مراد از ولایت در آیه ولایت چیست؟ (پرسش)

مراد از ولایت در آیه ولایت چیست؟
موضوع اصلی	بانک جمع پرسش و پاسخ امامت
مدخل اصلی	آیه ولایت

مراد از ولایت در آیه ولایت چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث امامت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی امامت مراجعه شود.

پاسخ نخست

علی ربانی گلپایگانی

حجت الاسلام و المسلمین علی ربانی گلپایگانی در کتاب «براهین و نصوص امامت» در این‌باره گفته‌ است:

«مفسران و متکلمان امامیه معتقدند که مقصود از ولایت در این آیه، رهبری و تدبیر امور مؤمنان در حیات فردی و اجتماعی آنان است که تعیّن و تبلور آن، پس از نبوت، در امامت است؛ ولی مفسران و متکلمان اهل‌سنت معتقدند که مقصود از ولایت در آیه، نصرت و محبت است. برخی از آنان فقط نصرت را گفته‌اند و برخی دیگر هر دو را بیان کرده‌اند.

در تفسیر طبری، المنار و المراغی ولایت به نصرت تفسیر شده است. عضدالدین ایجی و فضل بن روزبهان نیز ولایت را در این آیه به نصرت تفسیر کرده‌اند.

برخی از علمای اهل‌سنت، محبت و نصرت را با هم ذکر کرده‌اند. فخرالدین رازی، سعدالدین تفتازانی و ملاعلی قوشچی از این دسته‌اند. این مطلب از کلام زمخشری در تفسیر “الکشاف” نیز به دست می‌آید، زیرا وی آیه مورد بحث را ناظر به آیاتی دانسته است که پیش از آن از ولایت مؤمنان با اهل کتاب نهی کرده است. به گفته وی، در آن آیات نهی شده که مؤمنان با اهل کتاب به گونه‌ای رابطه داشته باشند که مؤمنان با یکدیگر دارند. سپس در آیه مورد بحث گفته است: به دنبال نهی از موالات کسانی که باید با آنان عداوت ورزید، ذکر کسانی را آورده است که باید با آنان موالات داشت. بیضاوی در تفسیر آیه ۵۱ که مؤمنان را از ولایت یهود و نصاری نهی کرده و گفته است: “بر یهود و نصاری اعتماد نکنید و با آنان مانند دوستان معاشرت نکنید”. سپس در ذیل آیه ۵۵ (آیه ولایت) گفته است: “چون از موالات کافران نهی کرده، به دنبال آن کسانی را ذکر کرده است که سزاوار ولایت‌اند”.

بدون شک، نمی‌توان محبت برخی از مؤمنان با اهل کتاب را محبت دینی و ایمانی دانست، زیرا در آن صورت آنان مؤمن نخواهند بود، بلکه محبت مفروض، محبت در امور دنیوی است که روشن‌ترین مورد آن همان یاری دادن به یکدیگر در جنگ با دشمنان است. بنابراین، محبت مطرح شده در عبارت‌های یاد شده در حقیقت به نصرت باز می‌گردد، چنان‌که رازی در ادامه گفته است: “چون ولایتی که از آن نهی شده ولایت نصرت است، ولایتی که به آن امر شده است نیز ولایت نصرت است”».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آقایان فیاض‌بخش و محسنی؛

محمد تقی فیاض‌بخش آقایان محمد تقی فیاض‌بخش و دکتر فرید محسنی در کتاب «ولایت و امامت از منظر عقل و نقل» در این‌باره گفته‌‌اند: «اولا: اصل در معنای ولایت، شدت قرب و در نتیجه، قیام ولی به جای مولی علیه است و معانی دیگر از قبیل نصرت و محبت، بنابه قرینه معلوم می‌شود؛ چنان که کتاب‌های لغت مصباح المنیر ومفردات به آن تصریح کرده‌اند. از آنجا که در آیه دلیلی بر انصراف نداریم، به همان معنای اصلی اکتفا می‌کنیم. ثانیاً، ولاء محبت مرتبه نازله قرب است که عمومیت دارد و مؤمنین باید نسبت به یکدیگر چنین ولایتی داشته باشند: ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ﴾. در حالی که سیاق آیه با حصر کلمه ﴿إِنَّمَا﴾ و ذکر ولایت الهی و نبوی قبل از ولایت مؤمنین و نیز یکسان قرار دادن ولایت الهی با ولایت نبوی و ولایت مؤمنین خاص، به طور واضح بیانگر آن است که مرتبه عالی ولایت، یعنی ولاء تدبیر و تصرف، مورد نظر است؛ هر چند که در مرتبه نازله، با ولاء محبت نیز سازگار است. ثالثاً، در وحدت سیاق این آیه با آیات دیگر، دلیل خلاف وجود دارد: اول، جمع آمدن "اولیاء" در آیات ۵۱ و ۵۷ این سوره و مفرد آمدن "ولی" در آیه ۵۵؛ دوم، هر آیه نص در شأن نزول خود است و استفاده‌های دیگر، ظاهر است. همچنین بنابر نظر مفسرین شیعه و سنی (چنان که در بحث روایی خواهد آمد) شأن نزول آیه درباره صدقه دادن امیرالمؤمنین(ع) در حال رکوع به فقیر است؛ که ولایت خدا و رسول(ص) و امیرالمؤمنین(ع) را طبق نص آیه بر سایر مؤمنین ثابت می‌گرداند و چنین نصی مقدم بر ظاهر مستفاد از سیاق آیات است. رابعاً، خداوند در آیه بعد می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾. یعنی کسی که ولایت خداوند و این افراد را بپذیرد، در زمره حزب‌الله است و چنین تشکلی همیشه پیروز است. بدیهی است که چنین سیاقی با ولاء حکومت و سرپرستی سازش دارد و نه محبت یا نصرت. هرچند که ولاء نصرت می‌تواند از فروع ولاء حکومت باشد؛ به این معنا که در فرهنگ دینی، رابطه امیر و رعیت، رابطه دوستی و یاری یکدیگر در مسیر تربیت و کمال جامعه است» «برخی اصحاب گمان می‌کردند که مراد از ولایت در آیه ۵۵ سوره مائده، دوستی است. از همین رو، رسول اکرم(ص) مفهوم ولایت را به طور واضح و صریح تشریح فرمودند. ایشان معنای ولایت در آیه شریفه را ولایت حکومت و نازل منزله ولایت خود معنا کردند. حضرت(ص) سپس به تردیدهای برخی اصحاب با صراحت پاسخ گفتند تا کمترین شکی برای کسی باقی نماند: «قَالَ عَلِیٌّ(ع): فَأَنْشُدُكُمُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَ تَعْلَمُونَ‏ حَيْثُ‏ نَزَلَتْ‏ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ وَ حَيْثُ نَزَلَتْ‏ ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ ‏ وَ حَيْثُ نَزَلَتْ‏ وَ ﴿لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً﴾ قَالَ النَّاسُ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَ هَذِهِ خَاصَّةٌ فِي بَعْضِ الْمُؤْمِنِينَ أَمْ عَامَّةٌ لِجَمِيعِهِمْ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِيَّهُ(ص) أَنْ يُعَلِّمَهُمْ وُلَاةَ أَمْرِهِمْ وَ أَنْ يُفَسِّرَ لَهُمْ مِنَ الْوَلَايَةِ مَا فَسَّرَ لَهُمْ مِنْ صَلَاتِهِمْ وَ زَكَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ حَجِّهِمْ فَنَصَبَنِي لِلنَّاسِ بِغَدِيرِ خُمٍّ ثُمَّ خَطَبَ فَقَالَ... أَيُّهَا النَّاسُ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَوْلَايَ وَ أَنَا مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَنَا أَوْلَى بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قُمْ يَا عَلِيُّ فَقُمْتُ فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ فَقَامَ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَلَاؤُهُ كَمَا ذَا فَقَالَ(ص) وَلَاؤُهُ كَوَلَائِي‏ مَنْ كُنْتُ أَوْلَى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِيٌّ أَوْلَى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ... فَقَامَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ فَقَالا يَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ الْآيَاتُ خَاصَّةٌ لِعَلِيٍّ قَالَ بَلَى فِيهِ وَ فِي أَوْصِيَائِي إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ قَالا يَا رَسُولَ اللَّهِ بَيِّنْهُمْ لَنَا قَالَ عَلِيٌّ أَخِي وَ وَزِيرِي وَ وَارِثِي وَ وَصِيِّي وَ خَلِيفَتِي فِي أُمَّتِي وَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي ثُمَّ ابْنِيَ الْحَسَنُ ثُمَّ ابْنِيَ الْحُسَيْنُ ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ وَ هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ لَا يُفَارِقُونَهُ وَ لَا يُفَارِقُهُمْ حَتَّى يَرِدُوا عَلَيَّ حَوْضِي فَقَالُوا كُلُّهُمْ اللَّهُمَّ نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَا ذَلِكَ كُلَّهُ وَ شَهِدْنَا كَمَا قُلْتَ سَوَاءً». در کلمات ائمه(ع)، این آیه شریفه نه تنها دلیلی بر ولایت امیرالمؤمنین(ع) است، بلکه به خاطر جمع آمدن مؤمنون در آن، دلیل بر ولایت سایر ائمه هدی(ع) نیز محسوب می‌گردد: «قال علی(ع) فی الإحتجاج مع الخوارج... الْهِدَايَةُ هِيَ‏ الْوَلَايَةُ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- ﴿وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾‏ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي هَذَا الْمَوْضِعِ هُمُ الْمُؤْتَمَنُونَ عَلَى الْخَلَائِقِ مِنَ الْحُجَجِ وَ الْأَوْصِيَاءِ فِي عَصْرٍ بَعْدَ عَصْرٍ»»