خواب در معارف و سیره نبوی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث خواب است. خواب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خواب در قرآن - خواب در نهج البلاغه - خواب در معارف و سیره نبوی - خواب در معارف و سیره فاطمی - پرسش مرتبط نداردزمان خواب و استراحت
می‌دانیم که تعیین زمان مناسب برای خواب، آثار جسمی و روحی بسیاری در پی دارد. آنان که همچون پیامبر اعظم(ص) بخشی از شب را به عبادت و شب‌زنده‌داری اهتمام می‌ورزند، تلاش دارند که زمان خواب خود را به تأخیر نیندازند تا جسمشان قوت و نشاط لازم را برای بیداری در بخشی از شب داشته باشند. این مهم در سیره پیامبر اعظم(ص) آشکارا دیده می‌شود. بنا بر روایات نقل شده از برخی همسران پیامبر، آن حضرت اول شب را برای خواب و استراحت خود برمی‌گزید و پس از مقداری استراحت برمی‌خاست و به تهجد مشغول می‌شد[۱]. این رفتار به ویژه با توجه به وجوب تهجد و شب‌زنده‌داری بر آن حضرت، بیشتر قابل فهم و تحلیل خواهد بود؛ چراکه توفیق تهجد در نیمه و انتهای شب در صورتی فراهم می‌آید که فرد اوایل شب را برای استراحت انتخاب کند.[۲].
مقدار خواب و استراحت
بنا بر آنچه از قرآن کریم و روایات دریافتنی است، پیامبر اکرم(ص) شب‌هنگام اندکی استراحت می‌کرد و بخش بیشتر شب را به عبادت و تهجد مشغول می‌شد. این امر بدان جهت است که خواب اندک و به مقدارِ ضرورت، و پرهیز از پرخوابی، جزء تعالیم مکاتب الهی است. برای مثال در روایتی از امام کاظم(ع) چنین می‌خوانیم: «خداوند، فرد پرخواب و بی‌کار را دوست ندارد»[۳]. بنا بر آیات اولیه سوره مزمل، پیامبر اکرم(ص) مکلّف به بیداری در بخش عمده‌ای از شب بود: ﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾[۴]. از آیه آخر همین سوره نیز چنین برمی‌آید که رسول خدا(ص) و جمعی از مؤمنان خاص، بر اساس این دستورالعمل بخش زیادی از شب را برای تهجد و عبادت برمی‌خاستند: ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ...﴾[۵].
البته بر پایه برخی روایات پس از نزول این سوره به مدت یک سال[۶] رسول خدا(ص) و برخی مؤمنان - بی‌آنکه بر آنان واجب باشد- گاه تمام شب را بیدار می‌ماندند تا به طور یقین به دستور الهی در ابتدای سوره مزمل عمل کرده باشند[۷]؛ چنان که از فرط قیام در شب، قدم‌های آنان ورم کرد[۸]. بدین رو، آخرین آیه این سوره نازل شد و به گونه‌ای تخفیف در این تکلیف صادر گشت و قیام و عبادت در شب به قدر توان آن حضرت و مؤمنان نزدیک به ایشان مقرر شد. در آیه آخر سوره مزمّل حکم تخفیفی بر آن حضرت نازل شد: ﴿... عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۹]
با توجه به آنچه از انتهای سوره مزمّل برمی‌آید، پیامبر اکرم(ص) موظف بوده در حد میسور و توان، شب‌ها را به تهجد و قرائت قرآن مشغول باشد و همین امر نیز موجب تقلیل خواب و استراحت آن حضرت بود. در روایت ابن عباس نیز آمده است که پیامبر اکرم(ص) در نیمه‌شب یا کمی قبل یا بعد از آن، از خواب برمی‌خاست و پس از قرائت ده آیه آخر سوره آل عمران، وضو می‌ساخت و مشغول نماز می‌شد[۱۰].[۱۱].
