زهد در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث زهد است. "زهد" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

زهد در قرآن - زهد در حدیث - زهد در نهج البلاغه - زهد در اخلاق اسلامی - زهد در عرفان اسلامی - زهد در معارف دعا و زیارات - زهد در معارف و سیره سجادی - زهد در معارف و سیره نبوی

تعریف زهد از منظر پیامبر(ص)

• برخی منابع طبق اسناد خود از رسول خدا(ص) روایت کرده‌اند که آن حضرت از جبرئیل(ع) پرسید: "معنای زهد چیست؟" گفت: "زاهد، دوست می‌دارد کسی را که آفریدگارش دوست دارد و ناخوش می‌دارد کسی را که آفریدگارش او را ناخوش دارد، و از حلال دنیا می‌پرهیزد و به حرام آن توجه نمی‌کند؛ زیرا حلال آن، حساب دارد و حرامش کیفر. [ زاهد] همچنان که به خویشتن رحم می‌کند، به همه مسلمانان رحم می‌کند و همان گونه که از لاشه گندیده بسیار بدبو دوری می‌کند، از سخن [بی جا] می‌پرهیزد و همان گونه که از آتش دوری می‌کند که مبادا او را فرا گیرد، از کالای دنیا و زرق و برق آن نیز دوری می‌کند و آرزویش کوتاه است؛ گویا مرگ خود را پیش رویش دارد".
• رسول خدا(ص) در روایتی دیگر در جواب یار دیرین و صحابی بزرگ خویش، ابوذر غفاری که از ایشان پرسیده بود: "ای رسول خدا(ص) زاهدترین مردم کیست؟" مرتبه والای زهد و زاهد را برای او چنین بیان داشت: "آن کسی که قبرستان و پوسیده شدن را فراموش نکند؛ از مازاد زیور دنیا چشم بپوشد و آن‌چه را که ماندنی است، بر آن‌چه از بین رفتنی است، ترجیح دهد؛ فردا را از روزهای عمر خود نشمارد و خویشتن را در شمار مردگان به حساب آورد".
• همچنین در روایتی دیگر که از نبی خدا(ص) روایت شده، آمده است که آن حضرت خطاب به برخی اصحاب فرمود: "در شب معراج به خداوند گفتم که خدایا چگونه زاهدترین مردم باشم؟‌ گفت: "اینکه از دنیا حقی از غذا و نوشیدنی و لباس برگزینی و برای فردایت ذخیره نکنی و بر ذکرم مداومت کنی".

نشانه‌های زهد در لسان نبوی(ص)

• رسول اکرم(ص) در برخی احادیث و روایات خود به تعدادی از نشانه‌های زهد و زاهد اشاره داشته‌اند که به اختصار به مواردی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. دوری از حرام: پیامبر اکرم(ص) در روایتی دوری گزیدن از حرام را از نشانه‌های زهد، بلکه از بالاترین درجات زهد برشمرده و فرموده‌اند: "زاهدترین مردم کسی است که از حرام دوری می‌کند".
2. راضی بودن به قضای الهی: راضی بودن به قضا و قدر الهی در برخی احادیث و روایات رسول خدا(ص) از نشانه‌های زاهد به شمار آمده است و ایشان فرموده‌اند: "به قسمت الهی راضی باش تا زاهد باشی".
3. کوتاهی آرزو: رسول خدا(ص) فرمود: "زهد در دنیا به پوشیدن لباس خشن و خوردن چیز ناگوار نیست؛ بلکه زهد در دنیا به کوتاه کردن آرزوست"؛ نبی اکرم(ص) در حدیثی دیگر، زهد را کوتاه کردن آرزو، گزاردن شکر هر نعمت و پرهیز از حرام خداوند دانستند.

• علاوه بر این موارد، در بخش ثمرات زهد نیز به موارد دیگری از نشانه‌های زهد خواهیم پرداخت.

ثمرات زهد در بیان نبوی(ص)‌

• خاتم انبیا در روایتی خطاب به ابوذر غفاری فرموده‌اند: "ای ابوذر! هیچ بنده‌ای در دنیا زهد پیشه نکرد؛ مگر آنکه خداوند، حکمت را در دلش جای داد و زبانش را به آن گویا و او را به عیب‌های دنیا و درد و دوایش بینا کرد و او را به سلامت از دنیا به سرای بیرون برد".
• همچنین ایشان درباره زهد و ثمرات آن، خطاب به اصحاب فرمود: "آیا در میان شما کسی هست که بخواهد خداوند به او بدون آموختن، دانش عطا کند و بدون هدایتگری، هدایت کند؟ آیا در میان شما کسی هست که بخواهد خداوند کوردلی را از او ببرد و او را بینا گرداند؟ بدانید! هر کس به دنیا راغب شود و آرزویش را در دنیا دور و دراز کند، خداوند به همان اندازه، دلش را کور می‌کند و هر کس به دنیا زهد بورزد و آرزویش را در دنیا کوتاه کند، خداوند به او بدون آموختن، دانش، عطا و او را بدون هدایتگری هدایت می‌کند".

زهد در گفتار پیامبر اکرم(ص)

• حضرت رسول(ص) با فضیلت‌ترین مردم را مؤمن مزهّد و بهترین مردم را کسی دانسته است که به دنیا بی‌رغبت‌تر و به آخرت علاقه‌مندتر باشد و می‌فرمود: "خداوند به چیزی با فضیلت‌تر از زهد در دنیا عبادت نشده است"؛ و در حدیثی دیگر خطاب به مسلمانان فرمود: "شیرینی ایمان را در نمی‌یابید، مگر آن گاه که دلهای‌تان به دنیا زهد ورزد".
• همچنین آن حضرت در اندرزهایش به ابن مسعود فرمود: "ای پسر مسعود! آتش برای کسی است که حرام انجام دهد و بهشت از آن کسی است که حلال را واگذارد؛ پس بر تو باد زهد؛ زیرا زهد از چیزهایی است که خداوند با آن بر فرشتگانش مباهات می‌کند و با زهد است که خداوند به تو رو می‌کند و خدای جبار به تو درود می‌فرستد". ایشان بهترین [عامل] زهدورزی در دنیا را "یاد مرگ" می‌دانست و خطاب به مسلمانان می‌فرمود: "آگاه باشید! به زیارت قبور بروید که باعث زهدورزی در دنیا و یاد آوری آخرت می‌شود".

زهد در سیره پیامبر اکرم(ص)

ساده زیستی رسول خدا(ص)

• از مهم‌ترین راه‌های کسب زهد، ساده‌زیستی است و ترویج فرهنگ ساده‌زیستی به تقویت زهدگرایی در جامعه می‌انجامد؛ از این رو، ساده‌زیستی از توصیه‌های آن حضرت به مسلمانان برای تحصیل زهد بود. در اوصاف رفتاری آن بزرگوار نیز آن‌چه که نمودی خاص در زندگانی ایشان داشت، ساده‌زیستی ایشان بود. این سادگی و بی‌پیرایگی معرفی چنان بر زندگی ایشان حاکم بود که سیره نویسان آن حضرت را فردی با هزینه سبک معرفی کرده، درباره‌اش نوشته‌اند: كَانَ‌ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌(ص) خَفِيفُ‌ الْمَؤُونَة آن حضرت، نمونه کامل ساده زیستی بود و به دور از هرگونه ظاهرسازی، در نهایت سادگی می‌زیست. این ساده زیستی که نتیجه زهد آن حضرت بود، مردم را شیفته وی و دل‌ها را از محبتش لبریز کرده بود.
• روایت شده است که خاتم انبیا(ص) تا هنگام رحلت، دو بار پی در پی از غذا سیر نخورد و تا زنده‌ بود شکم از نان گندم و جو سیر نکرد و پیوسته گرسنه بود و چیزی برایش محبوب‌تر از آن نبود که همیشه گرسنه و ترسان از خدای متعال باشد. بسا روزها که پیامبر(ص) از شدت گرسنگی به خود می‌پیچید و خرمای معمولی ‌هم پیدا نمی‌کرد تا شکم خود را بدان سیر کند و از شدت گرسنگی، سنگ به شکم می‌بست. گاه تا سه ماه در خانه پیامبر(ص) هیچ آتشی برای پختن نان و پختن چیز دیگر برافروخته نمی‌شد؛ در این مدت، غذایشان تنها آب بود و خرما و البته اندکی شیر که همسایگانی از انصار که شتران و گوسفندان شیرده داشتند، برای آن حضرت می‌فرستادند. ایشان در خوراک و پوشاک بر غلامان و کنیزان خود برتری نداشت و هر آنچه آنان می‌خوردند، او نیز می‌خورد و هر آنچه آنان می‌پوشیدند او نیز می‌پوشید. رسول خدا(ص) تا زنده بود، چون ثروتمندان بر سفره ‌رنگین، غذا نخورد؛ هیچ گاه رسول نانش از سبوس خالی نبود و در سفره‌اش دو نوع غذا دیده نشد؛ مگر آنکه یکی را می‌خورد و دیگری را در راه خدا صدقه می‌داد.
• هر نوع لباسی را که بدان دسترسی داشت، اعم از روپوش، عبا، پیراهن، جبه و امثال آن می‌پوشید؛ بسا که فقط روپوشی به تن می‌کرد و دو طرف آن را میان دو شانه‌اش گره می‌زد و با همان لباس بر جنازه‌ها نماز می‌خواند. گاه همان روپوش را به خود می‌پیچید و آن را از چپ و راست بر دوش می‌افکند و با آن در خانه نماز می‌خواند. لباسش خشن بود و گاه عبایی کهنه و وصله‌دار می‌پوشید و می‌فرمود: "من، بنده‌ام و لباس بندگان را می‌پوشم". گاهی هم لباس پشمینه می‌پوشید.
• تشک پیامبر(ص) چرمی پر از لیف خرما بود. زیرانداز بسترش غالبا عبایش بود که آن را دو لایه می‌کردند و بر آن استراحت می‌فرمودند و پتویش گاه تکه لباسش بود. ایشان بر روی حصیر می‌خوابید، حصیری که بر آن پوشش دیگری نبود.
• در روایتی از عبدالله بن مسعود آمده است که پیامبر(ص) روی حصیر می‌خوابید و حصیر، روی پوست ایشان اثر گذاشته بود. روزی چون بیدار شد، من به محل اثر حصیر دست کشیدم و گفتم: چه می‌شود اگر به ما اجازه فرمایی که روی این حصیر چیزی بگسترانیم تا از تأثیر آن محفوظ بمانی؟ پیامبر(ص) فرمود: "مرا با دنیا چه کار؟، مَثَل من و دنیا، مَثَل سواری است که روزی زیر درختی سایه می‌گیرد و سپس به سرعت حرکت می‌کند و آن را به حال خود را می‌گذارد" رسول خدا(ص) از دنیا رفت در حالی که خشتی بر خشتی ننهاد.
• رسول خدا(ص) با فقرا هم نشین بود و با مسکینان غذا می‌خورد و با دست خود به آنان غذا می‌داد. دعوت بندگان را می‌پذیرفت و هیچ دعوتی را کوچک نمی‌شمرد. بسا میزبانی که غذای سفره‌اش نان جو و دنبه‌ای بودار بود؛ اما با این حال، حضرت با آغوشی باز آن را می‌پذیرفت می‌فرمود: "اگر پاچه گوسفندی را به من هدیه دهند، می‌پذیرم و اگر مرا به خوردن استخوان شانه و سردستی دعوت کنند، خواهم پذیرفت".
• آن حضرت روی زمین می‌نشست و غذا می‌خورد و بسیار می‌شد که بر الاغی بی‌پالان سوار می‌شد. با اینکه رئیس جامعه اسلامی بود و تمامی امکانات و منابع مالی را در اختیار داشت؛ اما منزلی که ایشان و همسران گرامی اش در آن سکونت داشتند، بسیار ساده و در سادگی، مثال زدنی بود.

زهد پیامبر اکرم(ص) ‌

• رسول الله(ص) با مظاهر دنیوی رفتاری بسیار زاهدانه داشت. آن بزرگوار، زاهدترین مردم و بلکه زاهدترین انبیا بود؛ هرگز به دنیا و مظاهر آن دل نسپرد و اسیر اوهام پست آن نشد. هرگز چیزی برای فردایش ذخیره نمی‌کرد و با اینکه از انتهای یمن تا جنگل‌های عمان و تمامی حجاز تا اطراف عراق را مالک بود؛ اما هنگام وفات، دینار و درهم و کنیزی و گوسفند و شتری به جا ننهاد و وقتی وفات کرد، زره‌اش در گرو یکی از یهودیان مدینه در قبال بیست یا سی صاع گندم برای نفقه اهل بیتش بود. پیوسته می‌فرمود: « اللَّهُمَ‌ أَحْيِنِي‌ مِسْكِيناً وَ أَمِتْنِي مِسْكِيناً وَ احْشُرْنِي فِي زُمْرَةِ الْمَسَاكِينِ!» نقل شده که رسول خدا(ص) فرموده است: "فرشته‌ای بر من نازل شد و گفت: " ای محمد(ص) همانا پروردگارت به تو سلام رساند و فرمود: " اگر بخواهی بطحاء مکه را برای تو طلا می‌کنم ". سپس آن حضرت فرمود: پس سر را به آسمان بلند کرد[م] و گفت[م]: پروردگارا! روزی سیرم نگه دار تا تو را بستایم و روزی گرسنه که از تو درخواست کنم".
• در روایتی دیگر از امام صادق(ع) نقل شده است که پیامبر(ص) روزی دید که بزغاله‌ای مرده در زباله‌دانی افتاده است، در حالی که گوشش را بریده بودند. آن حضرت با دیدن آن به اصحابش فرمود: "این، چند می‌ارزد؟"‌ گفتند: "شاید اگر زنده بود، بیش از درهمی نمی‌ارزید"؛ پیامبر(ص) فرمود: "سوگند‌تر به آنکه جانم در دست اوست، دنیا نزد خداوند از این بزغاله نزد اهلش بی‌ارزش‌تر است".
• رسول خدا(ص) اصحاب و یاران خویش را نیز به زهد و دل کندن از دنیا سفارش می‌کرد تا خود را از فروختن به دنیا و صرف نفوس در شهواتش سالم بدارند؛ چرا که معتقد بود، فقط با بی‌توجهی به دنیا می‌توان به آخرت دست یافت و می‌فرمود: "به آخرت دست نمی‌یابید، مگر با ترک دنیا و دل کندن از آن. به شما سفارش می‌کنم که دوست بدارید آن چه را خدا دوست می‌دارد و دشمن بدارید آن چه را خدا دشمن می‌دارد". همچنین دعوت به زهد از مطالبات آن حضرت از فرستادگان خود بود، آن گاه که آنها را برای تبلیغ می‌فرستاد. نقل شده است، زمانی که پیامبر خدا(ص) معاذ بن جبل را به یمن می‌فرستاد، به او سفارش فرمود که "مردم یمن را به زهد در دنیا و رغبت به آخرت و پرداختن به محاسبه نفس دعوت کن".
• انس بن مالک نقل کرده است: "روزی نزد رسول خدا(ص) نشسته بودیم؛ پس آن حضرت به ما فرمود: هم اکنون، مردی از اهل بهشت نزد شما می‌آید"؛ اندکی بعد، مردی از انصار که آب وضو از ریشش می‌چکید و کفش خود را در دست چپش گرفته بود، به نزد ما وارد شد. فردای آن روز ، باز هم پیامبر(ص) فرمود: "هم‌اکنون مردی از اهل بهشت، نزد شما می‌آید " و باز، همان مرد با همان وضع وارد شد. فردای آن روز نیز پیامبر(ص) همان سخن را فرمود و باز، به نزد ما وارد شد؛ پس چون او برخاست و رفت، عبدالله بن عمرو بن عاص در پی او، روان شد و [به وی] گفت: "من با پدرم مشاجره کرده و سوگند خورده‌ام که تا سه روز، نزد او نروم؛ اگر صلاح می‌دانی، مرا در خانه خود جای ده، تا به سوگندم عمل کنم". مرد انصاری هم پذیرفت. عبدالله بن عمرو بن عاص می‌گفت: "با او رفتم و دیدم خیمه‌ای دارد و یک نخل و یک بز (گوسفندی). شب که شد از خیمه‌اش خارج شد و بز خود را دوشید و خرمایی چید و آنها را نزد من نهاد و من خوردم؛ ولی او خودش بی‌شام خفت، و من شب را به نماز و عبادت گذراندم. صبح که شد، او صبحانه خورد؛ ولی من روزه داشتم و سه شب به همین گونه گذشت و او هرگاه در رختخوابش از این پهلو به آن پهلو می‌شد، ذکر خدای متعال و تکبیر می‌گفت و صبح برای نماز، بیدار می‌شد و وضوی کامل می‌گرفت و من، جز سخن خیر از او نمی‌شنیدم". چون چند شب گذشت و کار او در نظر من تقریباً ناچیز آمد، پس به او گفتم: "ای بنده خدا! میان من و پدرم، مشاجره‌ای و قهری نبوده است؛ بلکه از پیامبر خدا(ص)، سه بار در سه مجلس شنیدم که فرمود: "هم اکنون، مردی از اهل بهشت نزد شما می‌آید" و هر سه بار تو به نزد ما وارد شدی؛ از این رو خواستم رفتار تو را ببینم. به من بگو که تو چه عملی انجام می‌دهی که اهل بهشت شده‌ای؟"‌ آن مرد گفت: "نزد همان کسی که به تو خبر داده برو تا از عمل من به تو خبر دهد". من نزد رسول خدا(ص) رفتم؛ ایشان فرمود: "نزد خود او برو و بگو که حقیقت را به تو بگوید". من نزد آن مرد رفتم و گفتم: "پیامبر اکرم(ص) به تو امر می‌کند که در این باره به من خبر دهی"؛ آن مرد گفت: "اکنون که چنین است، می‌گویم". و سپس گفت: "اگر دنیا از آن من باشد و از من گرفته شود، ناراحت نمی‌شوم و اگر دنیا به من داده شود، از آن شادمان نمی‌شوم. شب را در حالی می‌خوابم که از هیچ کس کینه‌ای به دل ندارم، و بر نعمتی که خداوند به دیگری داده است، حسادت نمی‌ورزم".‌ عبدالله گفت: "اما من به خدا سوگند! شب‌ها را به عبادت می‌گذرانم و روزها را روزه می‌گیرم؛ ولی اگر گوسفندی به من ببخشند، خوشحال می‌شوم و اگر از دستم برود، ناراحت می‌شوم. به خدا سوگند که خداوند، به تو بر ما برتری آشکاری داده است".

زهد پیامبر اکرم(ص) از زبان علی(ع)

• امیرالمؤمنین علی(ع) در وصف پیامبر(ص) و پیروی از اعمال زاهدانه آن حضرت فرموده است:از پیامبر(ص) پاک و پاکیزه خویش سرمشق گیر... که از دنیا نیم لقمه‌ای بر گرفت و چشمی بدان ندوخت. پهلویش از همه کس لاغرتر و شکمش از دنیا خالی‌تر بود. دنیا بر او عرضه شد؛ ولی نپذیرفت و هرگاه می‌دانست که خداوند چیزی را دشمن می‌دارد، او نیز آن را دشمن می‌داشت و چیزی را که خدا حقیر می‌دانست، او نیز حقیر می‌شمرد. و اگر خصلتی جز این در ما نبود که دوست می‌داریم، آن‌چه را خدا دشمن داشته، و بزرگ می‌داریم چیزی را که خدا کوچک شمرده است، همین، در مخالفت و دشمنی ما با خدا و سرپیچی از فرمان او بس بود! همانا رسول خدا(ص) روی زمین غذا می‌خورد؛ مانند بندگان می‌نشست؛ کفش خود را به دست خویش پینه می‌زد و بر لباسش وصله می‌دوخت؛ بر الاغ بی‌پالان سوار می‌شد و دیگری را هم در ردیف خود سوار می‌کرد و چون دید پرده‌ای با نقش را و نگار بر در اتاقش آویخته‌اند، به یکی از زنان خود فرمود: "ای فلانی! این پرده را از نظرم دور دار که هرگاه به آن می‌نگرم، به یاد دنیا و زرق و برق آن می‌افتم!"پیامبر(ص) قلباً از دنیا روی گرداند و یاد آن را در درون خود کشت. او دوست داشت زینت‌های دنیا از نظرش پنهان باشد تا مبادا جامه‌ای زیبا و فاخر از آن برگیرد و آن را خانه همیشگی خود پندارد و امید اقامت در آن را در سر بپروراند. پس، دنیا را به کلی از جان خود بیرون کرد و یاد آن را از دل براند و آن را از نظر پنهان داشت. آری، هرکه چیزی را دشمن بدارد، نگاه به آن را نیز دشمن می‌دارد و خوش ندارد نامی از آن نزد او به میان آید".

تشویق به زهد و نهی از رهبانیت‌

• البته زهد و بی‌توجهی به دنیا به معنای رهبانیت و دنیا گریزی نیست؛ بلکه مراد از زهد، این است که انسان زاهد، میانه روی اختیار کند و از امور دنیوی برای رسیدن به امور معنوی خویش بهره جوید؛ نه اینکه به طور کامل به دنیا و امور آن پشت کند.
• رسول خدا(ص) کسانی را که امور دنیوی را کاملاً رها کرده و فقط به عبادت و نماز خواندن می‌پرداختند، به شدت، سرزنش و مسلمانان را از پشت پا زدن به زندگی مادی که به صورت منفی و در شکل انزوای اجتماعی انجام می‌گرفت، نهی و آنان را تشویق می‌کرد که آن را در شکل مثبت آن؛ یعنی جهاد در راه خدا، روزه و... جستجو کنند. می‌فرمود: "خوشا به حال کسی که برای خدایی که یادش ارجمند است، فروتنی کند و به حلال دنیا زهد ورزد، بی‌آنکه از سنت من روی برگرداند و از خوشی‌های دنیا دست بردارد، بی‌آنکه از راه و رسم من برگردد".
• به همین سبب، وقتی که همسر عثمان بن مظعون نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: "ای رسول خدا(ص)! عثمان روزها را روزه می‌گیرد و شب‌ها را به عبادت می‌گذراند"؛ رسول خدا(ص) با شنیدن این خبر به شدت برآشفت و کفش به دست، خشمناک، از خانه بیرون آمد تا اینکه به نزد عثمان رفت؛ پس او را مشغول نماز خواندن یافت؛ عثمان با دیدن پیامبر(ص) نمازش را به پایان برد و پیامبر(ص) به وی فرمود: "ای عثمان! خداوند متعال مرا به رهبانیت نفرستاده است؛ بلکه با آیین مستقیم، ساده و آسان گیر فرستاده است. من، هم نماز می‌خوانم، هم روزه می‌گیرم و هم نزد همسرم می‌روم؛ پس هرکه آیین مرا دوست دارد، باید از سنت من پیروی کند".
• در روایتی دیگر آمده است که روزی نزد پیامبر(ص) از یکی از کنیزان بنی عبدالمطلب سخن گفته شد و مردی انصاری گفت: "آن زن، شب‌ها عبادت می‌کند و روزها روزه می‌گیرد"؛ پیامبر خدا(ص) فرمود: اما من می‌خوابم و نماز می‌خوانم و گاه روزه می‌گیرم، گاه روزه نمی‌گیرم، پس هر که به من اقتدا کند، از من است و هر که به راه و رسم من پشت کند، از من نیست".

تفاوت زهد اسلامی و رهبانیت مسیحی‌

• با توجه به تعریف بیان شده از زهد، تفاوت اسلامی و رهبانیت مسیحیت چیست و چرا در احادیث، مردم به شدت از رهبانیت، نهی و به زهد امر شده‌اند؟ در پاسخ باید گفت، که زهد اسلامی و رهبانیت مسیحیت، تفاوت‌های فراوانی دارند. اصلی‌ترین و مهم‌ترین ویژگی زهد اسلامی که سایر ویژگی‌ها زیر مجموعه آن است، این است که زهد اسلامی بر منطق و برهان روشن استوار است؛ اما رهبانیت مسیحیت، توجیه علمی و منطقی ندارد. زهد اسلامی، چشم پوشی از مطلق لذایذ مادّی نیست؛ بلکه تنها چشم‌پوشی از لذایذ زیانبار دنیوی است؛ اما رهبانیت مسیحیت، مردم را به چشم‌پوشی از همه لذایذ مادی دعوت می‌کند.
• به بیان دیگر، اسلام، لذایذ مادّی را به دو بخش تقسیم کرده است: لذایذ سودمند و لذایذ زیانبار و در زهد اسلامی، استفاده نکردن از لذایذ سودمند مطرح نیست و این، همان چیزی است که خرد و منطق، انسان را بدان دعوت می‌کند. اسلام، هرگز نمی‌گوید که انسان باید از لذایذی که برای زندگی‌اش سودمندند،‌ چشم‌پوشی کند یا به آنها بی‌رغبت باشد. پیامبر خدا(ص)، برای اینکه زهد اسلامی با رهبانیت مسیحی اشتباه نشود و همچنین از تحریف مفهوم "زهد" پیشگیری شود، در جداسازی زهد از رهبانیت می‌فرماید: "زهدورزی در دنیا، حرام کردن حلال (بر خود) و یا ترک ثروت نیست؛ بلکه زهدورزی در دنیا، راضی بودن به قضای الهی، صبر بر مصیبت‌ها و ناامیدی از مردم است".
• اسلام، دین دنیا و آخرت و تأمین کننده منافع مادّی و معنوی، و سعادت دنیوی و اخروی جامعه است. بر این اساس، در اسلام راستین، بر خلاف مسیحیت تحریف شده امروز، دنیا و آخرت در تضاد نیستند، بلکه با تأمل در رهنمودهای پیامبر اسلام(ص) و دیگر معصومین(ع) می‌توان دریافت که در این آیین، مادیت از درون معنویت و معنویت از درون مادیت می‌جوشد و زهد اسلامی، تنها در جایی مفهوم پیدا می‌کند که لذایذ مادّی، برای فرد یا جامعه و یا هر دو، زیانبار باشند.

