آیا امام مهدی فرزند دارد؟ (پرسش)

آیا امام مهدی فرزند دارد؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل اصلی	مهدویت

آیا امام مهدی(ع) فرزند دارد؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

ابراهیم امینی

آیت الله ابراهیم امینی، در کتاب «دادگستر جهان» در این‌باره گفته است:

«دلیل معتبری در دست نداریم که موضوع ازدواج آنجناب و وجود اولاد را بطور قطع اثبات کند یا نفی نماید، البته ممکن است بطور ناشناس ازدواج کرده و اولاد ناشناسی هم داشته باشد و هرطور صلاح بداند عمل کند، گرچه بعضی از دعاها دلالت دارند که از آن حضرت فرزندانی به وجود آمده یا بعد از این بوجود خواهد آمد».

پاسخ‌های دیگر

 با کلیک بر «ادامه مطلب» پاسخ باز و با کلیک بر «نهفتن» بسته می‌شود:  

۱. حجت الاسلام و المسلمین قرائتی؛

محسن قرائتی حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی در کتاب «جهت‌نما» در اين باره گفته است: « عقل به ما می‌گوید دنبال مسائلی برویم که چهار شرط داشته باشد: ضروری و واجب باشد؛ مستحب و مفید باشد؛ مشکل فردی در آن حل شود؛ جامعه‌ای را از خطر و انحراف نجات دهد. اطلاعات جزئی راجع به مسائل شخصی امام زمان(ع) و هیچ امام دیگر، نه واجب و مستحب است و نه مشکل فرد و جامعه‌ای را حل می‌کند. وقتی امت ما، به ویژه نسل جوان از مهم‌ترین ضروریات غافل هستند؛ آیا صلاح است که ما وقت خود را برای این گونه سؤالات صرف کنیم؟! قرآن کریم در سوره کهف از جوانمردانی یاد می‌کند که در اقلیت بودند و چون احساس کردند که در محیط فاسد نمی‌توانند مکتب خودشان را حفظ کنند؛ از رفاه و لذت‌های زندگی شهری صرف نظر کردند. و در بیابان‌ها غاری یافته، به آن جا هجرت نمودند تا دین خود را حفظ کنند. این نسخه قرآنی، نسخه شفابخش تمام مسلمانانی است که در سرزمین‌های کفر در اقلیت هستند و تصمیم دارند تا دین خود را حفظ کنند و اگر لازم باشد از منطقه‌ای به منطقه‌ای هجرت نموده، هم فکران خود را شناسایی کنند؛ از در آمدها و رفاه‌هایی بگذرند؛ ولی تحت تأثیر آن‌ها قرار نگیرند. قرآن از کسانی که به جای این نسخه شفابخش در فکر آمار و تعداد آن افراد هستند و با هم گفت وگو می‌کنند که آیا آن جوانمردان، سه نفر، پنج نفر یا هفت نفر بودند، به شدت انتقاد می‌کند. دغدغه ما باید این مسأله باشد که چه کنیم تا سرباز مهدی(ع) شویم، نه آن که حضرت مهدی(ع) خانواده دارد یا ندارد! لابد پس از این سؤال، سؤال‌های دیگری از این نوع هم پیش می‌آید؛ مثلاً این که آیا فرزندان ایشان پسرند یا دختر؛ داماد و عروسشان چه کسانی هستند؛ غذایشان چیست؟... درست مثل وقتی که حضرت علی(ع) فرمودند: "از من بپرسید تا مرا از دست نداده‌اید"؛ در این میان کسی پرسید: "تعداد موهای سر من چقدر است؟" خداوند متعال بعضی از سؤال‌ها را به گونه‌ای جواب می‌دهد که سؤال کننده از سؤال خود شرمنده شود؛ مثلاً از پیغمبر می‌پرسیدند: چه چیزهایی را انفاق کنیم: چه چیز یعنی، لباس، غذا، میوه، گوشت یا نان و... اما خداوند به جای این که بفرماید چه چیزی را صدقه بدهید، جواب دیگری می‌دهد و می‌فرماید: "هر چه می‌خواهید، بدهید؛ ولی به پدر و مادر بدهید". و به جای "چه چیز" به "چه کس" توجه می‌کند. ما از این شیوه قرآنی استفاده می‌کنیم که لازم نیست هر سؤالی را جواب بدهیم؛ ولی لازم است جواب ما ارشادی باشد؛ یعنی سؤال کننده به سمت و سوی حق هدایت شود. خوراک، پوشاک یا مسکن مسأله اصلی نیست؛ سؤال اصلی، نوع صدقه نیست؛ بلکه صدقه گیرنده مورد توجه است».