منابع
پانویس
- ↑ عن الأسود بن يزيد، قال: سألت عايشة عن صلاة رسول الله(ص) بالليل، فقالت: كان ينام اول الليل ثم يقوم.... (الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۲۲۳؛ الطیالسی، مسند، ص۱۹۸؛ الجواهری، مسند ابن جعد، ص۳۷۳؛ النسائی، السن الکبری، ج۱، ص۴۱۳؛ ابن راهویه، مسند، ج۳، ص۸۵۲).
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۹۳.
- ↑ «عَنْ بَشِيرٍ الدَّهَّانِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى(ع) يَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ يُبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ الْفَارِغَ». (الکلینی، الکافی، ج۵، ص۸۴، ح۲؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۶۸، ح۳۶۳۵)
- ↑ «ای جامه بر خویش پیچیده * شب را- جز اندکی- بپای خیز * نیمی از آن را یا اندکی از آن (نیمه) را کم کن! * یا (اندکی) بر آن بیفزای و قرآن را آرام و روشن بخوان» سوره مزمل، آیه ۱-۴.
- ↑ «بی‌گمان پروردگارت می‌داند که تو و دسته‌ای از کسانی که با تواند نزدیک به دو سوم شب و نیمه آن و یک سوم آن برمی‌خیزید؛ و خداوند شب و روز را اندازه می‌دارد.».. سوره مزمل، آیه ۲۰.
- ↑ این مدت بنا به نقلی تا هجده ماه، به نقلی تا دو سال و به نقلی دیگر تا ده سال ادامه داشت، اما نقل مشهور همان یک سال است. (بنگرید به: الطبری، جامع البیان، ج۲۹، ص۱۵۶؛ السیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۲۷۶؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۷۰ و ۷۱)
- ↑ «... وَ كَانَ الرَّجُلُ يَقُومُ وَ لَا يَدْرِي مَتَى يَنْتَصِفُ اللَّيْلُ وَ مَتَى يَكُونُ الثُّلُثَانِ وَ كَانَ الرَّجُلُ يَقُومُ حَتَّى يُصْبِحَ مَخَافَةَ أَنْ لَا يَحْفَظَهُ...». (قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۹۲)
- ↑ «... عن قتاده: قم الليل إلا قليلا، قاموا حولا أو حولين حتى انتفخت سوقهم و اقدامهم...». (الطبری، جامع البیان، ج۲۹، ص۱۵۶).
- ↑ «... او معلوم داشت که شما هرگز آن را نمی‌توانید شمار کرد پس از شما در گذشت؛ اکنون آنچه میسّر است از قرآن بخوانید! او معلوم داشت که برخی از شما بیمار خواهند بود و برخی دیگر در زمین، گام می‌زنند و (روزی خود را) از بخشش خداوند می‌جویند و گروهی دیگر در راه خداوند جنگ می‌کنند بنابراین آنچه میسّر است از آن (قرآن) بخوانید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خداوند وامی نیکو بدهید و هر نیکی که برای خویش از پیش فرستید پاداش آن را نزد خداوند بهتر و با پاداشی سترگ‌تر خواهید یافت و از خداوند آمرزش بخواهید که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مزمل، آیه ۲۰.
- ↑ عن كريب مولى ابن عباس ان عبدالله بن عباس اخبره انه بات عند ميمونة زوج النبي(ص) و هي خالته، قال فاضطجعت في عرض الوسادة و اضطجع رسول الله(ص) و اهله في طولها، فنام رسول الله(ص) حتى اذا انتصف الليل أو قبله بقليل أو بعده بقليل، استيقظ رسول الله(ص) فجلس يمسح النوم عن وجهه، ثم قرء العشر الآيات، خواتيم سورة آل عمران. ثم قام الى شن معلقة فتوضأ منها فأحسن وضوئه، ثم قام يصلي.... (ابن حنبل، مسند احمد، ج۱، ص۲۴۲).
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۹۴.