انفال در معارف و سیره رضوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث انفال است. "انفال" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

انفال در قرآن - انفال در علوم قرآنی - انفال در فقه اسلامی - انفال در حقوق اسلامی - انفال در فقه سیاسی - انفال در معارف و سیره رضوی

مقدمه

نوعی از اموال متعلق به پیامبر(ص) و جانشینانش. در منابع لغوی «نفل» به معنای غنیمت، بخشش و زاید بر اصل و جمع آن «انفال» و «نفال» است. اصطلاح نافله برای نمازهای مستحبی نیز از همین باب است. چنان‌که در روایت‌های متعددی از امام رضا(ع) به همین معنا به کار رفته است. در اصطلاح فقیهان امامیه، انفال عبارت است از اموالی که به پیامبر(ص) و پس از او به جانشینانش اختصاص دارد و ایشان به هر نحو که مصلحت بدانند آن را مصرف می‌کنند. امام رضا(ع) این امر را یک نوع فضیلت و امتیازی می‌داند که خداوند، رسول خدا(ص) و جانشینان حضرتش را به آن مخصوص گردانیده است.

انفال شامل فیء، زمین‌های موات، آبادی‌هایی که صاحب ندارد، قله‌ها، وسط دره‌ها و جنگل‌ها، صفایا و قطایع، غنیمتی که بدون اذن امام به دست آمده، ارث کسی که وارث ندارد، معادن، دریاها و بیابان‌ها است. فیء که یکی از مصادیق انفال است در لغت معانی گوناگونی برای آن و کلمات هم خانواده‌اش ذکر شده است. از جمله به معنای «سایه» آمده که در روایتی از امام رضا(ع) نیز به همین معنا به کار رفته است. فیء در اصطلاح به سرزمینی گفته می‌شود که بدون جنگ و خونریزی از طرف کفار به حکومت اسلامی واگذار شده باشد، چه آن را به میل خودشان تسلیم کنند و چه آن را رها کرده و بروند. چنانکه امام رضا(ع) سرزمینی را که بدون استفاده از نیروی نظامی گشوده شده و به دست حاکم اسلامی افتاده باشد را جزو فیء دانسته است. از معانی مختلفی که برای فیء ذکر شده، برمی‌آید که معنای اصلی آن، رجوع و برگشت‌نمودن است و سایر معانی از متفرعات همین معنا است. در روایت‌های عدیده‌ای آمده است که زمین و دنیا در اصل به خدا و پیامبر(ص) و جانشینانش تعلق دارد، چنان‌که امام رضا(ع) در روایتی می‌فرماید: خداوند خمس عالم را مهر حضرت زهرا(س) قرار داده و هر چه که برای اوست برای اولاد ایشان می‌گردد. قول مشهور میان شیعیان اختصاص فیء به امام معصوم می‌باشد، اما در مقابل اهل سنت معتقدند فیء متعلق به عموم است. مستند شیعه درباره اختصاص فیء به امام معصوم، آیه ۶ سوره حشر: ﴿وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ است که سرزمین فتح‌شده بدون جنگ را اختصاصی پیامبر اکرم(ص) اعلام نموده است و آن حضرت حق دارد هرگونه که خواست در آن تصرف نماید. روایت منقول از امام رضا(ع) که فدک را به عنوان زمینی که بدون جنگ و لشکرکشی به پیامبر اکرم یا برگشت داده شده بود، به حضرت زهرا(س) بخشید، مؤید اختصاص فیء به امام معصوم است، و نیز با صحه‌گذاردن بر قول دعبل، که فیء را اختصاصی امام معصوم دانسته بود، اختصاصی بودن فی، به امام معصوم و تصرف عدوانی دیگران بر آن را مورد تأیید و تأکید قرار داده است. آن حضرت اختصاص فیء به پیامبر و آل او از نشانه‌های فضل و برتری آنان نسبت به امت آن حضرت دانسته است. دیگر آنکه آن حضرت، فلسفه وجودی امام و حاکم الهی در جامعه را اقامه احکام الهی و دریافت فیء و تصرف در آن در راستای مصالح جامعه می‌داند. امام رضا(ع) یکی از حقوق مؤمنین بر یکدیگر را این امر دانسته که به هنگام غیبت یکی از برادران دینی، در صورت تقسیم فیء توسط حکومت، برای اخذ حقّ برادر غائب خویش اقدام کنند. دیگر از مصادیق انفال، زمین‌های موات و نیز زمین‌هایی است که در جنگ به دست مسلمین افتاده است.

جزو انفال به حساب آوردن زمین‌های مفتوح‌العنوة از این باب است که اختیار آنها در دست امام است. چنان که امام رضا(ع) اختیار زمین‌هایی که در جنگ به دست مسلمین افتاده، را با امام دانسته و درباره زمین‌های موات و غیر آباد فرموده است که آنها در اختیار امام است و به هر کسی که صلاح بداند می‌دهد تا آبادش نماید. در این‌باره دو روایت از امام رضا(ع) نقل شده است که از هر دو روایت استفاده می‌شود که اختیار زمین‌های موات و زمین‌هایی که با جنگ به تصرف مسلمانان درآمده به دست امام است. از مصادیق دیگر انفال غنمیت است. غنیمت از لحاظ لغوی از ریشه غنم به معنای رسیدن به عایده و مالی است که بدون مشقت به دست آید و همچنین به معنای فیء آمده است. در برخی منابع لغوی به اموالی که در جنگ با اهل حرب به دست می‌آید غنیمت اطلاق شده است. در روایتی از امام رضا(ع) غنیمت شامل هر عائده و فایده‌ای است که برای مردم حاصل شود و حتی بر فیء نیز غنیمت اطلاق شده است. در منابع فقهی غنیمتی که به غیر اذن امام باشد تماما متعلق به امام است و غنیمتی که با اذن امام انجام شود یک‌پنجم آن متعلق به امام است. در روایت‌هایی از امام رضا(ع)، فروش غنائم جنگی که بدون اذن امام انجام شده باشد، جائز است. بر همین اساس برخی از فقیهان به معارض‌بودن این دو (اختصاص غنائم جنگ بدون اذن معصوم، به امام و جواز فروش آنها توسط دیگران) حکم کرده‌اند. امام رضا(ع) اختصاص خمس غنائم به پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت حضرتش در جنگی که به اذن امام انجام پذیرفته، را یکی از نشانه‌های فضیلت و برتری اهل بیت(ع) بر دیگران دانسته، سهم ایشان از غنائم را یک حکم ابدی دانسته است. در مقابل، سهم ایتام و فقرا از غنائم را مقطعی دانسته، پرداخت غنیمت به یتیم را تنها تا زمان خروج او از یُتم و پرداخت غنیمت به فقیر را تا زمان خروج او از فقر لازم دانسته است. آن حضرت همچنین یکی از بهترین اعمال بندگان نزد خداوند را جهادی می‌داند که خیانت به غنیمت در آن نباشد. یکی دیگر از مصادیق انفال، معادن است. البته در این مسأله اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی از فقیهان معادن را جزو انفال به حساب آورده و برخی دیگر آن را خارج از دایره انفال به شمار می‌آورند. در روایتی از امام رضا(ع) معادن یکی از مصادیق غنیمت (غنیمت به معنای اعم) شمرده شده است. بر این اساس شاید بتوان استظهار کرد که معادن جزو انفال به شمار می‌آید. در مقابل، روایتی از آن حضرت وجود دارد که برای گنج و معدن نصاب زکات تعیین فرموده است. نیز در روایتی دیگر، وقتی شخصی از ورود در معادن و خرید فروش جواهرات معدنی از آن حضرت می‌پرسد، حضرت اشاره‌ای به اینکه معادن جزو انفال بوده و قابل خرید فروش نیست، نکرده است.

منابع

1. مشکانی، عباس علی، مقاله «انفال»، دانشنامه امام رضا ج۲