۲. حجت الاسلام و المسلمین رضانژاد؛

عزالدین رضانژاد حجت الاسلام و المسلمین دکتر عزالدین رضانژاد، در مقاله «حیات امام مهدی» در این‌باره گفته است: «آیا حضرت مهدی(ع) پیش از ظهور، همسر و فرزندانی دارد؟ این یکی از پرسش‌های مرتبط با دورانغیبت به شمار می‌آید و تاکنون پاسخ قطعی بدان داده نشده است. برخی برآنند که حضرت مهدی(ع) همسر و فرزند دارد. دلیل های این گروه را بر می‌شمریم: پای‌بندی به سنت پیامبر(ص): ازدواج در اسلام بسیار اهمیت دارد و سنت پیامبر اکرم(ص) نه به شمار می‌آید. بی‌تردید، حضرت مهدی(ع) نیز مانند دیگر پیشوایان معصوم(ع) بدین سنت نبوی پای‌بند است. محدث نوری در این باره می‌نویسد: "چگونه حضرت مهدی(ع) چنین سنّت بزرگ جد بزرگوارش را ترک خواهد کرد، با آن همه ترغیب و تشویقی که در انجام دادن ازدواج و تهدیدی که در ترک آن شده است؟! سزاوارترین امت در تمسک به سنت پیامبر(ص)، امام هر عصر است و تاکنون کسی ترک ازدواج را از ویژگی آن حضرت نشمرده است. عالم وارسته میرزا علی اکبر نهاوندیان نیز می‌نویسد: پس از پذیرش زندگی و غیبت آن بزرگوار و استحباب تناكح و تناسل و منع از رهبانیت و عزوبت، حتما آن حضرت را اهل و عیال و اولاد خواهد بود. روايات: کفعمی، در کتاب مصباح روایتی نقل می‌کند که نشان می‌دهد همسر آن حضرت(ع) از فرزندان "عبدالعزّی" پسر عبدالمطلب است. البته روایاتی نیز که درباره فرزندان حضرت نقل شده، بر همسر داشتن آن بزرگوار گواهی می‌دهد. در این بخش، با توجه به ظرفیت کتاب، توجه به نمونه‌هایی از این روایات و احتمالات مربوط به آن، سودمند می نماید: امام صادق(ع) فرمود: صاحب این امر در غیبت دارد؛ یکی از آنها چنان طولانی می‌شود که بعضی می‌گویند: وفات کرده؛ برخی می‌گویند: کشته شده و گروهی می‌گویند: آمده و رفته است، جز شماری اندک از شیعیان، هیچ کس بر باور خود استوار نیست و کسی از اقامتگاهش آگاهی ندارد. حتی فرزندانش جایگاهش را نمی دانند. فقط کسی که متصدی امور اوست، از آن خبر دارد. بر اساس روایتی دیگر، آن حضرت فرمود: "گویا نزول قائم" را با اهل و عیالش در مسجد سهله می‌بینم». افزون بر این، سید بن طاووس، شیخ حر عاملی و علامه مجلسی روایاتی در این باره نقل کرده‌اند. علامه مجلسی موضوع فرزندان حضرت مهدی (ع) را چنان با اهمیت یافته که یکی از باب‌های کتاب شریف بحارالانوار را به بحث از خلفا و حکومت فرزندان حضرت مهدی(ع) اختصاص داده است. البته در برابر این روایات، روایت معارض نیز وجود دارد. ترجمه این حدیث چنین است: "هر امام باید فرزند داشته باشد، جز حضرت مهدی(ع) که فرزند ندارد". بزرگانی مانند محدث نوری، شیخ طوسی و میر محمد میرلوحی در مسیر رفع این تعارض گام برداشته، چنین گفته‌اند: امام زمان(ع) مانند سایر پیشوایان معصوم، پسری که امام باشد ندارد، نه آن که هرگز فرزند (پسر) نداشته باشد. دعاها و زیارات: در فرازهایی از دعاها، زیارات و صلوات نقل شده از معصومان(ع) لاله واژه‌هایی مانند: "ولد"، "ذریه"، "اهل‌ بیت" و "آل‌بیت" به چشم می‌خورد که وجود همسر و فرزندان آن حضرت را اثبات می‌کند؛ برای نمونه، توجه به دو مورد ذیل سودمند است: امام رضا(ع) در فرازی از دعای ویژه‌ای که باید در زمانغیبت خوانده شود، خداوند را این گونه می‌خواند: " اللَّهُمَّ أَعْطِهِ‏ فِي‏ نَفْسِهِ‏ وَ أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ وَ أُمَّتِهِ وَ جَمِيعِ رَعِيَّتِهِ مَا تُقِرُّ بِهِ عَيْنَهُ‏ وَ تَسُرُّ بِهِ نَفْسَهُ " . در پایان صلواتی که از حضرت مهدی(ع) نقل شده است، چنین می‌خوانیم: " وَ صَلِّ عَلى وليك و ولاة عهدي و ألأئمة من وليه و مُد في أعمارهم و زد في آجالهم؛ "».