سیره پیامبر(ص) در زهدورزی

• قرآن می‌فرماید:

1. ﴿ لاَ تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنْهُمْ وَلاَ تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾؛
2. ﴿ وَلا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَأَبْقَى﴾

• زهد پیامبر در حدیث:

1. امام علی(ع) در یادکرد از پیامبر(ص) می‌فرماید: دنیا را کوچک و حقیر شمُرد و آن را به چیزی نگرفت و خوارش کرد و دانست که خداوند، آن را از سر خیرگُزینی، از او بر کنار داشته و از سر کوچک‌شماری، برای غیر او گسترانده است. پس با دل از دنیا روی گرداند و یاد آن را از جان خود پاک کرد و دوست می‌داشت که زیور دنیا را از دیدگانش پنهان بدارند تا از آن، جامه‌ای بر نگیرد و به ماندن در آن، دل نبندد. عذری در رساندن پیام پروردگارش باقی ننهاد و از سر خیرخواهی برای امّت، به هشدار دادن پرداخت و فراخوانی به سوی بهشت را بشارت داد و با ترساندن از دوزخ، از آن بر حذر داشت.
2. امام علی(ع) می‌فرماید: از جمله دلیل‌هایی که تو را به پستی دنیا رهنمون می‌کند، آن است که خداوندِ جلیل ستوده، بساط آن را به نگاه عنایت و خیرگزینی، از اولیا و دوستانش جمع کرد و دور داشت و از سر آزمون و سنجش، برای دشمنانش گستراند. محمّد، پیامبرش، را با بر کنار داشتن از آن، گرامی داشت، آن هنگام که از شدّت گرسنگی بر شکمش سنگ یا کمربند بست.
3. امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) زاهدپیشه بود.
4. امام صادق(ع) می‌فرماید: چیزی نزد پیامبر خدا(ص) محبوب‌تر از آن نبود که در راه خدا بیمناک و گرسنه به سر بَرَد.
5. امام صادق(ع) می‌فرماید: چیزی از دنیا خوشایند پیامبر خدا(ص) نشد، جز آن که در آن، گرسنه و بیمناک باشد.
6. امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) بر لاشه بزغاله گوش‌بریده‌ای گذشت که در خرابه‌ای افتاده بود. به یارانش فرمود: "این، به چند می‌ارزد؟" گفتند: شاید اگر زنده بود، به درهمی هم نمی‌ارزید! پیامبر فرمود: "سوگند به آن که جانم در دست اوست، دنیا در نزد خداوند، بی‌ارزش‌تر از این بزغاله در نزد صاحب آن است".
7. به نقل از عایشه: پیامبر(ص) از جنگی باز گشت. من بر درِ اتاقم، عبایی آویخته بودم و تیرک سقف را نیز با پارچه‌ای ارمنی پوشانده بودم. پیامبر(ص) وارد اتاق شد و هنگامی که آن را دید، به من فرمود: "ای عایشه! مرا با دنیا چه کار!؟" .
8. به نقل از عایشه: پرده‌ای داشتیم که در آن، تصویر پرنده‌ای بود و هر گاه کسی وارد اتاق می‌شد، اول با آن رو به رو می‌شد. پیامبر خدا(ص) به من فرمود: "این پرده را عوض کن؛ زیرا هرگاه وارد می‌شوم و آن را می‌بینم، به یاد دنیا می‌افتم".
9. به نقل از عایشه: پیامبر(ص) از چیزی خوشش نیامد و چیزی از دنیا خوشایند او نشد، مگر آن‌که در آن چیز، تقوایی در کار بود.
10. پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: اگر مانند کوه احد، طلا داشته باشم، خوش‌حال نمی‌شوم که سه روز بر من بگذرد و چیزی از آن نزد من باقی مانده باشد، مگر چیزی که برای [دادن] بدهی فراهمش میکنم.
11. به نقل از عایشه: طلایی به پیامبر خدا(ص) رسید. هفت تا نُه بار از خواب برخاست و صبح نشده، آن را قسمت کرد و سپس فرمود: "محمّد چه به خدایش داشت، اگر می‌مُرد و این طلا نزدش بود؟!".
12. پیامبر خدا(ص) به آنچه از دنیا زیبا جلوه می‌کرد، نگاه نمی‌کرد.
13. به نقل از سفینه ابو عبدالرحمان: مردی، علی بن ابی طالب(ع) را مهمان کرد و غذایی برایش آماده ساخت. فاطمه(ع) گفت: کاش پیامبر را نیز دعوت می‌کردیم تا با ما غذا بخورد! پیامبر(ص) را دعوت کردند و ایشان آمد. دستش را بر چارچوب در که نهاد، پارچه نازک نقش و نگارداری را دید و باز گشت. فاطمه(ع) به علی(ع) گفت: خود را به او برسان و بپرس: چه چیزی شما را باز گرداند، ای پیامبر خدا؟ پیامبر(ص) فرمود: "بر من روا نیست که به درون خانه‌ای نقش و نگار دار بروم".
14. به نقل از ابو هُرَیره و ثوبان: پیامبر(ص) مسافرت خود را با دیدن فاطمه(س) تا آغاز می‌کرد و با دیدن او به پایان می‌برد. یک بار، فاطمه(س) برای آمدن پدر و همسرش، پرده‌ای از کسای خیبری آویخت. چون پیامبر(ص) آن را دید، از آن روی برتافت و خشم در چهره او پدیدار شد تا این که کنار منبر نشست. فاطمه(س) گردنبند و دو گوشواره و دستبندهای خود و آن پرده را کَند و آنها را نزد پدرش فرستاد و گفت: اینها را در راه خدا مصرف کن. چون پیک به نزد پیامبر خدا(ص) آمد، ایشان سه بار فرمود: "پدرش فدای او باد! خاندان محمّد، کجا و دنیا کجا! آنها برای آخرت آفریده شده‌اند و دنیا برای دیگران آفریده شده است".
15. امام علی(ع) می‌فرماید: بستر پیامبر خدا(ص) - که درود خدا بر او باد - یک عبا بود و بالش او، پوستی پُر شده از الیاف درخت خرما. یک شب، آن را برای پیامبر(ص) دو لایه کردند. صبح که شد، فرمود: "این بستر، دیشب مرا از نماز، باز داشت". آن‌گاه، دستور داد که یک لایه شود.
16. امام باقر(ع) می‌فرماید: زندگی پیامبر خدا(ص) را به یاد آور، که قوت ایشان، تنها نان جو بود و شیرینی او فقط خرما و هیزمش نیز شاخ درخت خرمای خشکیده بود، آن هم اگر می‌یافت.
17. به نقل از عایشه: پیامبر خدا(ص) سه روز پی در پی از نان گندم، سیر نخورد تا آن که از دنیا رفت.
18. پیامبر خدا(ص) پیش از آن که مبعوث شود، بیست خصلت از خصلت‌های پیامبران را دارا بود که اگر فردی یکی از آنها را داشته باشد، نشانه عظمت اوست، چه رسد به کسی که همه آنها را دارا باشد. ایشان، پیامبری... بی‌رغبت به دنیا... و قانع... بود.
19. امام باقر(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) نه دیناری به ارث گذاشت و نه درهمی و نه بنده‌ای و نه کنیزی و نه گوسفندی و نه شتری. زمانی که در گذشت، زره او در گروی یکی از یهودیان مدینه بود که در قبال قرض کردن بیست من جو برای خرجی خانواده‌اش، آن را نزد وی به گرو گذاشته بود.
20. به نقل از ابن عبّاس: پیامبر(ص) قبض روح شد، در حالی‌ که زره‌اش در گروی مردی یهودی بود که در قبال سی من جو برای روزیِ خانواده‌اش نزد وی گرو نهاده بود.
21. امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) در حالی از دنیا رفت که بدهکار بود.

