سرگذشت زندگی امام علی در تاریخ اسلامی
دوران زندگانی امیرالمؤمنین(ع)
خلاصه دوران زندگانی حضرت علی(ع) را می‌توان به چهار فصل تقسیم کرد:
- از تولد تا ده سالگی: او ده سال قبل از ظهور اسلام متولد شد. پیامبر(ص) برای کمک به ابوطالب علی را به خانه خود برد و نزد حضرت تربیت شد[۱].
- از ده سالگی که اسلام آورد تا درگذشت پیامبر: این دوره ۲۳ سال و دو بخش است: دوران مکه و دوران مدینه. او اولین مسلمان و اولین کسی بود که با پیامبر نماز خواند[۲]. در مکه حوادث مهمی رخ داد که یکی از آنها ماجرای انذار عشیره بود که در آن علی(ع) دعوت پیامبر(ص) را پذیرفت و به عنوان وصی حضرت معرفی شد[۳]. یکی دیگر ماجرای خوابیدن علی(ع) به جای پیامبر بود در شبی که مشرکان می‌خواستند پیامبر(ص) را بکشند[۴]. پیامبر(ص) در این ماجرا وظایفی بر عهده علی گذاشت که دیگران نمی‌توانستند به آن اقدام کنند[۵]؛ مانند بازگرداندن امانت‌های مردم به آنها[۶] و مهاجرت همراه فواطم از جمله دختر پیامبر(ص)[۷]. پیامبر(ص) برای رسیدن علی(ع) در منطقه قبا ماند[۸]. دوران مدینه آمیخته با حوادث فراوانی بود.
- دوران خلفا پس از درگذشت رسول خدا(ص): از سال یازدهم هجری تا اواخر سال ۳۵ هجری. این دوره نیز دارای حوادث متعددی بود که بعداً به تناسب به آنها اشاره می‌شود.
- دوران خلافت: از ذی حجه سال ۳۵ تا رمضان سال چهل هجری که با حوادث زیادی آمیخته بود. به تناسب مباحث از سیره حضرت در فصول مختلف یاد خواهد شد. دو دوره اخیر، دوران امامت حضرت است.
امیرالمؤمنین علی(ع) شب جمعه، ۲۱ رمضان سال چهل هجری در کوفه به شهادت رسید. در آن زمان حضرت ۶۳ سال داشت[۹]. کلینی شهادت حضرت را در شب یکشنبه سی سال بعد از درگذشت پیامبر(ص) دانسته است[۱۰].[۱۱]
پدر و مادر علی(ع)
پدر علی(ع) ابوطالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف بود. نام ابو طالب را برخی مورخان عبدمناف[۱۲] و برخی عمران دانسته‌اند[۱۳]. شیخ طوسی این‌گونه به معرفی مادر حضرت می‌پردازد: مادرش فاطمه دختر اسد بن هاشم بن عبدمناف است و او (علی) اولین مرد هاشمی است که در اسلام از دو هاشمی (پدر و مادر هاشمی) متولد شده است[۱۴]. قبر او در غرای نجف است[۱۵]. کلینی در معرفی مادر حضرت می‌نویسد: “او (علی) اولین هاشمی است که دو بار از هاشم متولد شد؛ یعنی پدر و مادرش هاشمی هستند”[۱۶]؛ آن‌گاه روایات متعددی درباره فاطمه دختر اسد نقل کرده است.[۱۷]
نقد و بررسی
عبارتی که در کافی و تهذیب الأحکام درباره اول هاشمی بودن علی(ع) از طرف پدر و مادر ذکرشده، مورد نقد علما قرار گرفته است؛ زیرا برادران علی(ع) که مادرشان فاطمه دختر اسد بوده، مانند طالب، عقیل و جعفر از علی(ع) بزرگ‌تر بودند[۱۸]؛ بنابراین برادران علی(ع) در هاشمی بودن پدر و مادر بر علی(ع) مقدم هستند. به نظر می‌رسد آنچه شیخ طوسی در نسب حضرت ذکر کرده، عبارت شیخ مفید در مقنعه[۱۹] باشد که تهذیب الأحکام شرح بر آن کتاب است و قید “فی الاسلام” که در تهذیب الأحکام افزوده شده، مشکلی را حل نمی‌کند؛ زیرا تولد علی(ع) ده سال قبل از اسلام بوده است. عبارت صحیح دراین باره به چند صورت ممکن است باشد:
- شهید اول در دروس گفته است: “علی(ع) و برادرانش اولین هاشمی هستند که از دو هاشمی متولد شده‌اند”[۲۰]. این نظر را علامه مجلسی در شرح کافی نقل کرده و پسندیده است[۲۱].
- با توجه به قید اسلام شاید عبارت این‌گونه بوده باشد: هو أول خليفة هاشمي؛ یعنی او اولین خلیفه هاشمی در اسلام است که پدر و مادرش از نسل هاشم بودند. بعد از علی(ع) از میان خلفا این افتخار از آن امام حسن(ع)، سپس امین پسر هارون بوده که مادرش زبیده نیز از بنی هاشم بود. زبیر بن بکار در توصیف فاطمه مادر علی(ع) گفته: “او اولین زن هاشمی است که خلیفه از او متولد شد”[۲۲] و بعد از او فاطمه دختر پیامبر(ع) بود که امام حسن(ع) فرزندش خلیفه شد.
- با توجه به اینکه این توصیف پس از معرفی فاطمه بنت اسد آمده، در عبارت به جای “هو”، “هی” بوده است: “او (فاطمه دختر اسد) اولین زن هاشمی است که فرزند برای هاشمی زایید”[۲۳]. این مطلب در منابع گوناگون تاریخی ذکر شده[۲۴] و علامه مجلسی آن را نیکو دانسته است[۲۵].[۲۶]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ص۱۶۹؛ نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، ص۳۰۰: «وَ لَقَدْ كُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِيلِ أَثَرَ أُمِّهِ يَرْفَعُ لِي فِي كُلِّ يَوْمٍ مِنْ أَخْلَاقِهِ عَلَماً وَ يَأْمُرُنِي بِالاقْتِدَاءِ بِهِ».
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۳۳۹؛ نهج البلاغه، ص۳۰۰.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ص۱۷۰؛ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج۱، ص۱۵؛ علی بن حسین مسعودی، إثبات الوصیه، ص۱۱۷؛ شیخ مفید، الإرشاد، ج۱، ص۴۹.
- ↑ ابونضر محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۰۱؛ قاضی نعمان، شرح الأخبار، ج۲، ص۳۴۵؛ شیخ مفید، الإرشاد، ج۱، ص۵۳.
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۳۳۹: «وَ خَلَّفَ عَلِيّاً(ع) فِي أُمُورٍ لَمْ يَكُنْ يَقُومُ بِهَا أَحَدٌ غَيْرُهُ».
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب(ع)، ج۱، ص۱۶۴.
- ↑ شیخ طوسی، الأمالی، ص۴۷۱، همراه علی(ع) مادرش فاطمه بنت اسد، فاطمه زهرا(س) و فاطمه دختر زبیر بن عبدالمطلب و ام ایمن بودند.
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۳۳۹.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۶، ص۱۹.
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۵۲.
- ↑ اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۲۲۵.
- ↑ فضل بن حسن طبرسی، إعلام الوری (۲ج)، ج۱، ص۲۸۲؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۱؛ ابن اثیر جزری (عزالدین)، الکامل، ج۲، ص۵.
- ↑ محمدباقرمجلسی، مرآة العقول، ج۵، ص۲۳۵.
- ↑ «هُوَ أَوَّلُ هَاشِمِيٍّ وُلِدَ فِي الْإِسْلَامِ بَيْنَ هَاشِمِيَّيْنِ» (شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۶، ص۱۹).
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۵۶.
- ↑ «وَ هُوَ أَوَّلُ هَاشِمِيٍّ وَلَدَهُ هَاشِمٌ مَرَّتَيْنِ» (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۵۲).
- ↑ اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۲۲۷.
- ↑ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج۲۲، ص۲۶۰؛ شیخ صدوق، الخصال، ص۱۸۱. در این اثر فاصله بین فرزندان ابو طالب را به نقل از ابن عباس ده سال دانسته است.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ص۴۶۱.
- ↑ شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیه، ج۲، ص۶: «وَ هُوَ وَ إِخْوَتُهُ أَوَّلُ هَاشِمِيٍّ وُلِدَ بَيْنَ هَاشِمِيَّيْنِ».
- ↑ محمدباقر مجلسی، مرآة العقول، ج۵، ص۲۷۶-۲۷۷؛ البته به نظر می‌رسد انتساب این نظر به مفید درست نباشد.
- ↑ ابن حجر، الإصابه، ج۸، ص۲۶۹: هي أوّل هاشمية ولدت خليفة.
- ↑ قاضی نعمان، شرح الأخبار، ج۳، ص۲۱۴: و هي أول هاشمية ولدت لهاشمي یا و هي أول هاشمية وُلِدت من هاشمي.
- ↑ ابن عبدالبر، الإستیعاب، ج۳، ص۱۰۸۹، ش۱۸۵۵ و ج۴، ص۱۸۹۱، ش۴۰۵۲؛ ابن اثیر جزری (عزالدین)، اسد الغابه، ج۶، ص۲۱۷؛ علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۳۵۱؛ ابن قتیبه، المعارف، ص۱۲۰ و ۲۰۳؛ ابن جوزی، المنتظم، ج۵، ص۶۶: و هي أول هاشمية ولدت لهاشمي.
- ↑ محمدباقر مجلسی، مرآة العقول، ج۵، ص۲۷۶.
- ↑ اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۲۲۸.