۳. حجت الاسلام و المسلمین طاهری؛

حبیب‌الله طاهری حجت الاسلام و المسلمین دکتر حبیب‌الله طاهری در کتاب «سیمای آفتاب» در این‌باره گفته‌است: «در مورد اینکه در غیبت کبری برای حضرت صاحب الامر همسر و فرزندانی هست یا نه؟ دلیل قطعی بر وجود یا عدم وجود آن نداریم، لکن شواهدی هست که وجود همسر و فرزندان را اثبات می‌نمایند و آنها عبارتند از: قواعد کلی: احکام کلی شریعت محمدی (ص) ایجاب می‌کند که حضرت بقیة الله(ع) نیز مانند دیگر پیشوایان معصوم تشکیل خانواده داده، از سنت جد بزرگوارش حضرت محمد مصطفی (ص) پیروی نماید. مرحوم محدث نوری می‌فرماید: "چگونه ترک خواهند نمود چنین سنت عظیمه جد بزرگوار خود را، با آن همه ترغیب و تحریص، که در فعل آن، و تهدید و تخویف که در ترک آن شده است، سزاوارترین امت در اخذ به سنت پیامبر(ص) امام هر عصر است و تاکنون کسی ترک آن را ازخصایص آن جناب نشمرده است". مرحوم نهاوندی می‌فرمایند: "بالجمله بعد از اعتقاد به زندگی و غیبت آن بزرگوار، و استحباب تناکح و تناسل و منع از رهبانیت و عزوبت، لابد آن بزرگوار را عیال و اولاد خواهد بود، و کثرت آن به سبب طول عمر، چنانکه عادت اقتضا می‌کند، باعث اختیار بلدی خاص است که خالی از غیر خواص باشد، تا آنکه ذکر آن حضرت چنانکه مقتضای حکمت غیبت است، مستور بماند و اولاد او هم به آسودگی خاطر زندگی کنند، پس گول این شبهات را مخور و انکار وجود بلاد و اولاد آن بزرگوار را افسانه شمر". بنابراین، طبق قواعد کلی باید حضرت دارای همسر و فرزند باشد چنانکه این دو بزرگوار اشاره فرموده‌اند. روایات : در رابطه با همسر یا همسران حضرت بقیة الله(ع) تنها یک روایت است که سر نخی به دست می‌دهد و ن روایتی است که مرحوم "کفعمی" در کتاب شریف مصباح، نقل کرده است، بر اساس این روایت، همسر حضرت، از نسل "عبد العُزی" پسر عبدالمطلب می‌باشد. و در این رابطه با اولاد آن حضرت که وجود آنها به روشنی اثبات می‌کند و این روایات ضمناً وجود همسر را نیز اثبات می‌کنند: سید بن طاوس، در جمال الاسبوع می‌فرماید: روایتی با سندهای متصل یافتم که حضرت ولی عصر(ع) را اولاد بسیاری هست که در شهرهای کرانه دریا حاکم و والی هستند و در نیکی و بزرگواری در رأس نیکان روزگار و در قله صفات ابرار و اخیار هستند". روایت انباری که مرحوم علامه مجلسی در بحار آن را آورده و روایتی طولانی است. البته بسیاری از بزرگان در داستان انباری تردید کرده‌اند از جمله مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی در کتاب شریف الذریعه و آیت الله ابراهیم امینی در کتاب دادگستر جهان. امام صادق(ع) می‌فرماید: "برای صاحب این امر دو غیبت است، یکی از آنها به قدری طولانی می‌شود که برخی مردم می‌گویند وفات کرده و برخی می‌گوید کشته شده و برخی می‌گویند آمده و رفته، جز تعدادی اندک از شیعیان، بر باور خود استوار نماند و کسی از اقامتگاه او مطلع نمی‌شود، حتی فرزندان او جایگاه او نمی‌دانند، به جز کسی که متصدی امور اوست". محمد بن مشهدی، در کتاب "مزار" از امام صادق(ع) نقل می‌کند که فرمود: گویا نزول قائم را با اهل و عیالش در مسجد سهله می‌مبینم". رسول گرامی اسلام در اخرین شب زندگی خود قلم و دواتی خواست، وصایای فراوانی املاء کرد و امیرالمؤمنان نوشت، آنگاه وصایایی هم درباره فرزندان حضرت مهدی بیان فرمود و دستور داد که آن را امامان دست به دست به حضرت مهدی (ع) برسانند و نیز هنگام وفات به پسرش تقدیم نماید. مرحوم شیخ حر عاملی، در کتاب "الایقاظ من الهجعة" از صفحه ۳۹۲ تا صفحه ۴۰۵ بابی را به بحث از دولت فرزندان مهدی (ع) اختصاص داده است. (ص ۳۹۲). مرحوم علامه مجلسی نیز بابی را به خلفا و اولاد حضرت مهدی (ع) اختصاص داده است. چنانکه ملاحظه کردید روایات بسیاری دلیل بر وجود فرزند برای حضرت مهدی (ع) هستند الا یک روایت که منافی و معارض با این روایات است، و آن روایت این است که می‌گوید: "هر امامی باید فرزند داشته باشد، ب جز حضرت مهدی (ع) که فرزند ندارد". ولی علما و بزرگان شیعه، مانند حضرت مرحوم محدث نوری و شیخ طوسی و میر محمد میرلوحی معاصر علامه مجلسی این تنافی را رفع کردند، بدین بیان که امام زمان، مانند سایر ائمه پسر امام ندارد نه آنکه اصلاً پسر ندارد. بنابراین، از مجموع احادیث استفاده می‌شود که برای حضرت مهدی (ع) فرزندان بسیاری هست که همه از اولیاء و صلحا و شرفا هستند، ولی سمت امامت ندارند، چرا که امام منحصر در دوازده نفر است. دعاها: علاوه بر روایات و قواعد کلی، برخی دعاها نیز از معصومین(ع) صادر شده و یا از ناحیه مقدسه رسیده است، دلالت دارند بر اینکه برای حضرت اهل و عیال و فرزندانی هست و در دعاها نامی از انها برده شده و در حق آنان دعا شده است. در این دعاها تعبیر "ولد"، "ذریه"، "اهل بیت" بکار رفته که همه اینها وجود همسر و فرزندان را برای آن حضرت اثبات می‌کنند، در این مورد دعا بسیار است، ما به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم: در آخرین فراز از صلواتی که از ناحیه مقدسه صادر شده چنین می‌خوانیم: "صَلِّ‏ عَلَى‏ وَلِيِّكَ‏ وَ وُلَاةِ عَهْدِهِ‏ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ وَ مُدَّ فِي أَعْمَارِهِمْ وَ زِدْ فِي آجَالِهِمْ"؛ در ضمن دعایی که به هنگام وداع سرداب مقدس وارد شده، چنین می‌خوانیم: "وَ صَلِّ عَلَى‏ وَلِيِّكَ‏ وَ وُلَاةِ عَهْدِهِ‏ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ..."؛ در دعایی که امام رضا(ع) تعلیم فرموده که در عصر غیبت خوانده شود، چنین آمده است: "اللَّهُمَ‏ أَعْطِهِ‏ فِي‏ نَفْسِهِ‏ وَ أَهْلِهِ‏ وَ وُلْدِهِ‏ وَ ذُرِّيَّتِهِ وَ أُمَّتِهِ وَ جَمِيعِ رَعِيَّتِهِ مَا تُقِرُّ بِهِ عَيْنَهُ وَ تَسُرُّ بِهِ نَفْسَهُ..." در فرازی از زیارت مخصوص حضرت ولی عصر(ع) که روزهای جمعه وارد است، چنین می‌خوانیم: "يَا مَوْلَايَ‏ يَا صَاحِبَ‏ الزَّمَانِ‏ صَلَوَاتُ‏ اللَّهِ‏ عَلَيْكَ‏ وَ عَلَى آلِ بَيْتِكَ هَذَا يَوْمُ الْجُمُعَةِ... صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَ عَلَى أَهْلِ بَيْتِكَ الطَّاهِرِينَ"؛ دعا بسیار طولانی از ناحیه مقدسه صادر شده که سید بن طاووس آن را از تعقیبات عصر جمعه شمرده و می‌فرماید: اگر به هیچ کدام از اعمال عصر جمعه موفق نشوی، این دعا را ترک نکن که از ناحیه مقدسه به آن امر شده است و در فرازی ازآن دعا می‌خوانیم: "حَتَّى‏ نَنْظُرَ إِلَى‏ وَلِيِّكَ‏ صَلَوَاتُكَ‏ عَلَيْهِ‏ وَ آلِهِ ظَاهِرَ الْمَقَالَةِ وَاضِحَ الدَّلَالَةِ هَادِياً مِنَ الضَّلَالَةِ شَافِياً مِنَ الْجَهَالَةِ..."؛ به هر حال، در دعاهای بسیاری اشاره به فرزندان و اهل بیت حضرت شده است که در مجموع می‌توان وثوق به وجود آنها پیدا کرد، هر چند قطع به وجود همسر و فرزند پیدا نمی‌شود، زیرا این روایات و دعاها درحد تواتر نیستند که مفید یقین باشند».

۴. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «پرسمان مهدویت» در این‌باره گفته است: «از آنجایی که روایت صریح و روشنی در این‌باره در دست نیست، در بین دانشمندان شیعه سه دیدگاه متفاوت پدید آمده است. که هریک برخاسته از پاره‌ای روایات است. امید می‌رود با بحث‌های جدّی‌تر و فراگیرتر، پاسخی درخور و مطمئن ارائه گردد. گمانه‌های سه گانه‌ای که مطرح شده بدین قرار است: ۱) ازدواج کرده و دارای فرزندانی نیز هست:کسانی که بر این باورند، اعتقاد دارند آن حضرت نه فقط ازدواج کرده، که دارای فرزندانی نیز هست و آنان نیز فرزندانی دارند و .... میرزا حسین طبرسی نوری از جمله کسانی که بر این مطلب پافشاری زیادی دارد. ایشان در نجم الثاقب با عنوان "دفع شبهه نبودن اولاد برای آن حضرت" آورده است: سید بن طاووس در اواخر کتاب "جمال الاسبوع" گفته که: "من یافتم روایتی به سند متصل به اینکه از برای مهدی گروهی از اولاد است که والیانند در اطراف شهرها که در دریاست و ایشان دارایند غایت بزرگی و صفات نیکان را". در مراجعه به جمال الاسبوع درخواهیم یافت که نه فقط سندی بر این ادعا نیاورده، بلکه مشخص نکرده این سخن از چه کسی ذکر شده است. استناد به چنین سخنی بر مطلبی به این مهمّی، جای بسی شگفتی است. کسانی که بر دیدگاه نخست پای می‌فشارند، بر این باورند که زن و فرزند داشتن حضرت با قواعد کلی روایات و ادعیه سازگار است. ایشان بر این باورند که احکام کلی شریعت محمّدی(ص) ایجاب می‌کند که حضرت مهدی (ع) نیز به مانند دیگر پیشوایان معصوم(ع) تشکیل خانواده داده از سنّت جد بزرگوار خود پیروی نماید. اما نکته قابل توجّه این است که این استحباب با مسئله بسیار مهمّی با عنوان غیبت و فلسفه آن در تعارض است. از ایشان می‌پرسیم اهمیت ازدواج به عنوان یک مستحب بیشتر است یا امر بسیار مهمّ "امر به معروف و نهی از منکر"؟ حتما پاسخ خواهد داد: امر به معروف مهمّ‌تر است. حال آیا امام عصر(ع) از این همه منکری که رخ می‌دهد خبر دارد یا خیر؟ حتما می‌گوید: خبر دارد. پس چرا نهی از منکر نمی‌کند؟ خواهد گفت با مقام غیبت حضرت در تعارض است. حال این پرسش پیش می‌آید که واجبی به این مهمّی در تعارض با غیبت ترک می‌شود، اما امر مستحب نه!! نه فقط امر به معروف که بسیاری از شئونات امام است که به خاطر غیبت ایشان به صورت موقت ترک می‌شود. افزون بر اینکه روایت نبوی می‌گوید " فَمَنْ‏ رَغِبَ‏ عَنْ‏ سُنَّتِي‏ فَلَيْسَ‏ مِنِّي‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏" و آن بدین معناست که با آن به مخالفت برخیزد و بر ما روشن است که هرکس اگر به دلیل‌هایی نتوانست ازدواج کند به این معنا نیست که با آن مخالف است. همچنین آنها بر این باورند که پاره‌ای از روایات شاهدی بر همسر و فرزنددار بودن آن حضرت است. مهمّترین روایاتی را که در این بخش ارائه می‌نمایند از این قرار است: یکی از نویسندگان معاصر در این باره نوشته است: درباره همسر و یا همسران حضرت بقیة اللّه(ع) فقط یک سر نخ وجود دارد و آن روایتی است که مرحوم "کفعمی" در مصباح نقل کرده است. بر اساس این روایت: "همسر حضرت مهدی (ع) از نسل عبد العزی "پسر عبد المطلب" می‌باشد". آنگاه گویی با قاطعیت تمام همسردار بودن آن حضرت ثابت شده، در پی اثبات فرزندان می‌رود و می‌نویسد: اما درباره اولاد آن حضرت روایاتی هست که وجود آنها را به روشنی اثبات می‌کند. اما ادله‌ای که بر فرزنددار بودن آن حضرت بیان شده همراه با نقد آنها بدین قرار است: شیخ طوسی از مفضل بن عمر نقل کرده که امام صادق(ع) فرمود: "برای صاحب این امر دو غیبت است که یکی از آنها به اندازه‌ای طولانی می‌شود که برخی از مردم گویند: از دنیا رفته، برخی گویند: کشته شده و برخی گویند: آمده و رفته، جز تعداد اندکی از شیعیان بر باور خود استوار نماند. و کسی از اقامتگاه او آگاه نمی‌شود، از فرزندانش و نه از غیر او. به جز کسی که متصدی امور اوست". برخی از این روایت استفاده کرده‌اند که آن حضرت در دوران غیبت دارای فرزند است. چرا که اگر فرزند نداشت این روایت بی‌معنا می‌شد. نقد و بررسی کوتاه: نعمانی همین روایت را نقل کرده در حالی که به جای "من ولده" "من ولی" آورده است. با توجه به اینکه کتاب "الغیبه" نعمانی به مراتب بر "کتاب الغیبه" شیخ طوسی مقدم بوده و بخشی از سند هر دو کتاب مشترک است و نیز بین کلمه "ولی" و "ولد" از نگاه نوشتار نزدیکی وجود دارد، احتمال تصحیف بسیار قوی می‌نماید. و بنابراین استدلال، به این روایت بی‌اعتبار خواهد شد. آیت اللّه صافی گلپایگانی، یکی از مراجع تقلید معاصر، پس از ذکر هر دو روایت می‌نویسد: "با وجود این اختلاف، استناد به نقل "غیبت شیخ" اطمینان بخش نیست؛ بلکه نقل "غیبت نعمانی" از برخی جهات، مانند علوّ سند و لفظ حدیث، معتبرتر به نظر می‌رسد روایت جزیره خضراء که سخن از فرزندان حضرت در جزیره‌ای دور دست دارد. علامه مجلسی می‌گوید مؤلف کتاب مزار کبیر به اسناد خود از ابو بصیر از امام صادق(ع) نقل کرده که آن حضرت فرمود: "گویا می‌بینم فرود آمدن قائم را در مسجد سهله با اهل و عیالش". اگرچه این روایت برای آن حضرت همسر و فرزند اثبات کرده ولی هیچ دلالتی ندارد در دوران غیبت نیز دارای زن و فرزند است، چرا که احتمال دارد این زن و فرزند پس از ظهور برای ایشان حاصل آید. البته به روایات دیگری نیز استدلال شده که به نظر می‌رسد آنچه ذکر شد از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و آن هم که ملاحظه شد قابلیت استدلال بر این موضوع را ندارند. افزون بر روایات به برخی از ادعیه و زیارت نامه‌ها نیز استدلال شده که در آنها نیز استدلال ناتمام است. :::::*زیرا استناد قطعی آنها به معصوم(ع) مورد تردید است. آیت اللّه صافی گلپایگانی درباره برخی از آنچه به عنوان دلیل قائلین به زن و فرزنددار بودن حضرت آمده است، می‌نویسد: "بعضی از روایات، مثل خبر "کمال الدین انباری" و خبر "زین الدین مازندرانی" از جهت غرابت و ضعف ظاهری که در متن آنهاست، قابل استناد نمی‌باشد. و بعضی دیگر، همچون فقرات برخی از "ادعیه و زیارات" نیز صراحت ندارد، و قابل حمل بر عصر ظهور می‌باشد. ۲) ازدواج انجام گرفته، ولی اولاد ندارد:عده‌ای به دلیل مواجهه با اشکالاتی که بر زن و فرزند داشتن حضرت ذکر شده، گمانه وسطی را برگزیده‌اند. به این بیان که حضرت به خاطر عمل به سنّت پیامبر ازدواج کرده، ولی به خاطر مصون ماندن از مشکلات فرزند داشتن، دارای فرزند نیست. غافل از اینکه اشکالات فرزند داشتن حضرت، درباره همسر حضرت همچنان باقی خواهد ماند. با این بیان که اگر قرار باشد، آن حضرت شخصی را به عنوان همسر برگزیند، یا باید بگوییم که عمر او نیز مانند عمر حضرت طولانی است- که بر این امر دلیلی نداریم- یا اینکه بگوییم مدتی با آن حضرت زندگی کرده و از دنیا رفته است. در این صورت، حضرت به سنّت ازدواج عمل کرده و پس از آن، تنها و بدون زن و فرزند زندگی را ادامه میدهد. ۳) ازدواج نکرده است: به طور اساسی همسر اختیار کردن برای حضرت مهدی (ع) با فلسفه غیبت در تعارض است. و بسیار بعید است آن حضرت ازدواج کرده باشد. اگرچه وقتی ادله قائلین به اثبات زن و فرزند داشتن حضرت ناکافی دانسته شد، نیازی به آوردن دلیل بر زن و فرزند نداشتن نخواهد بود؛ لکن کسانی که احتمال سوم را مطرح کرده‌اند، به ادله‌ای نیز تمسک کرده‌اند. که از جمله آنهاست: مسعودی در "اثبات الوصیه" نقل کرده در محضر امام رضا(ع) علی بن حمزه و ابن سراج و ابن ابی سعید مکاوی وارد شدند. علی بن ابی حمزه آغاز به سخن کرده گفت: برای ما از پدرانتان نقل شده که تمام وظائف امام پس از رحلت به امامی مانند او منتقل می‌شود. امام رضا(ع) به او فرمود: خبر بده مرا از حسین بن علی(ع) امام بود یا نه؟ گفت: امام بود. حضرت فرمود: پس چه کسی جانشین او شد؟ عرض کرد: علی بن حسین(ع). این پرسش و پاسخ ادامه یافت تا اینکه ابن ابی حمزه گفت: برای ما روایت شده که امام در نخواهد گذشت تا اینکه جانشین و نسل خود را ببیند. امام رضا(ع) فرمود: آیا در این روایت بیش از چیزی برای شما گفته نشده؟. گفت: نه. حضرت فرمود: بله به خدا سوگند برایتان روایت شده مگر قائم ابی حمزه با حالتی شبیه اعتراض گفت: این قسمت در حدیث است؟! امام رضا(ع) فرمود: وای بر تو چگونه جرأت کردی به چیزی که بخشی از آن را نادیده گرفته‌ای بر من احتجاج کنی". افزون بر مسعودی، کشی در رجال خود و شیخ طوسی در "اختیار معرفه الرجال" نیز این روایت را با اندک تفاوتی آورده‌اند. روشن است که این روایت نه فقط داشتن فرزند برای حضرت مهدی (ع) را در دوران غیبت منتفی می‌داند، بلکه در تمامی عمر آن حضرت چنین می‌داند. شیخ طوسی در کتاب الغیبه نزدیک به همین مضمون را در روایتی دیگر آورده است. حسن بن علی خزاز گفت علی بن ابی حمزه وارد بر امام رضا(ع) شد. پرسید آیا شما امام هستی؟ حضرت فرمود: آری. علی بن ابی حمزه گفت: از پدر بزرگ شما جعفر بن محمّد شنیدم که: امامی نیست مگر اینکه فرزندی دارد. امام فرمود: آیا فراموش کردی یا خود را به فراموشی زدی؟ اینچنین که گفتی نفرمود. بلکه ایشان فرمود: امامی نیست مگر اینکه فرزندی داشته باشد مگر امامی که حسین بن علی برای او خارج می‌شود "رجعت می‌کند" پس همانا او فرزندی نخواهد داشت. علی بن ابی حمزه گفت راست فرمودی اینچنین فرمود جد بزرگوار شما روایاتی حضرت خضر را به عنوان کسی معرفی کرده که وحشت تنهایی حضرت مهدی (ع) را در دوران غیبت برطرف می‌سازد و در حالی که اگر آن حضرت زن و فرزند داشت، نیازی به ملازم و همراه نبود. امام رضا(ع) فرمود: "حضرت خضر(ع) از آب حیات نوشید و او زنده است ... ، خداوند به واسطه او تنهایی قائم ما را در دوران غیبتش به انس تبدیل کند و غربت و تنهایی‌اش را با او مرتفع سازد" در روایات فراوانی از آن حضرت با القاب فرید "تک" و وحید "یگانه" یاد شده است و این با زن و فرزند داشتن منافات دارد دست‌های از روایات، ملازمان حضرتش را در دوران غیبت فقط سی تن از یاران خاصّ آن حضرت ذکر کرده است. و سخنی از همراهی زن و فرزند ایشان با وی ننموده است. امام صادق(ع) در این باره فرمود: "صاحب این امر، از غیبتی ناگزیر است و در غیبت خود ناچار از گوشه‌گیری و کناره‌جویی از دیگران است و طیبه "مدینه" خوش منزلی است و با وجود سی تن "یا به همراهی سی نفر" در آنجا وحشت و ترسی نیست" علامه محمد تقی شوشتری درباره فرزنددار بودن امام زمان(ع) نوشته است: "باید گفت: در هیچ خبری وارد نشده است که آن حضرت پیش از ظهور فرزند داشته باشد، و در خصوص فرزنددار شدن آن امام پس از ظهور هم اختلاف است" بنابراین به نظر می‌رسد ادله کسانی که برای آن حضرت اثبات زن و فرزند می‌نمایند ناتمام است. و خداوند آگاه‌تر است».