تمثّل دنیا برای پیامبر(ص)

1. به نقل از ابوبکر: با پیامبر(ص) بودم که دیدم چیزی را از خود می‌رانَد، درحالی‌ که کسی را با ایشان ندیدم. گفتم: ای پیامبر خدا! چه چیزی را از خود می‌رانی؟ فرمود: "این دنیا برایم مجسّم شد و من به او گفتم: از من دور شو. دوباره آمد و گفت: اگر تو از من گریختی، کسانی که پس از تو می‌آیند، از چنگ من نخواهند گریخت!" .
2. پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: دنیا برایم گردن کشید و من گفتم: از من دور شو! گفت: هان! اگر تو به من ملحق نمی‌شوی، کسانی که پس از تو می‌آیند، خود را به من می‌رسانند.

داستان‌هایی از زهد پیامبر(ص)

1. پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: جبرئیل(ع) خزائن دنیا را بار کرده، بر یک شتر خاکستری برایم آورد و به من گفت: ای محمّد! این، خزائن زمین است و از بهره‌ات در پیشگاه پروردگارت، چیزی کاسته نمی‌شود. به او گفتم: دوست من، جبرئیل! من نیازی به آن ندارم. هرگاه سیر شدم، پروردگارم را سپاس می‌گویم و هرگاه گرسنه شدم، از او درخواست می‌کنم.
2. پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: وادی مکّه با همه سنگریزه‌هایش به صورت طلا بر من عرضه شد. گفتم: "ای خداوند! نه؛ بلکه روزی، سیر و روزی، گرسنه باشم. هنگامی که سیر شدم، تو را می‌ستایم و سپاس می‌گزارم، و هنگامی که گرسنه شدم، تو را می‌خوانم و به یاد می‌آورم".
3. امام صادق(ع) می‌فرماید: روزی پیامبر(ص) در حالی‌ که غمگین بود، بیرون آمد. فرشته‌ای با کلیدهای خزانه‌های زمین، نزد ایشان آمد و گفت: ای محمّد! اینها کلیدهای خزانه‌های زمین است. پروردگارت به تو می‌گوید: خزانه‌ها را باز کن و از آنها هر اندازه که می‌خواهی، بردار، بی‌آن که از آنچه از مقام و پاداش نزد من داری، چیزی کم شود. پیامبر خدا(ص) فرمود: "دنیا، سرای کسی است که سرایی ندارد و کسی برای آن گِرد می‌آورد که خِرد ندارد". فرشته گفت: سوگند به آن که تو را به حق به پیامبری برانگیخت، هنگامی که در آسمان چهارم، کلیدها به من داده شد، از فرشته‌ای نیز شنیدم که همین سخن را می‌گفت.
4. به نقل از ابن عبّاس: پیامبر خدا(ص) نشسته بود که فرشته‌ای همراه جبرئیل فرود آمد.جبرئیل گفت: این، فرشته‌ای است که تا کنون فرود نیامده بود؛ امّا از خدایش اجازه گرفت و برای زیارت تو [از آسمان] فرود آمده است. لختی نگذشت که فرشته آمد و گفت: سلام بر تو، ای پیامبر خدا! پیامبر خدا(ص) پاسخ داد: "و سلام بر تو!". فرشته گفت: خداوند متعال، به تو خبر می‌دهد که خزائن همه چیز را به تو می‌دهد و کلیدهای همه چیز را - که به کسی پیش از تو نداده است و به کسی هم پس از تو نمی‌دهد. به تو می‌بخشد، بی آن که از چیزی که برایت از پاداش اخروی اندوخته است، بکاهد، یا آن که هر دو را روز قیامت برایت فراهم آورد؟ پیامبر(ص) فرمود: "آنها را روز قیامت برایم فراهم آورد".
5. امام صادق(ع) می‌فرماید: مردی بر پیامبر(ص) وارد شد، درحالی‌ که ایشان بر بوریایی آرمیده بود و بالشی از پوست درخت خرما زیرِ سر داشت و آن بوریا و بالش، بر بدن و گونه پیامبر(ص) رد انداخته بود. مرد، شروع به دست کشیدن بر بوریا کرد و می‌گفت: کسرا و قیصر به این چیزها رضایت ندارند و بر بستر حریر و دیبا می‌خوابند و تو بر چنین بوریایی می‌خوابی؟! پیامبر خدا(ص) فرمود: "سوگند به خدا که من از آنها بهترم. به خدا سوگند که من، از آنان گرامی‌ترم. مرا چه به دنیا!؟ حکایت دنیا، حکایت مردی سواره است که بر درختی سایه‌دار می‌گذرد و در سایه آن، فرود می‌آید و چون سایه‌اش می‌رود، او می‌کوچد و می‌رود و درخت را وا می‌نهد".
6. به نقل از ابن عبّاس: عمر بر پیامبر خدا(ص) وارد شد. دید پیامبر(ص) بر بوریایی خفته و آن، بر پهلوی ایشان رد انداخته است. گفت: ای پیامبر خدا! کاش فرش نرم‌تری بر می‌گرفتید! پیامبر(ص) فرمود: "مرا با دنیا چه کار!؟ و دنیا را با من، چه کار!؟ سوگند به آن که جانم در دست اوست، حکایت من و دنیا، حکایت مسافری است که در یک روز تابستانی، ساعتی از روز را در سایه درختی فرود می‌آید و سپس می‌رود و آن را وا می‌نهد".
7. به نقل از عمر: خدمت پیامبر خدا(ص) رسیدم و ایشان، روی حصیری نشسته بود. من هم نشستم. دیدم جز یک اِزار که روی خود انداخته، چیز دیگری به تن ندارد و حصیر بر پهلویش رد انداخته است. چشم گرداندم. مشتی جو به اندازه یک صاع و مقداری برگ درخت سَلَم برای دبّاغی کردن پوست در گوشه‌ای از اتاق، و یک پوستِ دبّاغی نشده، آویزان بود. اشک از چشمانم سرازیر شد. پیامبر خدا(ص) فرمود: "چرا گریه می‌کنی، پسر خطّاب؟". گفتم: ای پیامبر خدا! چرا گریه نکنم، وقتی می‌بینم که این حصیر بر پهلوی شما رد انداخته و این هم خزانه شماست، درحالی‌ که کسرا و قیصر در باغ‌های پر از میوه و جویبار زندگی می‌کنند و شما که پیامبر و برگزیده خدا هستی، وضع خزانه‌تان این است؟ فرمود: "ای پسر خطّاب! آیا نمی‌پسندی که آخرت، از آنِ ما باشد و دنیا از آنّ ایشان؟".
8. به نقل از عمر: از پیامبر خدا(ص) اجازه ورود خواستم و در اتاقی بر او وارد شدم. او روی بوریایی از برگ درخت خرما دراز کشیده و قسمتی از بدنش روی خاک بود. زیر سرش بالشی پُر شده از الیاف خرما قرار داشت و بالای سرش، پوستی خیسانده شده در مایع دبّاغی - که بوی بدی از آن به مشام می‌رسید -، آویزان بود و در گوشه اتاق، مقداری برگ درخت سَلَم قرار داشت. به پیامبر(ص) سلام کردم و نشستم و گفتم: شما پیامبر و برگزیده خدا هستی؛ ولی کسرا و قیصر بر تخت‌های طلا و فرش‌های دیبا و حریر می‌نشینند!؟ فرمود: "ای عمر! آنان، کسانی هستند که نعمت‌های زودگذر در همین دنیا به آنها داده شده و ما گروهی هستیم که نعمت‌هایمان در آخرت به ما داده می‌شود".
9. نقل از زید بن ثابت: پیامبر خدا(ص) بر بوریایی خوابید و بوریا بر پهلوی ایشان رَد انداخت.عایشه گفت: ای پیامبر خدا! کسرا و قیصر، از سلطنتی بزرگ برخوردارند و تو که پیامبر خدایی، هیچ نداری، بر بوریا می‌خوابی و جامه کم بها می‌پوشی! پیامبر خدا(ص) به او فرمود: "ای عایشه! اگر بخواهم که کوه‌ها برایم طلا شوند، چنین می‌شوند. جبرئیل(ع) کلیدهای خزانه‌های دنیا را برایم آورد؛ ولی من آنها را نخواستم. بوریا را بالا بزن!". چون عایشه بوریا را برداشت، زیر هر گوشه‌ای از آن، قطعه‌ای از طلا بود که یک مرد نمی‌توانست آن را بردارد. سپس پیامبر فرمود: "ای عایشه! به اینها بنگر. دنیا در نزد خداوند، حتّی به اندازه بال پشه‌ای ارزش ندارد". در این هنگام، قطعه‌های طلا در زمین فرو رفتند و ناپدید شدند.
10. به نقل از عایشه: برای پیامبر خدا(ص) دو تشک درست کردم که با الیاف خرما و کاه خوش بوی مکّه پر شده بود. به من فرمود: "ای عایشه! مرا با دنیا چه کارا مثال من و دنیا، مانند مردی است که زیر سایه درختی فرود می‌آید و چون سایه می‌رود، او هم کوچ می‌کند و هیچ‌گاه به آن باز نمی‌گردد".
11. به نقل از مسروق، از عایشه: زنی از انصار بر من وارد شد و دید که بستر پیامبر(ص)، عبایی دولا شده است. رفت و برایم بستری فرستاد که با پشم پر شده [و نرم‌تر] بود. پیامبر خدا(ص) بر من وارد شد و فرمود: "این چیست، ای عایشه؟". گفتم: ای پیامبر خدا! فلان خانم انصاری بر من وارد شد و بسترت را که دید، رفت و این را برایم فرستاد. پیامبر فرمود: "آن را به او باز گردانید"؛ ولی من آن را باز نگرداندم و خوشم آمد که در اتاقم باشد، تا آن‌گاه که آن را سه بار به من فرمود. در پایان نیز فرمود: آن را باز گردان، ای عایشه! به خدا سوگند، اگر می‌خواستم، خداوند، همراهم کوه‌های طلا و نقره روانه می‌کرد".
12. ابن خَوَلی، ظرفی از شیر و عسل برای پیامبر(ص) آورد. پیامبر خدا(ص) از خوردن آن امتناع ورزید و فرمود: "دو نوشیدنی، در یک وعده و دو ظرف، در یک ظرف!؟" پیامبر(ص) آن را نخورد و فرمود: "من خوردن این را حرام نمی‌دارم؛ امّا خوش ندارم که فخر بفروشم و فردای قیامت به خاطر چیزهای زیادی دنیا، حسابرسی شوم. من فروتنی را دوست دارم؛ زیرا هر که برای خدا فروتنی کند، خداوند، او را رفعت می‌بخشد".
13. امام حسین(ع) در بیان حدیثی از امام علی(ع) در پاسخ پرسش‌های یکی از رؤسای یهودیان: مرد یهودی به ایشان گفت: ادّعا می‌کنند که عیسی(ع) زاهد بوده است. علی(ع) به او فرمود: "او (عیسی(ع)) چنین بوده است؛ ولی محمّد، زاهدترینِ پیامبران بوده است. او افزون بر کنیزانی که با آنها هم بستر می‌شد، سیزده همسر داشت؛ اما هرگز سفره‌ای پر از غذا برایش گسترده نشد و هیچ‌گاه نان گندم نخورد و از نان جو نیز سه شبِ پی در پی سیر نخورد. پیامبر خدا(ص) در گذشت، درحالی‌ که زره‌اش در برابر چهار درهم در گروی مردی یهودی بود، با آن که سرزمین‌ها و شهرها به تصرفش و غنیمت‌های بندگان به اختیارش در آمده بودند. طلا و نقره‌ای بر جای ننهاد و گاه در یک روز، سیصد هزار و چهارصد هزار درهم قسمت می‌کرد و شب که گدا به نزدش می‌آمد، می‌گفت: "سوگند به آن که محمّد را به حق برانگیخت، در خاندان محمّد، یک من جو یا گندم و یا یک درهم و دینار نمانده است".
14. به نقل از عقبة بن حارث: نماز عصر را با پیامبر(ص) خواندم. هنگامی که سلام داد، سریع برخاست و بر یکی از همسرانش وارد شد و سپس بیرون آمد و چون تعجّب حاضران را از سرعتش در چهره‌هایشان دید، فرمود: "در نماز، یادم آمد که مقداری طلای غیر مسکوک نزدم هست. خوش نداشتم که تا پایان روز و در طول شب، پیشم باشد. از این رو به قسمت کردنش فرمان دادم".

