رحمت در معارف دعا و زیارات
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل رحمت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
رحمت، بنابر آنچه راغب گفته، رقّت و لطافتی است که مقتضی احسان باشد. اما چنانچه رحمت به خدا نسبت داده شود تنها به معنای احسانی است که در حق بندگانش روا می‌دارد[۱]، چرا که رقّت به معنای انفعال و تأثّر قلبی، در خدا راهی ندارد. رحمت چه در خدا و چه در انسان موجب عطف توجه به مخلوقات و یا شخص دیگر می‌شود و از این جهت می‌توان گفت هر رحمتی مستلزم عطوفت است.
امام سجاد(ع) در دعای عرفه وقتی از امام یاری‌گر دین و ولیّ خدا سخن می‌گوید چنین درخواستی دارد: «... وَ هَبْ لَنَا رَأْفَتَهُ، وَ رَحْمَتَهُ وَ تَعَطُّفَهُ وَ تَحَنُّنَهُ»[۲]؛ «ای خداوند، ولی و امام خود را برای دوستانت قلبی مهربان و نرم عطا کن و دست قدرت او بر دشمنانت گشوده گردان و رأفت و رحمت و عطوفت و محبتش را نصیب ما گردان». باز در همین دعا عطوفت قلب نسبت به افراد خاشع را از خداوند درخواست می‌کند. با ملاحظه این نیایش‌ها معلوم می‌شود که رحمت و عطوفت همراه هم و هر یک ملازم با دیگری است. از امیرالمؤمنین(ع) نقل شده است: «رساترین وسیله‌ای که می‌توانی رحمت حق را بدان جلب کنی، آن است که در دل خویش رحمت و مهر به همه مردم را بپرورانی»[۳].
رحمت الهی در قرآن به زیباترین شکل منعکس شده است. خدای رحمان و رحیم[۴]، رحمت را بر خویشتن واجب ساخته است: ﴿كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾[۵][۶]. رحمت خدا گسترده و فراگیر است[۷]. تنها گمراهان هستند که از رحمت خدا نومید می‌شوند[۸]. رحمت الهی به افراد نیکوکار نزدیک است[۹] کتاب هدایت الهی (قرآن) شفا و رحمت برای مؤمنین به ارمغان می‌آورد[۱۰].
در سایه رحمت الهی پیامبر گرامی اسلام(ص)، شخصی نرم‌خو و پرمهر است[۱۱]. او سراسر رحمت برای مؤمنان است[۱۲]. پیامبر نه تنها برای مؤمنان بلکه برای همه جهانیان مایه رحمت است[۱۳].
قرآن به ما فرمان می‌دهد که بال تواضع و مرحمت برای پدر و مادر خویش بگسترانیم[۱۴] و هم‌چنان مؤمنان را در عرصه روابط اجتماعیشان نسبت به یکدیگر مهربان و رحمت‌گستر معرفی می‌کند[۱۵]. آنچه ذکر شد نمونه‌ای از جلوه‌های رحمت در قرآن کریم است که بیان‌گر رحمت عام و خاص الهی و نیز رحمت و عطوفت ایمانی و انسانی در بین افراد بشر است. صحیفه سجادیه نیز مملوّ از دعاها و مناجات‌هایی است که در ضمن آنها از رحمت خدا سخن گفته شده است. این مطالب را در ذیل این عناوین بررسی می‌کنیم:
- خدا ارحم‌الراحمین است: بسیار شده است که حضرت سجاد(ع) خدا را با این اسم خوانده است: «يَدْعُوكَ بِيَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ...»[۱۶]؛ تو را ندا می‌دهد که: «ای مهربان‌ترین مهربانان، ای مهربان‌ترین کسی که مقصد جویندگان رحمتی و ای صاحب عطوفتی که مقصود پویندگان استغفاری».
- رحمت خدا در دنیا و آخرت: «ای از میان برنده غم‌ها و ای زداینده اندوهان، ای بخشاینده در دنیا و آخرت... بر محمد و خاندان او درود بفرست و غمم از جان برادر و اندوهم از دل بزدای»[۱۷].
- رحمت خدا پایان‌ناپذیر است: «ای خداوندی که خزاین رحمتت فنا نشود، درود بفرست بر محمد و خاندانش و ما را از رحمت خویش نصیبی ده»[۱۸].
- رحمت خدا گسترده است: «ای خداوندی که دریای رحمتت پهناور است و عرصه عفو و بخشایشت عظیم است، ای خدای بزرگ»[۱۹]. و نیز: «عرصه مغفرت و رحمت تو پهناورتر از گناهان من است»[۲۰].
- رحمت خدا بر غضبش پیشی دارد: «(بار خدایا)... تویی که عفوت را از عقابت بیشی است. تویی که رحمتت را بر غضبت پیشی است»[۲۱].
- طلب رحمت از خدا: «(خدایا) از تو خواهم که بر من رحمت آوری، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و بر من رحمت آور»[۲۲]. و نیز: «شبیه‌ترین چیزها به خواست و اراده تو و سزاوارترین کارها در عرصه عزّوجل و جلال تو، رحمت آوردن تو بر کسی است که از تو رحمت طلبد و فریاد رسیدن تو کسی را که از تو فریاد خواهد. پس بر زاری ما به درگاهت رحمت آور»[۲۳].
- از رحمت خدا نباید مأیوس شد: ای خداوند، در کتابی که نازل کرده‌ای و بندگانت را به آن بشارت داده‌ای، یافته‌ام که گفته‌ای: «بگو، ای بندگان من که بر زیان خویش اسراف کرده‌اید، از رحمت خدا مأیوس مشوید، زیرا خدا همه گناهان را می‌آمرزد»[۲۴].
