ابان بن تغلب در تراجم و رجال

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابان بن تغلب در تاریخ اسلامی

مقدمه

ابان بن تغلب، ۴۹ بار در اسناد روایات تفسیر کنز الدقائق آمده و منبع اصلی آنها کتاب‌های کافی، احتجاج، تفسیر عیاشی، کمال الدین و... است؛ مانند «عن أبان بن تغلب قال قلت لأبي عبد الله(ع): كان رسول الله(ص) أعطى فاطمة فدكا قال: كان وقفها، فأنزل الله: ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾ فأعطاها رسول الله(ص) حقها، قلت: رسول الله(ص) أعطاها قال: بل الله أعطاها».

شرح حال راوی

نام کامل راوی، «أبان بن تغلب بن رباح أبوسعید البکری الجریری مولی بنی جریر بن عبادة بن ضبیعة بن قیس بن ثعلبة بن عکابة بن صعب بن علی بن بکر بن وائل» است.

«ابان بن تغلب» از راویان معروفی است که جامعیت علمی بالایی داشته و در بسیاری از علوم، مانند فقه، حدیث، لغت، نحو، تفسیر و علوم قرآن، متبحر بوده و از پیشگامان این دانش‌ها شمرده شده و گوی سبقت را از دیگران ربوده، از این رو فقیه، محدث، مفسر، ادیب و لغوی معرفی شده است.

«نجاشی»: و کان قارئا من وجوه القراء، فقیهاً، لغویاً...، و کان أبان مقدماً فی کل فن من العلم فی القرآن و الفقه و الحدیث و الأدب و اللغة و النحو.

«عمر کحاله»: «مفسر، قارئ، محدث، فقیه، ادیب، لغوی و نحوی».

آثار قرآنی «ابان بن تغلب»

«ابان بن تغلب» آثار متعدد علمی در فنون گوناگون از خود به یادگار گذاشته که شماری از آنها در زمینه تفسیر و علوم قرآن‌اند: کتاب التفسیر؛ کتاب معانی القرآن؛ کتاب الغریب فی القرآن؛ کتاب القراءات؛ کتاب الفضائل.

«نجاشی»: "وله كتب منها تفسير غريب القرآن وكتاب الفضائل...".

«شیخ طوسی»: "وصنف كتاب الغريب في القرآن وذكر شواهده من الشعر".

«ابن ندیم»: أبان بن تغلب وله من الكتب، كتاب معاني القرآن لطيف - كتاب القراءات. كتاب من الأصول في الرواية على مذاهب الشيعة؛ نیز «کتاب التفسیر، لابن تغلب».

یادآوری

۱. علامه، آقا بزرگ تهرانی، با توجه به عبارات «نجاشی، شیخ طوسی و ابن ندیم» معتقد است ابان بن تغلب در حوزه قرآن چهار کتاب داشته است: کتاب التفسیر؛ کتاب معانی القرآن؛ کتاب غریب القرآن؛ کتاب القراءات؛ ولی بعضی از محققان کتاب معانی القرآن و کتاب الغریب فی القران را یکی به شمار آورده‌اند.

با تأمل در سخن «نجاشی» و «شیخ طوسی» فهمیده می‌شود که مراد از کتاب التفسیر در عبارت «ابن ندیم» همان کتاب تفسیر غریب القرآن است که در کلام «نجاشی» آمده و کتاب تفسیر غریب القرآن در گفتار «نجاشی» همان کتاب الغریب فی القرآن است که در عبارت «شیخ طوسی» آمده؛ زیرا وی می‌نویسد: "صنف کتاب الغریب فی القرآن"؛ نیز «نجاشی»: "له کتب منها: تفسیر غریب القرآن" و با توجه به اینکه «شیخ طوسی» کتاب فهرست را قبل از رجال «نجاشی» نوشته و «نجاشی» هنگام تألیف کتاب رجال؛ فهرست «شیخ طوسی» را در اختیار داشته و بخشی از مطالب در رجال «نجاشی» ناظر به گفته‌های «شیخ طوسی» است، این معنی تقویت می‌شود که «نجاشی» خواسته مراد «شیخ طوسی» را روشن کند که کتاب الغریب فی القرآن همان کتاب التفسیر است؛ نه اثر مستقل دیگر.

مؤید دیگر، کلام «شیخ طوسی» و «نجاشی» پس از معرفی کتاب الغریب فی القران است:

أ. شیخ طوسی بعد از عبارت "وصنف كتاب الغريب في القرآن" می‌نویسد: "فجاء فيما بعد عبدالرحمان بن محمد الأزدي الكوفي، فجمع من كتاب أبان و محمد بن السائب الكلبي و أبي روق بن عطية بن الحارث، فجعله كتاباً واحداً، فبين ما اختلفوا فيه و ما اتفقوا عليه، فتارة يجيء كتاب أبان مفرداً، و تارة يجيء مشتركاً علي ما عمله عبدالرحمان".

ب. نجاشی پس از عبارت "وله كتب منها تنسير غريب القرآن" می‌نگارد: جمع محمد بن عبدالرحمن بن فنتي بين كتاب التفسير لأبان و بين كتاب أبي روق عطية بن الحارث و محمد بن السائب و جعلها كتاباً واحداً.

مقایسه این دو عبارت به خوبی روشن می‌سازد که عنوان «تفسیر غریب القران» در سخن «نجاشی» با عنوان «کتاب الغریب فی القرآن» در کلام «شیخ طوسی» گویای یک کتاب‌اند که «ابن ندیم» از آن به کتاب التفسیر یاد کرده؛ ولی یکی دانستن کتاب تفسیر غریب القرآن با کتاب معانی القرآن که بعضی از محققان استظهار کردند، خلاف آن چیزی است که از نوشته «ابن ندیم» فهمیده می‌شود؛ زیرا کلام او در تعدد ظهور دارد.

۲. «علامه سید حسن صدر» و «علامه سید محسن امین» می‌نویسند: «ابان بن تغلب» اولین دانشمندی است که در رشته «غریب القرآن» و «قراءات» کتاب نوشته است و بر این اساس به نقد دیدگاه «سیوطی» پرداختند که «أبوعبیده معمر بن المثنی» را اولین نویسنده «غریب القرآن» و «حفص بن عمرو الدوری» را اولین تدوین کننده «علم قراءات» معرفی کرده است؛ زیرا «ابان بن تغلب» در سال ۱۴۱ (ق) وفات نموده است و مقدم بر هر دوست.

سخن «نجاشی» کلام این دو بزرگوار را تأیید می‌کند که درباره «ابان» نوشته است: و کان أبان مقدماً فی کل فن من العلم فی القرآن و الفقه و الحدیث و الأدب و اللغة و النحو،....

طبقه راوی

«برقی»، «ابان بن تغلب» را از اصحاب امامان امام باقر و امام صادق(ع) شمرده و «نجاشی» وی را از راویان امامان امام سجاد، امام باقر و امام صادق(ع) معرفی کرده است.

«شیخ طوسی» در کتاب رجال او را در اصحاب امامان امام سجاد و امام باقر و امام صادق(ع) ذکر می‌کند و می‌نویسد: روی عن أبی جعفر و أبی عبدالله؛ اما به روایت وی از امام سجاد(ع) اشاره نکرده؛ ولی در کتاب فهرست می‌نگارد: لقی أبا محمد علی بن الحسین و أباجعفر و أباعبدالله(ع) و روی عنهم؛و اسناد روایات نیز آن را تأیید می‌کند.

از تاریخ ولادت «ابان» گزارشی نرسیده؛ لیکن وفات وی در زمان حیات امام صادق(ع) در سال ۱۴۱ (ق) در شهر کوفه، همزمان با خلافت «منصور دوانیقی» بوده است.

«آیت الله بروجردی» ایشان را در طبقات رجال کافی از کبار طبقه چهارم شمرده است.

استادان و شاگردان راوی

«ابان بن تغلب» از کسان بسیاری مانند «فضیل بن الزبیر، مجاهد، عبدالأعلی التغلبی، علی بن محمد بن بشیر، سلیم بن قیس الهلالی، زراره، أبوحمزه، سعید بن المسیب، عکرمة، سعید بن جبیر، سفیان بن أبی لیلی، أبوبصیر و... روایت کرده که از مشایخ حدیثی وی به شمار می‌آیند، چنان که بسیاری از وی روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی وی به شمار می‌روند؛ مانند «عبدالرحمن بن الحجاج، ابوجمیلة، زید القتات، رفاعة، جمیل بن دراج، محمد بن سلام، جمیل بن صالح، إبراهیم بن الفضل، حماد، هشام بن سالم، عبدالله بن حماد و...».

جایگاه حدیثی راوی

«ابان بن تغلب» از راویانی است که عظمت و جایگاه بسیار بلندی نزد ائمه(ع) داشته است. بر این اساس، همه رجالیان در توثیق او یکسان نظر داده و از وی به بزرگی یاد کرده‌اند.

در «رجال کشی» و «نجاشی»، روایات گوناگونی درباره «ابان بن تغلب» نقل شده که گویای جایگاه والای وی نزد امامان معصوم(ع) هستند:

1. «حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَيْهِ، قَالَ حَدَّثَنِي سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّيُّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ، عَنْ جَمِيلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ:، ذَكَرْنَا أَبَانَ بْنِ تَغْلِبَ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع)، فَقَالَ: رَحِمَهُ اللَّهُ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ أَوْجَعَ قَلْبِي مَوْتُ أَبَانٍ».
2. «حَمْدَوَيْهِ، قَالَ حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ يَزِيدَ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، قَالَ:، قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) إِنِّي أَقْعُدُ فِي الْمَسْجِدِ فَيَجِيءُ النَّاسُ فَيَسْأَلُونِّي، فَإِنْ لَمْ أُجِبْهُمْ لَمْ يَقْبَلُوا مِنِّي وَ أَكْرَهُ أَنْ أُجِيبَهُمْ بِقَوْلِكُمْ وَ مَا جَاءَ عَنْكُمْ! فَقَالَ لِيَ: انْظُرْ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ مِنْ قَوْلِهِمْ فَأَخْبِرْهُمْ بِذَلِكَ».
3. «حَمْدَوَيْهِ، قَالَ حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ يَزِيدَ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، قَالَ، قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) جَالِسْ أَهْلَ الْمَدِينَةِ فَإِنِّي أُحِبُّ أَنْ يَرَوْا فِي شِيعَتِنَا مِثْلَكَ».
4. «وَ رُوِيَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ، عَنْ أُمَيَّةَ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُسْلِمِ بْنِ أَبِي حَيَّةَ، قَالَ:، كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِي خِدْمَتِهِ، فَلَمَّا أَرَدْتُ أَنْ أُفَارِقَهُ وَدَّعْتُهُ وَ قُلْتُ لَهُ أُحِبُّ أَنْ تُزَوِّدَنِي! قَالَ ائْتِ أَبَانَ بْنَ تَغْلِبَ فَإِنَّهُ قَدْ سَمِعَ مِنِّي حَدِيثاً كَثِيراً، فَمَا رَوَى لَكَ عَنِّي فَارْوِ عَنِّي».
5. « أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ الْجَرِيرِيِّ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبَانُ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبَانٍ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ: دَخَلْتُ مَعَ أَبِي إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ، فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ أَمْرَ بوسادة فَأُلْقِيَتْ لَهُ، وَ صَافَحَهُ وَ اعْتَنَقَهُ وَ سَاءَلَهُ وَ رَحَّبَ بِهِ ».
6. « أَخْبَرَنَا أَبُو الْحُسَيْنِ عَلِيِّ بْنِ أَحْمَدَ قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَتِّيلٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ الزَّيَّاتِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى وَ غَيْرِهِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي عبدالله(ع): أَنَّ أَبَانَ بْنَ تَغْلِبَ رُوِيَ عَنِّي ثَلَاثِينَ أَلْفَ حَدِيثٍ، فَأَرَوْهَا عَنْهُ».

بر این اساس، فراوان در کتب رجالی از «ابان بن تغلب» ستایش شده و رجالیان با تعابیر بسیار بلندی از وی یاد کرده‌اند:

1. «نجاشی»: "عظیم المنزلة فی أصحابنا، لقی علی بن الحسین و أباجعفر و أباعبدالله(ع)، روی عنهم، و کانت له عندهم منزلة و قدم".
2. «شیخ طوسی»: "ثقة جلیل القدر عظیم المنزلة فی أصحابنا لقی أبا محمد علی بن الحسین و أبا جعفر و أباعبدالله(ع) و روی عنهم، و کانت له عندهم خطوة و قدم".
3. صاحب معالم (فرزندشهید ثانی): "روی فیه أحادیث جلیلة تقتضی تفخیمه و تعظیمه، و حاله فی الثقة و الجلالة شهیر جداً لا ضرورة إلی الاستدلال علیه بخبر خاص".

دیدگاه رجالیان اهل سنت

رجائیان اهل سنت با اعتراف به صداقت و وثاقت «ابان بن تغلب» و صحیح دانستن روایاتش، وی را بدعت‌گذار و غالی خوانده‌اند:

«ابن سعد»: "أبان بن تغلب الربعي...، وكان ثقة".

«ذهبی» در کتاب المغنی فی الضعفاء: "أبان بن تغلب ثقة معروف؛ قال ابن عدی و غیره: غال في التشيع".

در کتاب سیر أعلام النبلاء نیز می‌نویسد: "أبان بن تغلب؛ الامام المقرئ أبوسعد. و قیل أبو أمیة الربعی، الکوفی، الشیعی... و هو صدوق فی نفسه، عالم کبیر، و بدعته خفیفة، لا یتعرض للکبار، و حدیثه یکون نحو المئة، لم یخرج له البخاری...".

در کتاب میزان الاعتدال با تفصیل بیشتری می‌نگارد: "أبان بن تغلب الكوفي شيعي جلد، لكنه صدوق، فلنا صدقه و عليه بدعته؛ و قد وثقه أحمد بن حنبل، و ابن معين، و أبوحاتم، و أورده ابن عدي، و قال: كان غالياً في التشيع. و قال السعدي: زائغ مجاهر. فلقائل أن يقول: كيف ساغ توثيق مبتدع و حد الثقة العدالة والإتقان؟ فكيف يكون عدلاً من هو صاحب بدعة و جوابه أن البدعة علي ضربين: فبدعة صغري كغلو التشيع، أو كالتشيع بلا غلو و لا تحرف، فهذا كثير في التابعين و تابعيهم مع الدين و الورع و الصدق. فلو رد حديث هؤلاء الذهب جملة من الآثار النبوية، و هذه مفسدة بينة. ثم بدعة كبري، كالرفض الكامل و الغلو فيه، و الحط علي أبي بكر وعمر والدعاء إلي ذلك، فهذا النوع لا يحتج بهم و لا كرامة. وأيضاً فما أستحضر الآن في هذا الضرب رجلاً صادقاً و لا مأموناً، بل الكذب شعارهم، و التقية و النفاق دثارهم، فكيف يقبل نقل من هذا حالهً حاشا و كلا. فالشيعي الغالي في زمان السلف و عرفهم هو من تكلم في عثمان و الزبير و طلحة و معاوية و طائفة ممن حارب علياً و تعرض لسبهم. والغالي في زماننا و عرفنا هو الذي يكفر هؤلاء السادة، و يتبرأ من الشيخين أيضاً، فهذا ضال معثر ولم يكن أبان بن تغلب يعرض للشيخين أصلاً، بل قد يعتقد علياً أفضل منهما".

«ابن حجر»: "أبان بن تغلب...، ثقة تكلم فيه للتشيع"، نيز: "و قال ابن عدي له نسخ عامتها مستقيمة إذا روي عنه ثقة و هو من أهل الصدق في الروايات و إن كان مذهبه مذهب الشيعة و هو في الرواية صالح لا بأس به. قلت: هذا قول منصف و أما الجوزجاني فلا عبرة بحطه علي الكوفيين؛ فالتشيع في عرف المتقدمين هو اعتقاد تفضيل علي علي عثمان و أن علياً كان مصيباً في حروبه و أن مخالفه مخطئ مع تقديم الشيخين و تفضيلهما و ربما اعتقد بعضهم أن علياً أفضل الخلق بعد رسول الله(ص) و إذا كان معتقد ذلك ورعاً ديناً صادقاً مجتهداً فلا ترد روايته بهذا لا سيما إن كان غير داعية؛ و أما التشيع في عرف المتأخرين فهو الرفض المحض فلا تقبل رواية الرافضي الغالي و لا كرامة و قال ابن عجلان ثنا ابان بن تغلب رجل من أهل العراق من النساك ثقة؛ ولما خرج الحاكم حديث أبان في مستدركه قال كان قاص الشيعة و هو ثقة...".

«ابن حبان» نام «ابان بن تغلب» را در کتاب الثقات که به راویان ثقه اختصاص دارد، یاد می‌کند؛نیز درباره‌اش می‌نویسد: "من خیار أهل الكوفة" و افزون بر این، احادیث وی را نیز در کتاب صحیح خود نقل می‌کند.

«ابن عدی جرجانی»: "و لأبان أحاديث و نسخ و أحاديثه عامتها مستقيمة إذا روي عنه ثقة و هو من أهل الصدق في الروايات و إن كان مذهبه مذهب الشيعة و هو معروف في الكوفة و قد روي نحواً أو قريباً من مائة حديث و قول السعدي: مذموم المذهب مجاهر، يريد به أنه كان يغلو في التشيع لم يرد به ضعفاً في الرواية و هو في الرواية صالح لا بأس به".

رجالیان دیگر اهل سنت، مانند «ابن شاهین، مزی، علاءالدین مغلطای» نیز او را توثیق کرده‌اند، بنابراین «ابان بن تغلب» از راویان عظیم الشأنی است که رجالیان فریقین به بزرگی، فضل و وثاقت وی اعتراف، و تنها اتهام رجالیان اهل سنت درباره او بدعت و غلو در تشیع است که به «ابان بن تغلب» اختصاص ندارد، بلکه همان‌گونه که مشهود است و کتب رجالی اهل سنت به آن گواهی می‌دهند، هر کسی که معتقد به حقانیت حضرت علی(ع) و بطلان غاصبان حقوق اهل بیت(ع) باشد، به بدعت و غلو متهم است. رجالیان اهل سنت به این هم بسنده نکردند و به جعل روایت از زبان «ابان بن تغلب» در مدح خلفا پرداختند: «... عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ عَطِيَّةَ الْعَوْفِيِّ عَنْ أَبِي سَعِيدِ الْخُدْرِيِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): إِنَّ الرَّجُلَ مِنْ أَهْلِ عِلِّيِّينَ يُشْرِقُ عَلَيَّ أَهْلِ الْجَنَّةِ فيضيء وَجْهَهُ كَأَنَّهُ كَوْكَبُ دُرِّيُّ وَ إِنْ أبابكر وَ عُمَرَ مِنْهُمْ وَ أَ نَعَماً؛ قَالَ هَارُونُ هَكَذَا جَاءَ فِي الْحَدِيثِ ».

این روایت ساختگی است؛ زیرا تنها هارون نحوی آن را گزارش کرده و از راوی دیگری نقل نشده، از این رو «دارقطنی» چنین گفته است: «تفرد به هارون النحوی».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۱