پیروی از نواب عام در دوران غیبت

پیروی از نواب عام

یکی از وظایف دوران غیبت، پیروی از علمای راستین یا نواب عام است که در دستورات پیشوایان الهی به آن سفارش شده است؛ امام زمان (ع) فرمودند: «در پیش‌آمدهایی که برای شما رخ می‌دهد باید به راویان اخبار ما ـ دانشمندان علوم دینی ـ مراجعه کنید که ایشان حجت من بر شما و من حجت خدا بر آنها هستم»^[۱]</ref>. در زمان حضور امام، مردم تکالیف شرعی و پاسخ مسائل خود را مستقیم از امام دریافت می‌کردند؛ ولی ارتباط امام زمان با مردم در زمان غیبت صغری از طریق نایبان خاص و در دوره غیبت کبری، فقهای جامع الشرایط به نصب امام زمان (ع) مسئولیت نمایندگی عام امام (ع) را در استمرار حرکت حیات بخش امامت و پاسداری از احکام و مقررات اسلامی برعهده دارند. وظیفۀ هرکس در هر زمان بر اساس مقتضیات آن زمان رقم می‌خورد؛ چنان‌که زراره وقتی از امام صادق (ع) سؤال می‌کند مردم در زمان غیبت و انتظار چه کاری انجام دهند؟ می‌فرماید: «به وظیفه‌ای که دارند عمل می‌کنند تا اینکه حقیقت برای آنها روشن شود».^[۲] امروزه این امر با تبعیت از دستورها و فرمان‌ها و اطاعت از مجتهدین جامع شرایط است.

نیابت عام و گستره آن

نیابت عامه مقامی است که به وسیلۀ ائمه (ع) به ویژه امام زمان (ع) به فقیه واجد شرایط‍‌ تفویض شده است. امام حسن عسکری (ع) دربارۀ فقیهان راستین، ویژگی‏‌های آنها و مسؤولیت جامعه در برابر آنها، فرموده است: "هرکس از فقهاء، نفس خود را از معاصی و محرمات نگهداری کند و دین خود را حفظ‍‌ نماید و مخالف هوای خود و مطیع مولای خود باشد، پس عوام باید از او تقلید کنند"^[۳] امام (ع) ضابطه‌ای کلی و صفات و مشخصاتی را معرفی و بیان می‌کند که در هر عصری آن صفات و ویژگی‌های معین در هر فردی وجود داشته باشد، نایب عام‌ امام (ع) شناخته می‌شود. در دوران غیبت، فقها و علما به عنوان جانشینان امام معصوم (ع)، راهبران جامعه و هادیان امت و محل رجوع مردم هستند و احکام دینی را با اجتهاد و تفقه خود، به آنان ابلاغ می‏‏‌کنند.

وجوب اطاعت از فقیه جامع الشرائط

اطاعت از فقهاء جامع‌الشرایط، با توجه به شرایط و ضوابطی که مطرح شده، واجب و مخالفت با آنها حرام است و در ردیف اطاعت و مخالفت با امام زمان است.

دلایل پیروی از نواب عام

اصل عقلایی: بنابر اصل عقلاییِ رجوع جاهل به عالم، فقها به نیابت از امام زمان، مرجع و پاسخگوی مسائل شرعی مردم هستند. تقلید و پیروی از فقها در احکام فقهی، شیوۀ همگانی و آسان در انجام مسائل شرعی است؛ زیرا استخراج احکام الهی از منابع آن در توان همۀ مردم نیست و احتیاط در همۀ موارد هم غیر ممکن و دارای عسر و حرج است. پس تقلید از صاحب‌نظران در هر فن و تخصصی، مورد پسند عقل بوده و خدای متعال هم به تقلید دستور داده است: ﴿ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾^[۴] برای جلوگیری از تعطیل احکام الهی و اجرای صحیح آنها راهی جز مراجعه به فقیه اسلام شناس و عادل نیست.
دلیل نقلی: روایات متعددی به پیروی از نواب عام در زمان غیبت اشاره دارد؛ مانند:
1. اسحاق بن یعقوب دربارۀ تکلیف شیعیان در غیبت کبری از امام صادق (ع) سؤال کرده و حضرت در پاسخ فرمودند: «در پیش‌آمدهایی که برای شما رخ می‌دهد باید به راویان اخبار ما ـ دانشمندان علوم دینی ـ مراجعه کنید که ایشان حجت من بر شما و من حجت خدا بر آنها هستم»^[۵].
2. مرحوم شیخ کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی روایتی را که به "مقبوله عمر بن حنظله" معروف است، از امام صادق (ع) به مضمون ذیل نقل کرده‏‌اند: "هرکدام از شما که حدیث ما را روایت کند و در حلال و حرام ما صاحب‏ نظر باشد و احکام ما را بداند، او را به حکومت برگزینند که من او را بر شما حاکم قرار دادم"^[۶]
اجماع و سیره قطعیه بر نیابت عامه: افزون‌بر نصوص پیغمبر و امامان (ع)، إجماع و سیره متصله قطعیه، نیز نیابت عامه را برای علمای عامل و فقهای ره یافته، حامیان دین، و راویان احادیث ائمه طاهرین (ع) ثابت می‌کنند^[۷].

نتیجه

در دوران غیبت کبری، به‌دلیل عدم دسترسی به امام، مردم از فقیه جامع الشرائط یا نائب عام امام مهدی پیروی می‌کنند. علت این امر فرمایش حضرت مهدی در توقیع شریف ایشان به شیخ مفید است که در آن علما را حجت خود بر مردم معرفی کرده است؛ به عبارت دیگر، نیابت عامه مقامی است که به وسیلۀ ائمه (ع) به ویژه امام مهدی (ع) به فقیه واجد شرایط‍‌ تفویض شده است؛ ازاین‌رو، تبعیت و پیروی از فرامین نائب امام زمان واجب و ضروری است؛ امام حسن عسکری (ع) دربارۀ فقیهان راستین، ویژگی‏‌های آنها و مسؤولیت جامعه در برابر آنها، فرموده است: "هرکس از فقهاء، نفس خود را از معاصی و محرمات نگهداری کند و دین خود را حفظ‍‌ نماید و مخالف هوای خود و مطیع مولای خود باشد، پس عوام باید از او تقلید کنند"^[۸] برای جلوگیری از تعطیل احکام الهی و اجرای صحیح آنها راهی جز مراجعه به فقیه اسلام شناس و عادل نیست^[۹].

پرسش مستقیم

آیا پیروی از نواب عام از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

↑ «"وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِم‏‏‏"»؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۲۹۰، ح ۲۴۷؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص ۴۸۳، ح ۴.
↑ «" يَتَمَسَّكُونَ بِالْأَمْرِ الَّذِي هُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُم‏"»؛ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین ج ۲ ص ۳۵۰؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۴۹.
↑ «"فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ "»؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ۲۷، ص ۱۳۱؛ مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، ج ۲، ص ۸۸.
↑ اگر نمی‌دانید از اهل دانش و اطلاع بپرسید» سوره نحل، آیه ۴۳.
↑ «"وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِم‏‏‏‏‏"»؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۲۹۰، ح ۲۴۷؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص ۴۸۳، ح ۴.
↑ «" مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِيثَنَا وَ نَظَرَ فِي حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْيَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً "»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۶۷، ح ۱۰؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، التهذیب، ج ۶، ص ۲۱۸، ح ۶.
↑ ر. ک: سید محمد تقی موسوی اصفهانی|موسوی اصفهانی، سید محمد تقی، تکالیف بندگان نسبت به امام زمان‌ (کتاب)|تکالیف بندگان نسبت به امام زمان‌، ص۴۷۷.
↑ «"فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ "»؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ۲۷، ص ۱۳۱؛ مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، ج ۲، ص ۸۸.
↑ ر. ک: فقیهی، علی نقی، سبک اخلاق اجتماعی مهدی‌یاوران، ۱۲۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۱۱۰-۱۱۷؛ قرائتی، محسن، شرایط ظهور از دیدگاه قرآن کریم، ص ۹۳ ـ ۱۰۴؛ کوثری، ابراهیم، انتظار و وظایف منتظران، ص ۲۰-۲۲؛ موسوی اصفهانی، سید محمد تقی، تکالیف بندگان نسبت به امام زمان‌، ص۴۷۷؛ پژوهشگران مرکز تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، ص۴۵۶، ۴۵۷؛ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص ۴۵۶ ـ ۴۵۸؛ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۷۴۹؛ بابایی طلاتپه، محمد باقر، مبانی صلح و امنیت در فرهنگ انتظار، ص ۱۱۹-۱۲۰؛ نجفی، حسن، بررسی ابعاد رفتار اخلاقی در سبک زندگی زمینه‌ساز ظهور موعود، ص ۳۲؛ رجایی، محبوبه، مؤلفه‌‌های انتظار توان‌مند در قرآن کریم و سنت؛ کارگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص ۲۲۱ و ۲۱۷.

[1] «"وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِم‏‏‏"»؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۲۹۰، ح ۲۴۷؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص ۴۸۳، ح ۴.

[2] «" يَتَمَسَّكُونَ بِالْأَمْرِ الَّذِي هُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُم‏"»؛ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین ج ۲ ص ۳۵۰؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۴۹.

[3] «"فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ "»؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ۲۷، ص ۱۳۱؛ مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، ج ۲، ص ۸۸.

[4] اگر نمی‌دانید از اهل دانش و اطلاع بپرسید» سوره نحل، آیه ۴۳.

[5] «"وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِم‏‏‏‏‏"»؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۲۹۰، ح ۲۴۷؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص ۴۸۳، ح ۴.

[6] «" مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِيثَنَا وَ نَظَرَ فِي حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْيَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً "»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۶۷، ح ۱۰؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، التهذیب، ج ۶، ص ۲۱۸، ح ۶.

[7] ر. ک: سید محمد تقی موسوی اصفهانی|موسوی اصفهانی، سید محمد تقی، تکالیف بندگان نسبت به امام زمان‌ (کتاب)|تکالیف بندگان نسبت به امام زمان‌، ص۴۷۷.

[8] «"فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ "»؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ۲۷، ص ۱۳۱؛ مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، ج ۲، ص ۸۸.

[9] ر. ک: فقیهی، علی نقی، سبک اخلاق اجتماعی مهدی‌یاوران، ۱۲۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۱۱۰-۱۱۷؛ قرائتی، محسن، شرایط ظهور از دیدگاه قرآن کریم، ص ۹۳ ـ ۱۰۴؛ کوثری، ابراهیم، انتظار و وظایف منتظران، ص ۲۰-۲۲؛ موسوی اصفهانی، سید محمد تقی، تکالیف بندگان نسبت به امام زمان‌، ص۴۷۷؛ پژوهشگران مرکز تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، ص۴۵۶، ۴۵۷؛ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص ۴۵۶ ـ ۴۵۸؛ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۷۴۹؛ بابایی طلاتپه، محمد باقر، مبانی صلح و امنیت در فرهنگ انتظار، ص ۱۱۹-۱۲۰؛ نجفی، حسن، بررسی ابعاد رفتار اخلاقی در سبک زندگی زمینه‌ساز ظهور موعود، ص ۳۲؛ رجایی، محبوبه، مؤلفه‌‌های انتظار توان‌مند در قرآن کریم و سنت؛ کارگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص ۲۲۱ و ۲۱۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]