- پیامبر(ص) امام و پیشوای رحمت است: «بار خدایا بر محمد که امین وحی توست،... آن امام رحمت و پیشوای خیر و کلید برکات درود بفرست»[۲۵].
- ماه رمضان و روز عرفه موسم بارش رحمت ویژه الهی: «بار خدایا، اگر کسی از بندگان تو، حق این ماه (رمضان) آن چنان که شایسته اوست رعایت کرده، و حرمتش نگه داشته و... رحمت تو بر او روی نهاده (است).»..[۲۶]. و نیز: بار خدایا، امروز روز عرفه است... در این روز رحمت خود پراکنده‌ای و بر مردمان به عفو خود منّت نهاده‌ای[۲۷].
- جز رحمت خدا پناهگاهی نیست: «ای خداوند، غضب تو را جز حِلم تو فرو نمی‌نشاند و سخط تو را جز عفو تو باز نمی‌گرداند و در برابر عقاب تو جز رحمتت پناهگاهی نیست»[۲۸].[۲۹].[۳۰]
جستارهای وابسته
منابع
خالقیان، فضل‌الله، مقاله «رحمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه- شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «مهرورزی»، دانشنامه صحیفه سجادیه
پانویس
- ↑ المفردات فی غریب القرآن.
- ↑ دعای ۴۷.
- ↑ گفتار امیرالمؤمنین علی(ع)، ج۱، ص۵۸۱.
- ↑ ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ «آن بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۳.
- ↑ «بگو از آن خداوند است که بر خویش بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است» سوره انعام، آیه ۱۲.
- ↑ نیز آیات ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ «و چون مؤمنان به آیات ما، نزد تو آیند بگو: درود بر شما! پروردگارتان بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است: چنانچه هر یک از شما از سر نادانی کار بدی انجام دهد، آنگاه از پس آن توبه کند و به راه آید، چنین است که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۵۴؛ و ﴿وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِكُمْ مَا يَشَاءُ كَمَا أَنْشَأَكُمْ مِنْ ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ﴾ «و پروردگار تو بی‌نیاز دارای بخشایش است؛ اگر بخواهد شما را باز می‌برد و آنچه را بخواهد پس از شما جانشین می‌گرداند به همان‌گونه که شما را از نسل گروه دیگری پدید آورد» سوره انعام، آیه ۱۳۳.
- ↑ ﴿فَإِنْ كَذَّبُوكَ فَقُلْ رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلَا يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ﴾ «پس اگر تو را دروغزن شمرده‌اند، بگو پروردگارتان دارای بخشایشی گسترده است و عذاب وی را از گروه تبهکاران باز نمی‌گردانند» سوره انعام، آیه ۱۴۷.
- ↑ ﴿قَالَ وَمَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ﴾ «گفت: و جز گمراهان چه کسی از بخشایش پروردگار خویش ناامید می‌گردد؟» سوره حجر، آیه ۵۶؛ ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾ «کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند که: پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است پس، آنان را که توبه آورده و از راه تو پیروی کرده‌اند بیامرز و از عذاب دوزخ باز دار» سوره غافر، آیه ۷.
- ↑ ﴿...إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾ «...بخشایش خداوند به نیکوکاران نزدیک است» سوره اعراف، آیه ۵۶.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ «ای مردم! برای شما پندی از سوی پروردگارتان و شفایی برای دل‌ها و رهنمود و بخشایشی برای مؤمنان آمده است» سوره یونس، آیه ۵۷.
- ↑ ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ...﴾ «پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند.».. سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
- ↑ ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ «و برخی از ایشان کسانی هستند که پیغمبر را آزار می‌کنند و می‌گویند او خوش‌باور است؛ بگو سخن نیوش خوبی برای شماست که به خداوند ایمان و مؤمنان را باور دارد و برای آن دسته از شما که ایمان آورده‌اند رحمت است و برای آن کسان که به فرستاده خداوند آزار می‌رسانند» سوره توبه، آیه ۶۱.
- ↑ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ﴾ «و تو را جز رحمتی برای جهانیان، نفرستاده‌ایم» سوره انبیاء، آیه ۱۰۷.
- ↑ ﴿وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا﴾ «و از سر مهر برای آنان به خاکساری افتادگی کن و بگو پروردگارا! بر آنان بخشایش آور چنان که آنها مرا در کودکی پروردند» سوره اسراء، آیه ۲۴.
- ↑ ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ...﴾ «محمد، پیامبر خداوند است و آنان که با وی‌اند، بر کافران سختگیر، میان خویش مهربانند.».. سوره فتح، آیه ۲۹.
- ↑ دعای ۱۲.
- ↑ نیایش پنجاه‌و‌چهارم.
- ↑ نیایش پنجم.
- ↑ نیایش چهل‌وهشتم.
- ↑ نیایش چهل‌وهشتم.
- ↑ نیایش شانزدهم.
- ↑ نیایش چهل‌وهفتم.
- ↑ نیایش دهم.
- ↑ نیایش پنجاهم.
- ↑ نیایش دوم.
- ↑ نیایش چهل‌و‌پنجم.
- ↑ نیایش چهل‌وهفتم.
- ↑ نیایش چهل‌وهفتم.
- ↑ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۹۴، چاپ نهم؛ قرآن مجید، ترجمه محمدمهدی فولادوند؛ گفتار امیرالمؤمنین علی(ع)، ترجمه غررالحکم، سیدحسین شیخ الاسلامی، انصاریان، قم، ۱۳۷۹، چاپ پنجم؛ المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، دارالعلم دارالشامیة، دمشق، بیروت، ۱۴۱۲.
- ↑ خالقیان، فضل‌الله، مقاله «رحمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۴۲.