حکمت در معارف و سیره سجادی

معناشناسی

واژه حکمت به معنای رسیدن به حقیقت به وسیله علم و عقل است^[۱]. علامه طباطبایی می‌گوید: حکمت نوعی محکم‌کاری است و غالباً در معلومات عقلی واقعی که هرگز قابل بطلان و کذب نیست، استعمال می‌شود^[۲].^[۳]

حکمت در قرآن

به گزارش قرآن کریم؛ خداوند حکیم است و نظام هستی را بیهوده^[۴] و بازیچه^[۵] نیافریده است. یکی از وظایف پیامبر اکرم (ص)^[۶] و یکی از روش‌های دعوت به خداوند^[۷] آموزش حکمت است^[۸].

حکمت در روایات و سخنان امام سجاد (ع)

رسول اکرم (ص)، چهل روز عبادت خالصانه را زمینه‌ساز جریان حکمت از قلب بر زبان معرفی کرده است^[۹]. امام سجاد (ع) حکمت خداوند را حاکم بر عالم هستی و تغییرناپذیر خوانده و عرضه می‌دارد: «وَ يَا مَنْ‏ لَا تُبَدِّلُ‏ حِكْمَتَهُ الْوَسَائِلُ»^[۱۰]. «ای خداوندی که ناموس حکمتت را هیچ وسیله‌ای و سببی دگرگون نسازد».

همچنین شب قدر را، زمان تثبیت و تحکیم حکمت الهی شمرده^[۱۱] و اراده حتمی خداوند را بر مبنای عدالت و قضاوت او را مبتنی بر انصاف^[۱۲] و اراده او را بی‌رقیب خوانده است^[۱۳] در عبارتی دیگر بیان می‌دارد: منزهی تو ای خداوند، سخنت سرشار از حکمت و تقدیرت حتمی است^[۱۴] در مکتب امام زین‌العابدین (ع)، قدرت غیرقابل معارضه؛ پناهگاه انحصاری، حاکمیت مطلق و تدبیر جامع؛ تقدیر روزی بندگان، کرامت، رأفت و رحمت نسبت به آنان و مهربانی و بخشش بیش از اندازه نسبت به همه آفریده‌ها^[۱۵]، از نشانه‌های حکمت الهی است. از این رو عرض می‌کند: «حمد خداوند را، راضی‌ام به قضای خداوندی؛ شهادت می‌دهم که خدای یکتا، روزی‌های بندگانش را به عدالت تقسیم کرده و با همه بندگانش به فضل و احسان رفتار می‌کند»^[۱۶].

امام سجاد (ع)، برای انسان، گریزی از تسلیم در برابر حکمت مطلق خداوند روا نمی‌دارد^[۱۷] و استفاده بهینه از قدرت اختیار خویش در مسیر معرفت الهی، تسلیم و رضایت در برابر اراده الهی، رفع غبار تردید از جان و دل و دستیابی به یقین مخلِصان را از درگاه خداوند مسئلت می‌کند^[۱۸] و می‌گوید: «بارخدایا، قصد مرا در اطاعت خویش پایداری بخش و بصیرتم را در پرستشت قوی گردان»^[۱۹].^[۲۰].^[۲۱]

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر و بخشی، زهرا، مقاله «حکمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ المفردات فی غریب القرآن.
↑ تفسیر المیزان، ج۳، ص۳۹۵.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر و بخشی، زهرا، مقاله «حکمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۹۰.
↑ ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ﴾ «و ما آسمان و زمین و آنچه را میان آنهاست بیهوده نیافریدیم؛ این پندار کافران است پس وای از آتش (دوزخ) بر کافران!» سوره ص، آیه ۲۷.
↑ ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ﴾ «و ما آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آنهاست به بازیچه نیافریده‌ایم» سوره دخان، آیه ۳۸.
↑ ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ «بی‌گمان خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که از خودشان فرستاده‌ای در میان آنان برانگیخت که آیات وی را بر آنان می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت که بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره جمعه، آیه ۲.
↑ ﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾ «(مردم را) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فرا خوان و با آنان با روشی که بهتر باشد چالش ورز! بی‌گمان پروردگارت به آن کس که راه وی را گم کرده داناتر است و او به رهیافتگان داناتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۵.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر و بخشی، زهرا، مقاله «حکمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۹۰.
↑ بحارالانوار، ج۵۳، ص۳۲۶.
↑ دعای ۱۳.
↑ نیایش چهل‌و‌چهارم.
↑ نیایش چهل‌و‌هفتم.
↑ نیایش شانزدهم.
↑ نیایش چهل‌و‌هفتم.
↑ نیایش سی‌و‌ششم.
↑ نیایش سی‌و‌پنجم.
↑ دعای بیستم.
↑ نیایش سی‌وسوم.
↑ نیایش سی‌ویکم.
↑ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ۱۴۱۴، بیروت، مؤسسة الوفاء؛ تفسیر المیزان، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ۱۴۱۷، قم، جامعه مدرسین؛ الصحیفة السجادیة، الامام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی: صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۵، تهران، نشر سروش؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم، دارالقرآن الکریم: المفردات فی غریب القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، ۱۴۱۲، بیروت، دارالعلم.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر و بخشی، زهرا، مقاله «حکمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۹۰.

[1] المفردات فی غریب القرآن.

[2] تفسیر المیزان، ج۳، ص۳۹۵.

[3] شایسته‌نژاد، علی اکبر و بخشی، زهرا، مقاله «حکمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۹۰.

[4] ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ﴾ «و ما آسمان و زمین و آنچه را میان آنهاست بیهوده نیافریدیم؛ این پندار کافران است پس وای از آتش (دوزخ) بر کافران!» سوره ص، آیه ۲۷.

[5] ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ﴾ «و ما آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آنهاست به بازیچه نیافریده‌ایم» سوره دخان، آیه ۳۸.

[6] ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ «بی‌گمان خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که از خودشان فرستاده‌ای در میان آنان برانگیخت که آیات وی را بر آنان می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت که بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره جمعه، آیه ۲.

[7] ﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾ «(مردم را) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فرا خوان و با آنان با روشی که بهتر باشد چالش ورز! بی‌گمان پروردگارت به آن کس که راه وی را گم کرده داناتر است و او به رهیافتگان داناتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۵.

[8] شایسته‌نژاد، علی اکبر و بخشی، زهرا، مقاله «حکمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۹۰.

[9] بحارالانوار، ج۵۳، ص۳۲۶.

[10] دعای ۱۳.

[11] نیایش چهل‌و‌چهارم.

[12] نیایش چهل‌و‌هفتم.

[13] نیایش شانزدهم.

[14] نیایش چهل‌و‌هفتم.

[15] نیایش سی‌و‌ششم.

[16] نیایش سی‌و‌پنجم.

[17] دعای بیستم.

[18] نیایش سی‌وسوم.

[19] نیایش سی‌ویکم.

[20] بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ۱۴۱۴، بیروت، مؤسسة الوفاء؛ تفسیر المیزان، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ۱۴۱۷، قم، جامعه مدرسین؛ الصحیفة السجادیة، الامام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی: صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۵، تهران، نشر سروش؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم، دارالقرآن الکریم: المفردات فی غریب القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، ۱۴۱۲، بیروت، دارالعلم.

[21] شایسته‌نژاد، علی اکبر و بخشی، زهرا، مقاله «حکمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۹۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]