۵. حجت الاسلام و المسلمین رجالی تهرانی؛

علی رضا رجالی تهرانی حجت الاسلام و المسلمین علی رضا رجالی تهرانی، در کتاب «یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «اگرچه از ظاهر بعضی روایات و ادعیه معصومین، چنین استنباط شده که آن حضرت دارای همسر و اولاد می‌‏باشد. امّا همان‏طور که خواهد آمد، برخی روایات نیز که از درجه اعتبار زیادی برخوردارند، به فرزند نداشتن آن حضرت تصریح دارند. و امّا ابتدا به روایاتی که به وسیله آنها می‌‏‏توان بر فرزند داشتن امام مهدی (ع) استدلال نمود، می‌‏‏پردازیم و آنها را مورد بررسی قرار می‌‏دهیم: شیخ طوسی از مفضّل بن عمر روایت می‌‏‏کند که امام صادق (ع) فرمود: هیچ یک از فرزندان او و دیگران از محلّ وی اطّلاع ندارند، مگر خدایی که اختیار او را در دست دارد استدلال به این روایت از چند جهت صحیح نیست: نعمانی، همین جمله را چنین روایت کرده است: لا یطّلع علی موضعه احد من ولی و لا غیره ... گفته می‌‏شود در روایت شیخ طوسی تحریف واقع شده است. زیرا در روایت ضمیر مفرد به جای ضمیر جمع استفاده شده، و می‌‏گوید: از فرزندان او و دیگری، در حالی که صحیح این بود که بگوید: از فرزندان او و دیگران. بر فرض که بپذیریم، باز هم چیزی در روایت وجود ندارد که حاکی از زمان و فرزندان امام (ع) باشد. و شاید پس از چند قرن فرزندانش متولّد شوند. روایت جزیره خضراء که مرحوم مجلسی در بحار الانوار نقل کرده است، در صورتی که این روایت دارای سند معتبر و قابل اعتماد نیست، و بیشتر شبیه یک افسانه و رمان است تا واقعیت. روایت پنج شهر احمد بن محمد بن یحیی انباری مبنی بر اینکه امام زمان (ع) فرزندانی دارد که پنج تن از آنان حکومت پنج شهر و پایتخت را عهده دارند. این روایت نیز به یک افسانه می‌‏ماند، ضمن اینکه سند این داستان بسیار سست و بی‌‏اساس است. علّامه محقق، شیخ آقا بزرگ تهرانی، در صحّت روایت مذکور تشکیک کرده چنین می‌‏‏نویسد: این داستان در آخر یکی از نسخه‌‏های کتاب تعازی تألیف محمد بن علی علومی مرقوم بوده است. پس علی بن فتح اللّه کاشانی، گمان کرده که داستان مرقوم، جزو آن کتاب است، در صورتی که اشتباه کرده و ممکن نیست داستان، جزء آن کتاب باشد، زیرا یحیی بن هبیره وزیر، که این قضیه در منزلش اتفاق افتاده، در تاریخ ۵۶۰ وفات کرده و مؤلّف کتاب تعازی قریب دویست سال بر وی تقدّم داشته است. علاوه بر آن، در متن داستان نیز، تناقضاتی دیده می‌‏‏شود، زیرا احمد بن محمد بن یحیی انباری که ناقل داستان است، می‌‏گوید: وزیر از ما پیمان گرفت که داستان مذکور را، برای احدی نقل نکنیم، ما هم به عهد خود وفا کردیم و تا زنده بود برای هیچ‏کس ابراز ننمودیم. بنابراین باید حکایت آن داستان، بعد از تاریخ وفات وزیر یعنی ۵۶۰ اتفاق افتاده باشد، در صورتی که در متن داستان، عثمان بن عبد الباقی می‌‏‏گوید: احمد بن محمد بن یحیی انباری‏ داستان را در تاریخ ۵۴۳ برای من حکایت کرد. روایتی که سید بن طاووس نقل کرده است که امام رضا (ع) در مقام دعا عرض کرد: اللّهمّ صلّ علی ولاة عهده و الائمّة من ولده این روایت نیز قابل اعتماد نیست، زیرا سند آن ضعیف است. ضمنا بنابر تصریح خود سید بن طاووس، دارای متن دیگری نیز می‌‏‏باشد که به این شکل است: اللّهمّ صلّ علی ولاة عهده و الائمّة من بعده . و همچنین اگر صحّت روایت را بپذیریم، باز هم در آن نکته‏‌ای که حاکی از زمان ولادت فرزندان امام باشد، وجود ندارد. روایاتی که در بحث پیش آوردیم، نمی‌‏‏تواند ثابت کند که امام زمان (ع) فرزند داشته باشد. زیرا دلایلی وجود دارد که می‌‏‏رساند امام زمان (ع) لااقل در حال حاضر فرزند ندارد. از جمله: مسعودی روایت کرده است: علی بن ابی حمزه، ابن السرّاج و ابن سعید مکاری بر امام رضا (ع) وارد شدند. علی بن ابی حمزه، به آن حضرت عرض کرد: از پدرانت روایت کرده‏‌ایم، تا بدین‏جا رسید که: روایت کرده‌‏ایم که امام از دنیا نمی‌‏رود تا فرزندش را ببیند؟ حضرت فرمود: آیا در این حدیث روایت کرده‏‌اید: الّا القائم عرض کردند: بلی. حضرت فرمود: آری، روایت کرده‌‏اید، شما نمی‌‏‏دانید که چرا گفته شده و معنای آن چیست؟ ابن ابی حمزه گفت: این مطلب در حدیث چیست؟ حضرت به او فرمود: وای بر تو، چگونه جرأت کردی با چیزی بر من استدلال کنی که بعضی از آن، با بعضی دیگر در هم آمیخته است. و فرمود: خداوند متعال بزودی فرزندم را به من نشان خواهد داد. از محمد بن عبد اللّه بن جعفر حمیری، از پدرش، از علّی بن سلیمان بن رشید، از حسن بن علّی خزاز نقل کند که گفت: علّی بن ابی حمزه بر حضرت رضا (ع) وارد شد و عرض کرد: آیا شما امام هستی؟ فرمود: آری: عرض کرد: من از جدّت، جعفر بن محمّد (ع) شنیدم که فرمود: امامی وجود ندارد مگر اینکه فرزندی داشته باشد و از خود نسلی بر جای بگذارد. فرمود: ای پیر، فراموش کردی یا خود را به فراموشی زدی؟ جعفر این‏گونه نگفت، بلکه فرمود: امامی وجود ندارد مگر اینکه فرزندی دارد، جز امامی که حسین (ع) برای او از قبر بیرون می‌‏‏آید؛ او فرزند ندارد. عرض کرد: فدایت شوم، درست فرمودی. شنیدم که جدّت چنین گفت. روایات دیگری که بر فرزند نداشتن امام تصریح دارد، نیز موجود است که می‌‏توان برای آگاهی بیشتر به کتاب‌های مربوطه مراجعه کرد. به هر تقدیر، اگرچه همسر و فرزند داشتن آن حضرت محتمل است، امّا در بررسی اخبار و احادیث وارده، به روایت معتبری که موجب اطمینان باشد، نرسیدیم، و دنبال نمودن این موضوع لزومی هم ندارد».

۶. حجت الاسلام و المسلمین رحیمی؛

عباس رحیمی حجت الاسلام و المسلمین عباس رحیمی، در کتاب «امید فردا» در این‌باره گفته است: « این مطلب نیز روشن نیست. در برخی زیارت‌ها، بر ذریه او سلام شده و در بعضی احادیث آمده که وقتی حضرت مهدی (ع) ظهور می‌کند "يَنزِلُ بِأَهْلِهِ‌ وَ عِيَالِهِ‌ مَسْجِدَ السَّهْلَةِ"؛ با اهل و عیال خود در مسجد سهله ساکن می‌شود. با توجه به این که ازدواج سنت رسول خدا (ص) است، بعید به نظر می‌رسد که حضرت مهدی (ع) مجرد و تنها زندگی کنند. و الله اعلم».

۷. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن؛

پژوهشگران مؤسسه آینده روشن پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، در کتاب «مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها» در این‌باره گفته‌اند: «درباره ازدواج حضرت مهدی (ع) اختلاف است. بعضی علما ازجمله مرحوم محدث نوری "نویسنده کتاب نجم الثاقب."، بر این عقیده‌اند که آن حضرت ازدواج کرده و فرزندانی نیز دارد. عمده دلیل این گروه آن است که ازدواج، سنت مؤکد اسلامی است که مورد سفارش پیامبر مکرم اسلام (ص) بوده است و حضرت مهدی (ع) از هر شخصی شایسته‌تر است که به سنت پیامبر عمل کند. در پاسخ می‌گوییم: امام مهدی (ع) در حال حاضر در غیبت به سر می‌برد و این یک حالت استثنایی است که ارتباط ایشان را با مردم محدود می‌کند. بنابراین، همین عذر می‌تواند مانع اجرای این سنت نبوی شود؛ زیرا به یقین گاه به دلیل شرایطی خاص، ممکن است حکم واجبی از عهده انسان برداشته شود، چه رسد به مستحبات و سنت‌ها. افزون بر این، ازدواج سنتی نبوی است که باید در طول زندگی انجام گیرد و هیچ اشکالی ندارد که حضرت مهدی (ع) پس از ظهور اقدام به این عمل نماید و در این صورت، ترک‌کننده سنت نبوی نیز نخواهد بود. از همین‌جا می‌توان استفاده کرد دعاهایی که در آنها به حضرت و خانواده او اشاره کرده، می‌تواند به دوران ظهور آن بزرگوار مربوط باشد، نه زمان غیبت. در مقابل این نظریه، دیدگاه دیگری مطرح است که قاطعانه ازدواج حضرت را نفی می‌کند. عمده دلیل ایشان هم این است که لازمه ازدواج حضرت، یا طولانی بودن عمر همسر اوست که دلیلی بر آن نداریم، یا آنکه حضرت پس از رحلت همسر، مجبور است با دیگری ازدواج کند، یا به دلیل ازدواج باید فرزندانی داشته باشد که سرپرستی آنها موجب شناخته شدن حضرت گردد و... . البته این مطالب هم سست و بی‌اساس است. ممکن است حضرت در برهه‌ای از حیات خود -حتی در غیبت- همسری اختیار کند و آن زن از دنیا برود. در این صورت، ایشان هم به سنت نبوی عمل کرده و هم مشکلات و پی‌آمدهایی برای آن حضرت پیش نیاید. بنابراین، ما نه دلیلی بر ازدواج حضرت داریم و نه سندی بر ازدواج نکردن او، ضمن اینکه مبهم بودن این مسئله می‌تواند، دارای حکمتی باشد، چون در هر صورت، مشکلاتی پیش می‌آید. آنچه در روایات آمده این است که همواره سی نفر از بهترین انسان‌ها در خدمت امام زمان (ع) هستند و او را در حل مشکلات یاری می‌کنند و تنها آنان از محل زندگی امام باخبرند».

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: