خارجة بن زید انصاری

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

خارجة بن زید انصاری در قرآن - خارجة بن زید انصاری در تاریخ اسلامی

مقدمه

ابوزید خارجة بن زید بن ابی زهیر خزرجی از بزرگان طایفه بنی حارث و مادرش سیده دختر عامر بن عبید و از اوسیان بود. همسرش انسیه دختر خبیب نیز از بنی حارث بود و سه فرزند به نام‌های عبدالله، محمد و ام‌کلثوم به دنیا آورد. خارجه در پی تبلیغات مصعب بن عمیر در یثرب، در مناسک حج سال ۱۳ بعثت و در رخداد پیمان هفتاد و اندی از ساکنان یثرب با پیامبر(ص) برای پناه دادن به وی و دیگر مسلمانان حضور یافت و با ایشان بیعت کرد و جزو ۱۲ نقیبی بود که آن حضرت از میان آن جماعت برگزید، تا در یثرب به نیابت از رسول خدا(ص) در میان طایفه خود فعالیت کنند. با توجه به کهن سالی خارجه به هنگام پیروی از پیامبر(ص) وی را از کبار صحابه شمرده‌اند. در داستان ورود رسول اکرم(ص) به یثرب، خارجه و دیگر بزرگان بنی حارث در مسیر حرکت پیامبر(ص) قرار گرفتند و ایشان را برای اقامت در میان بنی حارث دعوت کردند؛ ولی آن حضرت به جهت گذشتن شترش از مکان سکونت بنی حارث این پیشنهاد را نپذیرفت.

ابوبکر یکی از مکّیانی بود که پس از هجرت نزد خارجه آمد و در منزل او مقیم شد و پس از مدتی با دختر او حبیبه ازدواج و تا پایان دوره پیامبر(ص) در همان منطقه زندگی کرد، از این رو در رخداد عقد اخوت میان انصار و مهاجران پیامبر(ص) میان خارجه و ابوبکر عقد اخوت را اجرا کردند. از آنجا که در آن دوره دو طرف عقد اخوت از یکدیگر ارث می‌بردند، آیه ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا ﴾ نازل شد تا ارث‌بری میان طرفین عقد اخوت را لغو کند. مفسران اخوت ابوبکر و خارجه را از اخوت‌های آن دوره بر شمرده‌اند.

خارجه در مراسم ازدواج حضرت علی و فاطمه(س) یک شتر، یک گاو و ۴ گوسفند به پیامبر(ص) هدیه کرد که ایشان آن را پذیرفتند. به گزارش ابن‌عباس، خارجه همراه تنی چند از انصار نزد یهودیان رفته و نظر تورات را درباره موضوعی (به روایتی رجم) جویا شدند؛ ولی آنان دیدگاه تورات را پیرامون آن موضوع کتمان کردند و به همین مناسبت آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ﴾ نازل شد و یهودیان را نکوهید

خارجه و گروهی از انصار و مهاجران در سال دوم هجرت با پیامبر(ص) همراه شدند که برای تصرف کاروان قریش از مکه خارج شده بود و پس از آنکه کاروان قریش مسیر خود را تغییر داد و از دسترس مسلمانان خارج شد و سپاهی از مکه برای مقابله با پیامبر(ص) به راه افتاد، ضمن پیروی از نظر سعد بن معاذ اوسی در کنار آن حضرت ماند، تا از او در این رویارویی حمایت کند. (بدر) وی یکی از ۴ بنی‌حارثیِ این نبرد بود و توانست با کمک دو تن دیگر، امیة بن خلف جُمَحی از سران قریش را بکشد. او در سال سوم پس از لشکرکشی قریش به مدینه در نبرد احد شرکت کرد و به رغم فرار بسیاری از مسلمانان به ویژه مهاجران ایستادگی کرد و از آنها می‌خواست از فرمان پیامبر(ص) سرپیچی نکنند، زیرا نافرمانی مسلمانان را سبب پیش آمدن چنین شرایطی در احد می‌دانست و چون شایعه شهادت پیامبر(ص) در این زمان سپاهیان آن حضرت را دلسرد و ناامید کرده بود، آنان را با این گفتار که "اگر محمد کشته شده، خدای محمد همواره زنده است" و اینکه "اگر محمد کشته شود و ما زنده بمانیم، هیچ عذری در درگاه خدا پذیرفته نخواهد شد" به ادامه جنگ ترغیب کرد و خود نیز به قلب دشمن زد؛ ولی در محاصره نیزه‌داران قریش بیش از ۱۰ زخم برداشت و بر زمین افتاد. صفوان بن امیه که پدرش یک سال پیش در نبرد بدر به دست خارجه کشته شده بود، به انتقام خون وی خارجه را به شهادت رساند و بدنش را برای آرامش خود مثله کرد. وی یکی از سه شهید طایفه بنی‌حارث در نبرد احد بود. کشتگان احد، دو تا دو تا در یک قبر دفن می‌شدند و بدن خارجه را نیز با بدن پسر عمویش سعد بن ربیع دفن کردند.

در برخی روایات تفسیری در شأن نزول آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا وَلَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ که به فراریان نبرد احد می‌پردازد و آنان را نکوهش می‌کند، خارجه‌ بن زید یکی از ۴ فراری پیکار احد یاد شده است. لکن این شأن نزول پذیرفتنی نیست، زیرا فرد دیگری به نام خارجة بن زید در منابع صحابه شناسانه ثبت نشده است، تا شباهت اسمی سبب این خطا شده باشد؛ دیگر اینکه بیشتر سپاهیان مسلمان در جنگ احد فرار کرده و شماری کنار پیامبر(ص) مانده بودند که بیشترشان شهید شدند یا زخم‌های فراوانی برداشتند، بنا بر این محدود ساختن فراریان نبرد احد به ۴ نفر از ریشه نادرست است.

در حادثه سیلی که در دوره معاویه در وادی قنات به راه افتاد، برخی قبور شهدای احد باز شدند، از این رو از مردم خواسته شد محل قبر بستگانشان را تغییر دهند تا دیگر در معرض تهدید سیلاب قرار نگیرد؛ ولی قبر خارجه به جهت آنکه از تهدید سیلاب به دور بود، همانجا ماند. از خارجه روایتی درباره اهمیت احیای شب‌های ۱۹ و ۲۳ رمضان گزارش شده است...

جستارهای وابسته

منابع

• ثابتی، محسن، مقاله «خارجه بن زید انصاری»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱

پانویس