حقیقت زهد و زاهد

زهد حقیقی و حقیقت زهد از زبان رسول خدا(ص)، با عبارت‌ها و تفسیر‌هایی به ظاهر متفاوت، بیان شده است. مهم‌ترین سخنان حضرت در این باره عبارت است از: «زهد، این نیست که حلال را بر خود حرام کنی یا مال خود را هدر دهی. زهد این است که به آنچه در کف توست، بیشتر از آنچه در دست خداست، اعتماد نداشته باشی و آنگاه که مصیبتی به تو روی آورد، به داشتن آن بیشتر از رخ ندادن مصیبت علاقه‌مند باشی». .

این تعریف از زهد، همان است که در تفسیر آیه ۲۳ سوره حدید بیان شد. در آن آیه، زهد به معنای بی‌اعتنا بودن انسان به آمد و رفت ثروت و مقام و امید بستن به خدای متعالی است.

پیامبر گرامی اسلام در سخنی دیگر می‌فرماید: «لَيْسَ الزُّهْدُ فِي الدُّنْيَا لُبْسُ الْخَشِنِ‌، وَ أَكْلُ الْجَشَبِ، وَ لَكِنَّ الزُّهْدَ فِي الدُّنْيَا قَصْرُ الْأَمَلِ»؛ «زهد در دنیا، لباس خشن پوشیدن و غذای کثیف و نامناسب خوردن نیست، بلکه زهد در دنیا کوتاه کردن آرزوهاست».

امام باقر(ع) به نقل از جابر بن عبد الله انصاری می‌فرماید: رسول خدا(ص) فرمود: «خوشا به حال کسی که برای خدا فروتنی کند و بدون رو گردانی از سنت من، در آنچه بر وی حلال است، زهد ورزد و بدون تغییر دادن سنت من، زیبایی‌های دنیا را کنار گذارد و از خوبان عترت من پیروی کند و با اهل فخر فروشی و علاقه‌مندان به دنیا هم‌نشینی نکند».

حضرت محمد(ص) در سخنی دیگر درباره زهد خطاب به ابوذر چنین می‌فرماید: «ای ابوذر! خوشا به حال زاهدان در دنیا که طالب آخرتند و کسانی که زمین خدا را مهد خود و خاک را فرش خود و آب را نوشیدنی گوارای خود گرفته‌اند... و دنیا را قرض می‌دهند»..

بر اساس این روایت، زهد، بی‌رغبتی به دنیا و گذشتن از آن و رغبت کردن به آخرت است.

با توجه به این روایت‌ها، باید در حقیقت زهد و زهد حقیقی از دیدگاه پیامبر اعظم(ص) به شاخص‌های زیر توجه کرد:

1. بی‌تفاوتی به آمد و رفت ثروت، شهرت، موقعیت، مقام و مانند آن؛
2. کوتاهی آرزوها؛
3. بی‌علاقگی به دنیا و علاقه به آخرت؛
4. احتیاط و دل بریدن از حلال و بی‌توجه بودن به حرام؛
5. پیروی از سنت و سیره رسول خدا(ص) و اهل‌بیت ایشان؛
6. دوری از دنیاپرستان؛
7. گذشتن از مال و قرض دادن آن برای رضای خدا..

فضیلت، اهمیت و جایگاه زهد و بهره‌مندی

پیامبر خدا در این باره فرمود: «اسلام، بر چهار ستون بنا شده است: صبر و یقین و جهاد و عدل، و صبر خود چهار شعبه دارد: شوق و شفقت و زهد و ترقب (انتظار). از این روایت ارزشمند بر می‌آید که زهد، جزو یکی از عناصر محوری و پایه‌های دین و در شمار فضیلت‌های مهم اخلاقی است.»

حضرت محمد(ص) در کلامی دیگر فرمود: «إِنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ مَنْ تَوَاضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ وَ زَهِدَ عَنْ غِنْيَةٍ»؛ «برترین مردم کسی است که با وجود بزرگی، فروتنی کند و با وجود دارایی، زهد ورزد».

آن حضرت در جای دیگر می‌فرماید: «إِنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ عَبْداً مَنْ تَوَاضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ وَ زَهِدَ عَنْ رَغْبَةٍ» ؛ «همانا برترین مردم بنده‌ای است که همراه با رفعت (بزرگی)، فروتنی کند و با وجود میل و رغبت، زهد ورزد».

خداوند در حدیثی قدسی به موسی(ع) فرمود: «إِنَّهُ لَنْ يَتَزَيَّنَ الْمُتَزَيِّنُونَ بِزِينَةٍ أَزْيَنَ فِي عَيْنَيَّ مِثْلَ الزُّهْدِ»؛ «زینت‌شوندگان در نظر من، به زینتی زیباتر از زهد آراسته نمی‌شوند».

پیامبر گرامی اسلام نیز درباره زیبایی زهد در وجود انسان‌ها فرموده است: «مَا زَانَ اللَّه الْعِبَادَ بَزِينَةٍ أَفْضَلَ مِنْ زِهَادَةٍ فِي الدُّنْيَا وَ عِفَافٍ فِي بَطْنِهِ وَ فَرْجِهِ»؛ «خدا به بندگان خویش آرایشی بهتر از بی‌میلی به دنیا و عفت شکم و عورت نداده است».

ابوذر غفاری نیز از رسول اکرم(ص) روایت می‌کند که فرمود: «يَا أَبَا ذَرٍّ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَبْدٍ خَيْراً فَقَّهَهُ فِي الدِّينِ وَ زَهَّدَهُ فِي الدُّنْيَا وَ بَصَّرَهُ بِعُيُوبِ نَفْسِهِ» «ای اباذر! آنگاه که خدا برای بنده‌ای خبری بخواهد، وی را در دین خود آگاه می‌سازد و در دنیا زاهد می‌گرداند و عیب‌های نفسش را به او می‌شناساند»؛

آن حضرت درباره اهمیت زهد، به ابن مسعود نیز چنین می‌فرماید: خدای تعالی فرمود: ﴿لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا﴾ «بهترین عمل انسان‌ها زهد است» و در کلامی دیگر فرمود: «مَنْ رَغِبَ بِالتَّقْوَى زَهِدَ فِي الدُّنْيَا»؛ «هر که طالب تقواست، در دنیا زهد بورزد».

از این روایت در می‌یابیم که زهد، مانند ریشه و اصلی برای تقواست و تقوا که سرآمد فضیلت‌های اخلاقی است، در سایه زهد به دست می‌آید.

با توجه به روایت‌های یاد شده، زهد از جنبه‌های زیر اهمیت دارد:

1. یکی از رکن‌های چهارگانه اسلام است؛
2. بهترین زینت از دیدگاه خدا است؛
3. بهترین عمل‌ها است؛
4. هم ارزش با تفقه در دین بوده و خیری الهی است که به هر کسی داده نمی‌شود؛
5. زاهد دارا، برترین مردم است؛
6. زاهد، از برترین مردمان است..

راه‌کار زهدورزی

از دیدگاه پیامبر، راه مطمئن و روش درست برای رسیدن به زهد عبارت است از:

فروتنی

هرجا سخن از زهد است، فروتنی نیز حضور دارد و این همراهی، نشانه ارتباط میان زهد و فروتنی است. فروتنی، خلقی مقدم بر زهد است و کسی که به مقام تواضع رسیده است، می‌تواند وارد مقامات زهد شود؛ چنان که پیامبر خدا فرمود: «لَا تَكُونُ زَاهِداً حَتَّى تَكُونَ مُتَواضِعَاً»؛ «تا فروتن نباشی، نمی‌توانی زاهد شوی»..

یاد مرگ

مرگ، جدایی از دنیای فانی و پیوستن به جهان باقی است و یاد آن، علاقه انسان به دنیا را از بین می‌برد؛ از این‌رو، بهترین وسیله برای رسیدن به زهد است. پیامبر اکرم(ص) در این باره می‌فرماید: «مَنْ تَرَقَّبَ الْمَوْتَ لَهَى عَنِ اللَّذَّاتِ»؛ «هر که به مرگ بیندیشد و انتظار آن را بکشد، از لذت‌ها کناره می‌گیرد». امیر مؤمنان علی(ع) نیز به نقل از پیامبر اکرم(ص) فرمود: «‌أَكْثِرُوا مِنْ ذِكْرِ هَادِمِ اللَّذَّاتِ فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ(ص) وَ مَا هَادِمُ اللَّذَّاتِ قَالَ الْمَوْتُ» «از بین‌برنده لذت‌ها را بسیار یاد کنید. عرض شد: ای رسول خدا! از بین‌برنده لذت‌ها چیست؟ فرمود: مرگ»...

سادگی در خوراک و پوشاک

روشن‌ترین نمود زهد، ساده‌زیستی در خوراک و پوشاک است. از آنجا که رفتارهای انسان با احوال درونی‌اش ارتباط دارد، اگر کسی در ظاهر، خود را به زهد وادارد و در خوراک و پوشاک به سادگی روی آورد، این کار در دل او نیز اثر می‌گذارد و به تدریج، حالت زهد و بی‌علاقگی به دنیا در وی ایجاد می‌شود. خدای متعالی در حدیثی قدسی به رسول خدا(ص) فرمود: «ای احمد! اگر دوست داری پرهیزکار‌ترین مردم باشی، به دنیا زهد بورز و طالب آخرت باش». پیامبر عرض کرد: «خدایا! چگونه دنیا خواه نباشم و آخرت‌جو باشم؟» خداوند فرمود: «غذا و نوشیدنی و لباسی ساده از دنیا برگیر و برای فردا ذخیره مکن»..

تلاوت قرآن

قرآن کریم، کتاب زهد است و هم‌نشینی و همراهی با قرآن، فرد را از دنیا دوستی دور و به زهد نزدیک می‌کند. در بسیاری از آیات قرآن، دنیای فانی و علاقه به آن ناپسند شمرده و بر توجه به خدا، مرگ، تقوا، قیامت و بهشت و دوزخ تأکید شده است. نقل است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «إِنَّ لِلْقُلُوبِ صَدَءاً كَصَدَإِ النُّحَاسِ فَاجْلُوهَا بِالاسْتِغْفَارِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ» «قلب‌ها چون سیاهی دود، سیاه می‌شوند. پس با استغفار و تلاوت قرآن آنها را جلا دهید»..

نگه داشتن نفس از شهوت‌ها

شهوت‌ها و هوا و هوس‌ها، برجسته‌ترین مصداق‌های دنیاطلبی‌اند. بیشتر افراد برای رسیدن به شهوت‌ها و هوس‌هایشان در پی دنیا هستند. از این‌رو، دوری از هوس و بی‌توجهی به آن، بهترین راه دوری از خواسته‌های دنیوی و رسیدن به زهد است. حضرت در پاسخ به اسامه که از آسان‌ترین مسیر رسیدن به زهد از ایشان پرسیده بود، فرمود: «كَفُّ النَّفْسِ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ تَرْكُ اتِّبَاعِ الْهَوَى‌»؛ «نگه‌داری نفس از شهوت‌ها و ترک پیروی از هوا و هوس»..

دوری از دنیا دوستان

همنشین انسان، اثر مستقیمی در باورها و اخلاق وی دارد. از این‌رو، معروف است انسان بر دین دوستش است. در بسیاری از روایت‌ها بر توجه به دوستان تأکید و سفارش شده است. بر این اساس، دوستی با افراد زاهد و دوری از دنیاطلب‌ها، از بهترین راه‌ها برای رسیدن به مقام زهد است. راه دیگری که پیامبر خدا برای رسیدن به زهد به اسامه نشان داد، پرهیز از دنیاطلبان است؛ افرادی مانند فرزندی که به والدین خود وابستگی کامل دارد، به دنیا وابسته‌اند. از این‌رو حضرت فرمود: «اجْتِنَابُ أَبْنَاءِ الدُّنْيَا»..

روزه گرفتن

روزه گرفتن با گرسنگی و نگه‌داری نفس از شهوت شکم، زبان و چشم همراه است. از این‌رو، روزه مانند شب زنده‌داری، از راه‌های مطمئن و سریع برای رسیدن به زهد و دوری از امیال دنیوی است. آخرین سفارش پیامبر اکرم(ص) به اسامه روزه گرفتن است. آن حضرت فرمود: «يَا أُسَامَةُ عَلَيْكَ بِالصَّوْمِ فَإِنَّهُ قُرْبَةٌ إِلَى اللَّهِ»؛ «ای اسامه! بر تو باد روزه گرفتن؛ زیرا روزه نزدیکی به خداست». روشن است که نزدیکی به خدا، بهترین راه برای دوری از دنیای فانی است. در لحظه‌هایی که انسان با عمق وجود خود به یاد خداست، از اندیشه درباره دنیای روزمره فاصله می‌گیرد..

آسیب‌شناسی بهره‌مندی از دنیا

دین اسلام با ثروت و بهره‌مندی از دنیا مخالف نیست، ولی گاه بهره داشتن از مواهب دنیوی ممکن است به علاقه به دنیا و دنیاپرستی بینجامد. در این صورت، اسلام با آن مخالف است. از این‌رو، باید آسیب‌های بهره‌مندی و ثروت را بررسی کنیم تا دچار دوری از زهد و دنیاپرستی نشویم. برخی از این آسیب‌ها عبارتند از:

رسیدن به ظواهر و زیباسازی

اسلام با آراستگی ظاهر مخالف نیست، ولی آن‌گاه که همت انسان فقط صرف آراستگی ظاهر شود و فقط به فکر آرایش و لباس و غذا و ترتیب دادن مهمانی‌های پر زرق و برق باشد و نیازمندان را از یاد ببرد و خوشی‌های گوناگون، وی را احاطه کند، بهره‌مندی به دنیاپرستی آلوده می‌شود و چنین کسی هرگز به زهد و دل کندن از محبت دنیا موفق نخواهد شد. پیامبر اکرم(ص) در سخنانی به آسیب‌شناسی زمان پس از خود می‌پردازد و به ابن مسعود می‌فرماید: «به زودی پس از من کسانی می‌آیند که غذاهای لذیذ و رنگارنگ می‌خورند... و کاخ‌های بلند می‌سازند و مساجد را تزیین می‌کنند و همت آنها جز دنیا نیست. در دنیا، اعتکاف و به آن اعتماد کرده‌اند و شکم‌هایشان، آنان را غافل ساخته است.... چنین کسانی جز منافقان نیستند که هوای نفس را دین خود قرار داده و شکم را خدای خود ساخته‌اند. دلشان هرچه از حلال و حرام بخواهد، از آن جلوگیری نمی‌کنند. شرف آنها پول و ثروت و همت آنها شکمشان است. آنان بدترین بدها هستند. فتنه با آنهاست و به سوی آنان باز می‌گردد»...

ترک آخرت و دل‌بستگی به دنیا

از آسیب‌هایی که ثروتمندان را تهدید می‌کند، بی‌توجهی به آخرت و آموزه‌های دینی و انکار معاد به دلیل توجه بیش از اندازه به مال، فرزند، مقام و موقعیت است. بنابراین، ثروتمندان همواره باید مراقب باشند یاد مرگ و معاد در زندگی و رفتار آنها کم‌رنگ نشود. پیامبر اکرم(ص) در این باره به اسامه فرمود: «این قوم (مسلمانان) راه را ترک کردند و به دنیا دل بستند و آخرت را رها کردند و غذاهای لذیذ می‌خورند و لباس‌های زیبا می‌پوشند.... پس آنان برای غذای لذیذ و نوشیدنی گوارا و بوهای خوش و خانه‌های بلند و تزیین خانه‌ها همت می‌گمارند و جمع می‌شوند»...

بخل و فخرفروشی

آسیب دیگر بهره‌مندی، دور شدن از فروتنی و فخرفروشی به دیگران است. بخل، کمک نکردن به نیازمندان، خودداری از انفاق و قرض و صدقه دادن که در آموزه‌های دینی بر آنها بسیار تأکید شده، آسیب بزرگ‌تری است که هماره ثروتمندان را تهدید می‌کند. پیامبر اعظم(ص) در این باره فرمود: «همانا پس از من گروه‌هایی می‌آیند که مُلک آنها جز با کشتار و گردن‌کشی پیش نمی‌رود و ثروت و غنای ایشان جز با بخل جمع نمی‌شود»...

توجیه دنیاگرایی با آیات و روایات

برخی ثروتمندان به ظاهر دین‌دار، برای توجیه خوش‌گذرانی خود و دل بستن به زرق و برق دنیا، از دین و آموزه‌های دینی بهره می‌گیرند تا خود را با وجود مترف بودن، زاهد و مسلمان حقیقی جلوه دهند و دیگران را به بی‌دینی متهم کنند. چنین افرادی، در آخرت عاقبتی بدتر از دیگران خواهند داشت؛ زیرا خود را زاهد می‌دانند و دیگران را به بی‌خردی و فسق متهم می‌کنند. پیامبر اکرم(ص) نیز در سخنانی به آسیب‌شناسی این گروه پرداخته و فرموده است: این قوم (مسلمانان)، راه حق را ترک می‌گویند و به دنیا چسبیده‌اند و آخرت را دور می‌اندازند و غذاهای لذیذ می‌خورند و لباس‌های زیبا می‌پوشند و ایرانیان و رومیان، خدمت‌گزاران آنان می‌شوند... و هر گاه کسی بخواهد به حق سخنی گوید، به او می‌گویند: ساکت شو که تو هم‌نشین شیطان و رأس گمراهی هستی! قرآن را در غیر حق تأویل می‌کنند و با وجود این همه دنیاگرایی و حق‌گریزی می‌گویند: چه کسی زینت‌هایی که خدا آفریده و روزی‌ها (غذاها و نوشیدنی‌های لذیذ و گوارا) را حرام کرده است..

آسیب‌شناسی زهد

اگر چه زهد صفتی ارزنده و والاست، ممکن است این ملکه اخلاقی والا دچار آسیب‌ها و مشکلاتی شود که فرد را از مسیر اصلی خود دور کند. به نظر پیامبر اکرم(ص)، این آسیب‌ها بسیار مهم و جبران‌ناپذیر است.

زهد تصنعی(ریا)

هر صفت اخلاقی ممکن است به ریا آلوده شود و به جای نهادینه شدن این صفت در فرد، فقط برای جلب توجه دیگران با استفاده نادرست به کار گرفته شود. کسی که اخلاقی ساختگی و بی‌اساس دارد، به راحتی با تغییر موقعیت، آن را کنار خواهد گذاشت. زهد نیز ممکن است به این آفت آلوده شود و افراد ریاکار برای جلب منافع دنیوی و شهرت‌طلبی، زاهدنمایی کنند. پیامبر اعظم(ص) درباره این زهد غیر حقیقی فرمود: «لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّى يَكُونَ الزُّهْدُ وَ الْوَرَعُ تَصَنُّعاً» «قیامت برپا نمی‌شود تا وقتی که زهد و تقوا ساختگی باشد»...

افراط در زهد و دوری از سنت پیامبر اکرم(ص)

افراط و تفریط در کارها، آسیبی همیشگی است و در هر کاری همواره باید از این دو آسیب پرهیز کرد. افراط در زهد نیز بسیار خطرناک است و فرد را از سنت الهی و نبوی دور می‌کند و پایان این راه، نابودی است. از این‌رو، زهد در مسائل گوناگون تا جایی پسندیده و پذیرفته است که انسان از مرزهای تعیین شده پیامبر و معصومان(ع) فاصله بگیرد و با حفظ سنت نبوی، زهد بورزد. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «خوشا به حال کسی که برای خدا فروتنی کند و در آنچه خدا بر وی حلال دانسته است، زهد بورزد، بدون اینکه از سیره من روی‌گردان شود و زیبایی‌های دنیا را دور اندازد. بدون اینکه در سنت من تغییری دهد و از خوبان عترت من پیروی کند و از اهل تکبر و فخرفروشان و دنیاطلبانی که بر خلاف سنت و سیره من حرکت می‌کنند، دوری کند»..

تفسیر قمی، ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ﴾، روایتی از امام صادق(ع) نقل کرده مبنی بر اینکه این آیه درباره تعدادی از اصحاب رسول خدا(ص) نازل شده است. نقل است یکی از آنها سوگند خورده بود هرگز شب‌ها نخوابد و دیگری سوگند یاد کرده بود هرگز روز را افطار نکند (همیشه روزه بگیرد) و سومی سوگند خورده بود هرگز با همسرش هم‌بستر نشود.... وقتی پیامبر اکرم(ص) از ماجرا باخبر شد، مردم را جمع کرد و فرمود: چه شده این گروه را که حلال‌ها را بر خود حرام کرده‌اند. آگاه باشید که من شب‌ها می‌خوابم و ازدواج می‌کنم و روزها غذا می‌خورم. پس هر که از سنت من رو گردان شود، از من نیست.....

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، سیره پیامبر خاتم ج۱
3. عظیمی، امین، زهد از دیدگاه پیامبر اعظم