شهوات در اخلاق اسلامی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث شهوات است. "شهوات" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

شهوات در قرآن | شهوات در حدیث | شهوات در نهج البلاغه | شهوات در اخلاق اسلامی | شهوات در معارف دعا و زیارات | شهوات در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل شهوات (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

امور بازدارنده از شهوات

عقل

• که حجت درونی و پیامبر باطنی و ودیعه الهی در انسان است. عقل نه تنها انسان را از انجام ناشایست‌ها باز می‌‌دارد، که او را از گرایش به محرّمات نیز منع می‌‌نماید. از همین روست که در آیات بسیاری از قرآن کریم، به گونه‌های متفاوت به پیروی از عقل دعوت شده است: ﴿أَفَلَا یَتَفَکّرونَ﴾، ﴿أَفَلَا يَعْقِلُونَ﴾، ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ﴾ و...
• از همین روست که خداوند، به کسانی که سر از تبعیّت عقل نپیچیده‌اند، بشارت به جنّت داده است: ﴿ فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾.
• و باز از دوزخیان حکایت فرموده که تنها چون سَر در پای عقل ننهاده‌اند، روی در جهنّم گذارده‌اند: ﴿وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ﴾.

علم

• دانش، انسان دانشمند را بواسطه آنکه نسبت به مفاسدِ رذائل، آگاهی یافته است، از تبعیّت آن باز می‌‌دارد. سخن منسوب به افلاطون: "گسترش رذائل اخلاقی در جامعه، نشان از جهل مردم آن جامعه دارد؛ چرا که اگر از مفاسد آن آگاه بودند هرگز تن به آن نمی‌دادند" نیز، بر همین اساس استوار شده است.
• از همین روست که اسلام به سختی سر در پی تعلیم و تعلّم جامعه نهاده، و - همانگونه که پیش از این دیدیم - قرآن کریم آموزش و پرورش نفوس مردمان را، از اهداف نهائی خلقت و نیز بوجود آمدن ادیان دانسته است. خداوند متعال می‌‌فرماید: ﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا﴾. و باز می‌‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾.

نفس لوّامه

• این نفس، در این میان از نقشی برجسته برخوردار است؛ تا آنجا که قرآن کریم به آن قسم یاد نموده است: ﴿لَا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَةِ * وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ﴾.
• و باز از همین روست که در این آیه، آن را در کنار قیامت - با تمامی اهمّیّت و عظمت آن! - یاد نموده است.

ترتبیت و تهذیب نفس

• این عامل نیز، از اهمّیّتی فراوان برخوردار است؛ از همین روست که قرآن کریم به گونه‌های مختلف از آن یاد کرده است؛
• گاه صریحاً به آن امر نموده: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا﴾.
• و گاه مضرّات ترک آن را بیان کرده است: ﴿قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ﴾.

قانون اجتماعی

• منظور از قانون اجتماعی، قانونی است که جامعه را بگونه عام - در هر دو صورت دینی و غیر دینی آن-، از فروافتادن در امور ناشایست باز می‌‌دارد. اسلام در این زمینه سیره مردم را امضا نموده، و قانون‌های اجتماعی را پذیرا شده است. فراتر از این، می‌‌توان از متن وحی الهی استفاده نمود که قانونگذاری‌های اجتماعی، خود در شمار وظائف پیامبران بوده است: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ﴾.

نظارت عمومی

• منظور از این نظارت، همان اصل "امر به معروف و نهی از منکر" است؛ که به شدیدترین وجه در اسلام مورد تأکید قرار گرفته است. در قرآن کریم می‌‌خوانیم: ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾.
• فراتر از این، اسلام نه تنها به این مطلب به گونه جدّی اشاره نموده، که تشکیل حوزه‌های علمیّه- برای تبیین نظری این امر -، و نیز تشکیل شورائی برای برعهده گرفتن عملی این مسأله را نیز، خواستار شده است.

این بحث سخت دراز دامن است، از اینرو پس از این به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.

ایمان عقلی

• ایمان عقلی، عبارت از مجموعه معارفی است که عقل انسانی به آن یقین پیدا می‌‌کند. معارف مربوط به مبدأ، معاد، نبوّت، امامت و... در این شمار است. قرآن کریم به این مجموعه، عنوان عامّ "اسلام" را اطلاق فرموده است: ﴿قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ﴾. پر واضح است که ایمان‌های عموم مردم، از همین نوع می‌‌باشد.
• این گونه از ایمان نیز، بدون تردید آدمی را از مخالفت اوامر الهی باز می‌‌دارد. وحی الهی به روشنی در این زمنیه دلالت می‌‌نماید، که حتّی گمان به وجود معاد – و نه یقین به آن -، انسان را از فروافتادن در دامن منهیّات باز می‌‌دارد: ﴿وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ * الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ * وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ * أَلَا يَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ * لِيَوْمٍ عَظِيمٍ﴾.
• از همین روست که بیشتر آنان که گه گاه در دادگاهها به مجازات می‌‌رسند، و نیز آنان که در زندانها روز را به شب و شب را به روز می‌‌رسانند، در شمار کسانی هستند که اعتقادی به مبدء و معاد آفرینش ندارند.

منابع

• مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۱

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: