمانان را تنبیه می‌کرد. اصبغ گوید: روزی به وی گفتم: ای امیرمؤمنان! شما در خانه بنشینید و من، به‌جای شما این کار را بر عهده می‌گیرم. فرمود: "ای اصبغ! برایم خیرخواهی نکردی".

علی (ع) در بازار بر فروشندگان می‌گذشت و به آنان می‌فرمود: "نیکی کنید. کالاها را به ارزانی به مسلمانان بفروشید که آن، برکت را بزرگ‌تر گردانَد".

جلوگیری از احتکار

امام علی (ع)‌- از نامه‌اش به رفاعه-: از احتکار، بازدار، و آن‌کس را که احتکار کند، تأدیب کن، و با آشکار ساختن آنچه احتکار کرده، او را کیفر ده.

سیاست مالیاتی‌

الکافی‌- به نقل از مهاجر، از مردی از قبیله ثقیف-: علی بن ابی طالب (ع)، مرا بر [مالیات‌] منطقه بانقِیا و آبادی‌ای در منطقه کوفه، به کار گرفت و در برابر مردم، به من گفت: "به مالیات‌ها بنگر و در آن، تلاش کن. درهمی را فرو مگذار و هرگاه خواستی به سوی مأموریتت بروی، نزد من بیا". نزد او رفتم. به من گفت: "به درستی که آنچه از من شنیدی، نقشه بود. مبادا مسلمان یا یهودی و یا مسیحی را برای درهمی مالیات، کتک بزنی یا آن‌که چارپایانِ کار را برای [گرفتن‌] مالیات، به فروش رسانی؛ چرا که ما مأموریم که زیادی را از آنها بستانیم".

تقسیم برابر ثروت‌های عمومی‌

الکافی‌- به نقل از ابو مخنف-: گروهی از شیعیان، نزد علی (ع) آمدند و گفتند: ای امیر مؤمنان! کاش این اموال را میان اشراف و بزرگان تقسیم کنی و آنان را بر ما برتری دهی تا هنگامی که کارها سامان یابد. آن‌گاه به بهترین خصلت‌هایی که خداوندْ تو را بدان عادت داد، بازگردی؛ یعنی تقسیم برابر و عدالت در میان شهروندان. امیر مؤمنان (ع) فرمود: "وای بر شما! مرا وا می‌دارید که پیروزی را با ستم و جور بر مسلمانانی که بر آنها حکومت یافتم، طلب کنم؟! نه؛ به خدا سوگند، چنین نخواهد شد تا روزگارْ باقی است و تا زمانی که در آسمان، ستاره ببینم. به خدا سوگند، اگر اینها ثروت‌های شخصی‌ام بود، به برابری میان آنها رفتار می‌کردم، چه رسد که اینها اموال خودشان است".

توضیحی در باره چگونگی تقسیم درآمدهای عمومی در صدر اسلام‌

اصطلاح "بیت‌المال" در متون روایی، یک اصطلاح عام برای درآمدهای عمومی مسلمانان است که برای مصرف در اختیار حکومت اسلامی قرار می‌گیرد. از بررسی جامعِ روایات، به طور کلی دوگونه مورد مصرف برای بیت المال به دست می‌آید:

1. مصارف خاص‌: این قسم، آن دسته از مصارف عمومی را که دارای عنوانی خاص هستند، شامل می‌شود، مانند: تأمین فقرا و مستمندان و از کارافتادگان و خانواده‌های شهدا، تأمین حقوق کارگزاران بیت المال و قضات و سربازان، آموزش و بهداشت، مخارج زندانیان، بدهی بدهکاران، دیه مقتولانی که ضامن شخصی ندارند، عمران و آبادی شهرها و...
2. مصارف عام‌: در صدر اسلام، پس از تأمین مصارف خاص، مازاد بیت المال بین عموم مسلمانان تقسیم می‌گردید. در متون روایی از این نوع مصرف، به عنوان حق عام افراد در بیت المال، یاد گردیده است. توزیع مطلوب بیت المال از دیدگاه اسلام، دو ویژگی اساسی را مورد تأکید قرار می‌دهد: ۱) رعایت عدالت در تقسیم، ۲) حبس نکردن حقوق عمومی.
   1. رعایت عدالت در تقسیم: عدالت اقتصادی در توزیع امکانات عمومی در اسلام، دارای دو معیار اصلی است: اولویت تأمین اجتماعی و رسیدگی به طبقات محروم و آسیب‌پذیر جامعه و افزایش رفاه آنان؛ رعایت مساوات در زمینه استحقاق‌های برابر. شفاف‌ترین مصادیق این دو معیار، در سیاست‌های توزیعی امام علی (ع) قابل مشاهده است.
   2. حبس نکردن حقوق عمومی: تسریع در انفاق و پرهیز از حبس حقوق عامه، یکی از ویژگی‌های اساسی سیاست اقتصادی در اسلام است. اسلام با همه تأکیداتی که بر لزوم اعتدال و میانه‌روی و حتی برنامه‌ریزی و اندازه‌گیری در انفاق ابراز نموده است، در عین حال، حبس بی‌جهت حقوق عامه را شدیداً مذمت کرده و بر تسریع در انفاق، تأکید نموده است. اهتمام پیامبر اکرم در رعایت این اصل، به‌گونه‌ای بود که هرگاه حتی مقدار کمی از اموالی که باید به دست مستحقان آن می‌رسید، نزد ایشان باقی می‌ماندْ، آثار اندوه در چهره آن‌حضرت نمایان می‌گردید. در زمان عمر که درآمدهای بیت‌المال به‌گونه بی‌سابقه‌ای افزایش یافته بود، حکومت، اقدام به تأسیس بیت‌المال و تشکیل دیوان نمود. درآمدهای بیت المال، در طول سال، در بیت المال جمع و ذخیره می‌گردید و در پایان سال به‌صورت سرانه در میان عموم مسلمانان تقسیم می‌شد. امام علی (ع) پس از تصدی حکومت، با رد این سیاست، روش پیامبر (ص) را در پیش گرفت. خودداری آن حضرت از تأخیر در تقسیم بیت المال، حتی به میزان یک شب، و تأکید ایشان بر تقسیم هر آنچه در بیت المال وجود داشت، شدت اهتمام ایشان را در اجتناب از انباشته شدن بیت‌المال، نشان‌می‌دهد.

فراهم ساختن نیازمندی‌های ضروری برای همه‌

امام علی (ع): در کوفه کسی نیست، جز آن‌که از رفاه برخوردار است. پایین‌ترینِ مردمان کوفه از نظر جایگاه اقتصادی، چنان است که‌ نان گندم می‌خورَد و در سایه می‌نشیند و از آب فرات می‌نوشد.

حمایت از طبقه‌های پایین جامعه‌

امام علی (ع)‌- از نامه‌اش به قثم بن عباس-: در آنچه از اموال خدا نزد تو گرد آمده است، بنگر. پس آنها را در اختیار عائله‌مندان و گرسنگان، که نزدیک تواند، قرار ده [و تلاش کن‌] که به دست نیازمندان و تهی‌دستان برسد، و آنچه باقی ماند، به سوی ما بفرست تا در میان آنها که نزد مایند، قسمت کنیم.

اهتمام ویژه به یتیمان‌

ربیع الأبرار- به نقل از ابوطفیل-: علی (ع) را دیدم که یتیمان را فرا می‌خواند و به آنان، عسل می‌خورانْد تا آنجا که یکی از یارانش گفت: دوست داشتم من هم یتیمی بودم!.

برتر نداشتن فرزندان و خویشان‌

حسن و حسین (ع)‌: أنساب الأشراف‌- به نقل از داوود بن ابی عوف، از مردی از قبیله خثعم-: حسن و حسین (ع) را دیدم که نان و سرکه و سبزی می‌خوردند. پس گفتم: این چنین غذایی‌ می‌خورید، حال آن‌که در حیاط [دار الحکومه‌]، همه گونه خوردنی‌ای پیدا می‌شود؟ گفتند: از امیر مؤمنان غافلی! شرح نهج البلاغة- به نقل از خالد بن‌معمر سدوسی، خطاب به علباء بن هیثم [که قصد داشت از امام علی (ع) جدا شود و به معاویه ملحق گردد]-: چه توقع داری از مردی که خواستم تا در سهم ### 313### و حسین (ع)، چند درهم اندک بیفزاید، شاید بدان وسیله، کاستی‌های زندگی را جبران کنند، ولی امتناع ورزید و خشمگین شد و انجام نداد.

ام کلثوم‌: الاختصاص: برای علی (ع) از بصره، از غواصی دریا هدیه‌ای آوردند که قیمت آن معلوم نبود. دخترش ام کلثوم به وی گفت: ای امیر مؤمنان! آیا به عنوان زینت به من می‌دهی تا به گردن آویزم؟ فرمود: "ای ابو رافع! آن را در بیت المال قرار ده. چنین کاری ممکن نیست، مگر آن‌که هیچ زن مسلمانی نماند، جز آن‌که مانند آن را داشته باشد".

پارسایی و احتیاط در هزینه کردن از بیت المال‌

امام علی (ع)‌- در نامه‌اش به کارگزارانش-: قلم‌هاتان را تیز کنید، سطرها را به هم نزدیک سازید، [در نگارش‌] برای من، زیادی‌ها را حذف کنید و به معنا بنگرید، و بپرهیزید از زیاده‌نویسی؛ چرا که بیت المال مسلمانان، زیان بر نمی‌تابد.

مکارم الأخلاق‌- به نقل از عقیل بن عبد الرحمان خولانی-: عمه‌ام همسر عقیل پسر ابو طالب بود. بر علی (ع) در کوفه وارد شد و او بر پالان پاره الاغی نشسته بود. گوید: در این هنگام، همسر علی (ع) از قبیله بنی تمیم، داخل شد. به وی گفتم: وای بر تو! خانه‌ات پُر است از وسایل و امیر مؤمنان، بر پالان پاره الاغی نشسته است؟! زن گفت: مرا سرزنش منما. به خدا سوگند، هر چه را می‌بیند و به چشمش ناآشناست، می‌گیرد و در بیت المال قرار می‌دهد.

جستارهای وابسته

1. آخرین خطبه امام علی
2. شهادت آرزوی امام علی
3. پدر امام علی
4. از ذو قار تا بصره‌
5. ازدواج امام علی
6. امارت امام علی در حدیث
7. امامت امام علی در حدیث
8. انواع دانش‌های امام علی
9. انگیزه‌های دشمنی با امام علی
10. ایثار امام علی در شب هجرت
11. بازگشت خورشید برای امام علی
12. اقدامات امام علی در جنگ بدر
13. بیعت با امام علی
14. اقدامات امام علی در جنگ تبوک
15. ترور امام علی
16. توطئه برای ترور امام علی
17. جایگاه علمی امام علی
18. اقدامات امام علی در جنگ احد
19. اقدامات امام علی در جنگ بنی قریظه
20. اقدامات امام علی در جنگ بنی نضیر
21. اقدامات امام علی در جنگ حنین
22. خبر دادن پیامبر از شهادت علی
23. خلافت امام علی در حدیث
24. اقدامات امام علی در جنگ خندق
25. اقدامات امام علی در جنگ خیبر
26. داوری‌های امام علی
27. دشمنان امام علی
28. دعاهای پیامبر خاتم برای امام علی
29. دلایل تنهایی امام علی
30. حب امام علی
31. رویارویی امام علی با ناکثین
32. زیان‌های دشمنی با امام علی
33. سیاست‌های اجتماعی امام علی
34. سیاست‌های اداری امام علی
35. سیاست‌های اقتصادی امام علی
36. سیاست‌های امنیتی امام علی
37. سیاست‌های جنگی امام علی
38. سیاست‌های حکومتی امام علی
39. سیاست‌های فرهنگی امام علی
40. سیاست‌های قضایی امام علی
41. سیمای امام علی
42. شکست بت‌ها توسط امام علی
43. شکایت امام علی از نافرمانی یارانش
44. عصمت امام علی در حدیث
45. علم امام علی در حدیث
46. امام علی از زبان اهل بیت
47. امام علی از زبان دشمنانش
48. امام علی از زبان قرآن
49. امام علی از زبان همسران پیامبر
50. امام علی از زبان پیامبر
51. امام علی از زبان یارانش
52. امام علی از زبان یاران پیامبر
53. امام علی از زبان خودش
54. غلو در دوست داشتن امام علی
55. اقدامات امام علی در ماجرای فتح مکه
56. فرزندان امام علی
57. لقب‌های امام علی
58. مأموریت امام علی
59. محبوبیت امام علی
60. محدودیت‌های امام علی در انتخاب کارگزاران
61. هشدار امام علی به یارانش درباره نافرمانی
62. نافرمانی سپاه امام علی
63. نام‌های امام علی
64. نسب امام علی
65. نیرنگ‌های دشمنان امام علی
66. هدایت امام علی در حدیث
67. وراثت امام علی در حدیث
68. وصایت امام علی در حدیث
69. ولادت امام علی
70. ولایت امام علی در حدیث
71. ویژگی‌های اخلاقی امام علی
72. ویژگی‌های اعتقادی امام علی
73. ویژگی‌های امام علی
74. ویژگی‌های جنگی امام علی
75. ویژگی‌های دشمنان امام علی
76. ویژگی‌های دوستداران امام علی
77. ویژگی‌های سیاسی امام علی
78. ویژگی‌های عملی امام علی
79. پذیرفته شدن دعاهای امام علی
80. پرورش امام علی
81. پس از شهادت امام علی
82. پیشگویی امام علی
83. کارگزاران امام علی
84. کنیه‌های امام علی
85. کین‌ورزی به امام علی
86. یاران امام علی
87. یاری خواستن امام علی از کوفیان‌
88. یوم‌الدار

منابع

1. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین