تواضع در معارف دعا و زیارات

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تواضع است. تواضع از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تواضع در قرآن - تواضع در حدیث - تواضع در اخلاق اسلامی - تواضع در معارف دعا و زیارات - تواضع در معارف و سیره سجادی - تواضع در معارف و سیره نبوی - تواضع در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

• قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا...﴾.
• همچنین قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾.
• پیامبر(ص) می‌فرمایند: "هرکس برای خدا فروتنی کند، خداوند او را بلندمرتبه کند".
• امام کاظم(ع) می‌فرمایند: " تواضع آن است که آنچه را دوست داری دیگران به تو دهند، همان را به آنان عطا کنی".
• "تواضع مترادف فروتنی است".
• راغب اصفهانی در کتاب الذریعة إلی مکارم الشریعه صفحه ۲۰۹ می‌گوید: "تواضع از "ضعة" (از ریشه وضع) مشتق شده است و "ضعة" یعنی انسان به پایه‌ای فروتر از پایه خود رضایت دهد".
• تواضع از نظر اخلاق آن بود که خود را مزیتی نشمرد بر کسانی که در جاه از او نازل‌تر باشند.
• جنید گوید: "تواضع عبارت از نرمی، آرامش و مهربانی است".
• رویم گوید: "تواضع ذلیل بودن دل‌هاست برای داننده غیب‌ها".
• و گفته شده است: "که تواضع عبارت از قبول حق است از حق برای حق، و گفته‌اند تواضع عبارت از گردن نهادن ذلت و کشیدن بار گران است".
• مفهوم تواضع آن است که انسان در مقایسه با دیگران برای خویش امتیاز و برتری قائل نشود. وجود چنین حالتی در فرد باعث می‌شود که دیگران را بزرگ و گرامی بدارد.
• لازمه تواضع و فروتنی، گفتار و رفتاری است که موجب تعظیم و تکریم دیگران شود که از صفات بسیار پسندیده و شریف است.
• یکی از جلوه‌های تواضع، گفتار نرم و نیکو است.
• ادب و تواضع دل‌ها را به یکدیگر نزدیک می‌کند و گوینده از غرور و خود خواهی و تکبر دور می‌شود.
• شهید مطهری می‌نویسد: "در جایی که خداوند به پیامبر(ص) می‌فرمایند: "بگو به مردم من هم بشری مثل شما هستم"﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا﴾ و بر یکی از امثال خود شما وحی نازل می‌شود در این آیه کریمه تواضع فراوانی نهفته شده است"
• تواضع و فروتنی می‌بایست برای رضای خدا باشد. همچنان‌که فیض کاشانی می‌گوید: "فروتنی آن است که برای خدا و در راه خدا باشد و اگر جز این باشد مکر و خدعه است، کسی که برای خدا فروتنی کند خدا او را بر بسیاری از بندگانش برتری می‌دهد".
• خشوع تقریباً متلازم با خوف و خشیت، و به معنای دل‌شکستگی است و حالت انعطاف‌پذیری دل را نشان می‌دهد، در برابر قساوت که حاکی از سنگ‌دلی و عدم تأثر دل است.
• تواضع به آنچه که بین فرد بلندمرتبه و پایین مرتبه از او انجام شود گفته می‌شود و نیز تواضع به اعتبار اخلاق و افعال ظاهری و باطنی است ولی خشوع تنها به افعال جوارحی و بدنی گفته می‌شود و به همین خاطر است که گفته می‌شود قلب فلانی متواضع و جوارح فلانی خاشع است.

تفاوت تذلل و تواضع

• تذلل اظهار عجز از رویارویی با کسی است که در مقابل او تذلل می‌شود ولی تواضع اظهار قدرت و قدرتمند دانستن فردی است که برای او تواضع می‌شود و تفاوتی ندارد که فردی که مورد تواضع قرار گیرد دارای قدرت بر فرد تواضعکننده باشد یا نه.
• در تعیین مرز تواضع ممدوح به سه نکته بایستی توجه داشت:

1. برای رضایت حق تعالی باشد.
2. فروتنی و تواضع از حد خود خارج نشود چرا که از افراط در آن به تملق و چاپلوسی می‌انجامد.
3. ثالثاً منشأ روانی تواضع، شرف و فضیلت انسانی و احترام به حقوق دیگران باشد نه ضعف نفس و زبونی.

• رذیله اخلاقی ضد تواضع، کبر است. و در قرآن و روایات و ادعیه به شدت از آن نهی شده است.
• کبر آفت بزرگ و غائله هولناکی است که خواص با آن هلاک شده‌اند چه برسد به عوام؛ و کبر حجاب بزرگی است از رسیدن به اخلاق مؤمنان، زیرا در آن عزت تکلف آمیز و دروغینی است که مانع از تواضع و کظم غیظ و قبول نصیحت و خیرخواهی و باقی ماندن بر صداقت و ترک غضب و کینه و حسد و غیبت و ... می‌شود و انسان متکبر به تمام اخلاق مذموم نیاز دارد تا این عزت تکلف آمیز خود را حفظ کند.
• با اینکه تواضع و فروتنی یکی از صفات برجسته انسان است، اما باید دانست که اظهار تواضع مطلقاً پسندیده نیست، زیرا ممکن است در برخی شرایط اظهار فروتنی آثار منفی داشته باشد. از این‌رو در آداب معاشرت به مواردی برخورد می‌کنیم که از تواضع نهی شده است از آن جمله تواضع در برابر متکبر، تواضع به خاطر ثروت، تواضع در برابر کافر و تواضع در برابر متجاهر به فسق و تارک الصلوه.
• انسان در برابر شخص متکبر نباید فروتنی و تواضع کند؛ زیرا فروتنی و تواضع در مقابل او، موجب گمراهی و افزایش تکبرش می‌شود؛ پس چه بهتر که در برابر او تکبر شود تا شاید آن شخص متنبه و متوجه شود.
• هنگامی که ادب و تواضع تأثیر منفی داشته باشد، خشونت و تندی لازم می‌آید و هنگامی که ستمی بر کسی شده باشد فریاد زدن نیز جایز است.
• چنانچه قرآن کریم می‌فرماید: ﴿لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا﴾.
• تواضع برای کسی که در جایگاه قدرت قرار دارد، شایسته‌تر و زیباتر است و البته این ویژگی به شرح صدر و ظرفیت روحی بالایی نیاز دارد تا فرد حاکم با رسیدن به مقام، در مقابل زیردستان و مردم، متواضعانه رهبری کند و از هرگونه فخر فروشی به دور باشد.
• بخش بزرگی از دعاهای صحیفه سجادیه توصیف داعی است. داعی ضمن دعا خود را به فقر، نقص، عجز، جهل، گناه و ... توصیف می‌نماید. در واقع این قسمت از دعاها یک نوع خودشکنی و استکبار زدایی فردی را که توأم با نوعی تخلیه روانی برای فراتر از احساس پوچی و بی‌هویتی است به ما تعلیم می‌دهد.
• زبان دعا که زبانی ملتمسانه است و از درگاه بی‌نیاز درخواست نیاز می‌شود، به نوعی تواضع و فروتنی است.

تواضع و فروتنی در صحیفه سجادیه

• امام سجاد(ع) در دعای بیست و ششم و در عبارت دوم آن می‌فرمایند: "و آنان را توفیق ده برای برپا داشتن طریقه و روش (نگاهداری احکام) و فراگرفتن [[[اخلاق نیک]] خود (که بندگان را به آن امر فرموده‌ای) در سود رساندن به ناتوانانشان؛ و جلوگیری از فقر و نیازمندیشان؛ و رفتن نزد بیمارشان؛ و راهنمایی راه‌جویشان؛ و اندرز دادن مشورت کننده‌شان؛ و دیدار از سفر آمده‌شان؛ و پنهان کردن رازهاشان، و پوشاندن عیب‌هایشان، و یاری کردن ستمدیده‌اشان؛ و خوب کمک کردنشان در ساختن ابزار خانه(دیگ، تبر، نردبان و مانند آن‌ها) و سود رساندنشان به بخشش فراوان؛ و دادن آنچه ایشان را واجب و لازم است پیش از درخواست"؛
• امام سجاد(ع) در دعای سی‌ام و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند: "بارخدایا همنشینی فقراء و درویشان را برایم محبوب گردان؛ و مرا به صبر و شکیبایی نیکو (صبری که نفس به آن اطمینان و آرامش داشته اضطراب و نگرانی در آن راه نیابد) بر همنشینی ایشان یاری فرما".
• امام سجاد(ع) گاهی اوقات این فروتنی را در قالب دوست داشتن همنشینی با بیچارگان از خدا طلب می‌کند.
• امام سجاد(ع) در دعای بیستم و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند:بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و مرا در میان مردم به درجه و مقامی سرفراز مفرما جز آنکه پیش نَفسم مانند آن پست نمایی؛ و ارجمندی آشکارا برایم پدید میاور جز آنکه به همان اندازه پیش نفسم برای من خواری پنهانی پدید آوریذ؛
• در این عبارت امام سجاد(ع) فروتنی و دوری جستن از کبر و خودپسندی را نه تنها به عنوان رفتاری مناسب در برابر دیگران، بلکه به عنوان حالتی درونی می‌داند.
• امام سجاد(ع) در دعای شانزدهم و در عبارت سیزدهم آن می‌فرمایند: "ای خدای من، من بنده توام که او را به دعا امر فرمودی و گفت: لبیک و سعدیک یعنی اطاعت می‌کنم و فرمانت به جا می‌آورم اینک منم، ای پروردگار، بنده‌ای که در پیشگاهت افتاده"؛
• امام سجاد(ع) در دعای سیزدهم و در عبارت بیست و یکم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و دعای مرا برآورنده و به آوازم نزدیک و به زاریم مهربان و به صدایم شنوا باش".
• همچنین امام سجاد(ع) در دعای دوازدهم و در عبارت چهاردهم آن می‌فرمایند: "و من نزد تو از سرکشی بیزاری می‌جویم؛ و به تو پناه می‌برم از اینکه (در گناه) اصرار نمایم؛ و برای آنچه در آن کوتاهی نمودم (گناهانی که به جا آوردم) از تو آمرزش می‌خواهم، و بر آنچه (طاعتی که) از انجام آن ناتوانم از تو یاری می‌طلبم"؛
• امام سجاد(ع) در دعای بیست و یکم و در عبارت هفتم آن می‌فرمایند: "بارخدایا صبح و شام کردم در حالی‌که بنده خوار توام؛ و جز به کمک تو بر سود و زیان خویش توانا نیستم، درباره خود به آنچه گفتم گواهی می‌دهم و به ناتوانی و بیچارگی خویشتن اقرار دارم، پس به آنچه (روا کردن و دعا) به من وعده دادی وفا کن؛ و آنچه عطا کرده‌ای کامل گردان (از بین مبر و تغییری در آن مده) زیرا من بنده بی‌چیز، فروتن، ناتوان، بدحال، کوچک، خوار، نیازمند، ترسان و زینهارخواه تو هستم".
• امام سجاد(ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت هفتاد و چهارم آن می‌فرمایند: "و از تو درخواست می‌نمایم همچون درخواست پست خوار نیازمند بی‌چیز ترسنده زنهار خواه؛ و با این احوال درخواستم از روی ترس و زاری و پناه خواهی است، نه از روی بلند پروازی به گردنکشی گردنکشان؛ و نه از روی علو و بلندی خواه به جرأت و اعتماد اطاعت کنندگان؛ و نه از روی تکبر به شفاعت و میانجی‌گری شفاعت کنندگان"؛
• امام سجاد(ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت هشتاد و ششم آن می‌فرمایند: "تو را قسم می‌دهم به حق (به مقام و منزلت) کسی (خاتم الانبیاء (ص)) که او را از آفریدگانت برگزیده‌ای؛ و به حق کسی که او را برای خود پسندیده‌ای، به حق کسی که او را از آنچه آفریده‌ای اختیار کرده‌ای؛ و کسی که او را برای کار خود (بیان احکام تا روز قیامت) انتخاب نموده‌ای، به حق کسی که طاعت و فرمانبری از او را به طاعت از خود پیوسته‌ای؛ و کسی که نافرمانی از او را مانند نافرمانی از خود گردانیده‌ای، به حق کسی که دوستی او را به دوستی خود مقرون نموده‌ای؛ و کسی که دشمنیش را به دشمنی خویش جمع کرده‌ای، مرا در این روزم بپوشان به آنچه (رحمت و عفو خود که) می‌پوشانی به آن، کسی را که با حال بیزاری از گناه به سوی تو زاری نماید و با توبه و بازگشت از نافرمانی، به درخواست آمرزش از تو پناه آورد".
• امام سجاد(ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت بیست و ششم آن می‌فرمایند: "منزه و پاکی! هر که در علم تو گذشته، در برابر تو متواضع؛ و آنچه زیر عرش (علم) تو است (آنچه جز تو است) برای عظمت و بزرگی تو فروتن است؛ و همه آفریدگانت برای اطاعت از تو (برای آنچه درباره ایشان) خواسته‌ای بخواهند یا نخواهند) ذلیل و خوار و فرمانبرند!"؛
• امام سجاد(ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت شصت و نهم آن می‌فرمایند: "و اینک منم در جلو تو پست، خور، فروتن، زاری‌کنان و ترسان که به گناهان بزرگ که زیر بار آن رفته‌ام و به خطاها و نادرست‌کاری‌های سترگ که آن را به جا آورده‌ام اقرار کننده‌ام، به عفو و گذشتت زنهار جو و به رحمتت پناهنده‌ام، باور دارم که امان دهنده‌ای مرا از تو امان نمی‌دهد، و بازدارنده‌ای مرا از تو باز نمی‌دارد".
• امام سجاد(ع) در دعای پنجاهم و در عبارت چهارم آن می‌فرمایند: "بارخدایا تو جوینده منی اگر فرار کنم؛ و دریابنده منی اگر بگریزم، پس اینک منم در پیشگاهت فروتن، خوار، بینی بر خاک نهاده، اگر مرا عذاب و کیفر کنی پس من سزاوار آنم و آن (کیفر) - ای پروردگارم - از جانب تو عدل و داد است؛ و اگر از من در گذری پس از قدیم و دیرینه گذشتت مرا فراگرفته؛ و عافیت و تندرستی‌ات را بر من پوشانده‌ای (مرا از هر سختی و گرفتاری نجات داده‌ای)"؛
• امام سجاد(ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت یکصد و هجدهم آن می‌فرمایند: "و مرا در درگاهت خوار (مطیع) و در نزد آفریدگانت عزیز و ارجمند گردان؛ و چون با تو خلوت کرده تنها به سر برم (از جز تو چشم پوشیده به راز و نیاز بپردازم) فروتن و در میان بندگانت بلندمرتبه و سرفرازم نما؛ و از کسی که از من بی‌نیاز است (درخواستی نکرده و نمی‌کند) بی‌نیازم ساز (چنان کن که من هم از او چیزی نخواهم)؛ و بر فقر و نیازمندیم به درگاهت بیفزا (تا درخواستم از تو و راز و نیازم با تو فزونی یابد)".
• امام سجاد(ع) در دعای بیستم و در عبارت دهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و مرا به زینت صالحین و شایستگان (انجام حقوق خدا و مردم) آراسته فرما؛ و زیور پرهیزکاران (عمل به واجبات و ترک محرمات) را به من بپوشان، با (توفیق برای) گستردن عدل و داد (تا از افراط و تفریط در حق دوری گزینم) و فرو نشاندن خشم و خاموش کردن آتش دشمنی (اختلاف بین مردم) و گردآوردن پراکندگان (دل‌های از هم رنجیده) و اصلاح فساد بین مردم؛ و فاش کردن خیر و نیکی؛ و پنهان نمودن عیب و زشتی و نرم‌خویی و فروتنی و نیکوروشی؛ و سنگینی؛ و خوش‌خویی (با مردم) و پیشی گرفتن نیکی؛ و برگزیدن احسان بی‌آنکه جزای احسانی باشد؛ و سرزنش نکردن و همراهی نکردن به غیر مستحق و گفتن حق اگرچه سخت (یا اندک) باشد؛ و کم شمردن نیکی در گفتار و کردارم اگرچه بسیار باشد؛ و بسیار شمردن بدی در گفتار و کردارم اگرچه کم باشد و آنچه را بیان شد برای من به وسیله هموارگی طاعت و فرمانبری؛ و همیشه بودن با جماعت و واگذاشتن بدعت‌گزاران و آنکه رأی و اندیشه اختراع شده به کار برد، کامل گردان".
• امام سجاد(ع) در دعای چهل و هفتم و در عبارت یکصد و بیست و هفتم آن می‌فرمایند: "و کینه داشتن برای اهل ایمان را از سینه‌ام بر کن؛ و دلم را با فروتنان مهربان گردان؛ و با من چنان باش که با شایستگان می‌باشی؛ و به زیور پرهیزکاران بیارایم (توفیق عطا فرما که صفات آنان را روش خود گردانم) و برای من ذکر نیکویی درآیندگان؛ و آوازه بلندی در پسینیان قرار ده؛ و مرا در میان سرای (جای اجتماع و گرد آمدن) پیشینیان (حضرت امیرالمؤمنین(ع) و پیروان او از مهاجرین و انصار) درآور"؛
• امام سجاد(ع) در دعای چهل و چهارم و در عبارت نهم آن می‌فرمایند: "و ما در نماز همچون کسانی قرار ده که مراتب شایسته آن را دریافته ارکان و جوانب آن را نگاهدارندگانند آن را در اوقات خود به همان طریقی که بنده و فرستاده تو – درودهایت بر او و بر آل او باد – در رکوع و سجود و همه فضیلت‌ها و درجات رفیع‌اش قرار داده با کامل‌ترین طهارت و پاکی و رساترین خشوع و فروتنی به جا آورنده‌اند".
• امام سجاد(ع) در دعای چهل و چهارم و در عبارت هفدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا ماه رمضان را از عبادت و پرستش ما برای تو مملو و پر گردان؛ و اوقات آن را به طاعت و فرمانبری ما برای تو آراسته نما؛ و ما را در روزش به روزه داشتن و در شبش به نماز و زاری به سوی (درگاه) تو و فروتنی برای تو و خواری در برابر تو، یاری فرما تا روزش بر ما به غفلت و بی‌خبری و شبش به تقصیر و کوتاهی (در عمل) گواهی ندهد"؛
• امام سجاد(ع) در دعای بیست و ششم و در عبارت سوم آن می‌فرمایند: "خدایا مرا بر آن دار که بدکردارشان را به نیکی پاداش دهم، و از ستمکارشان به عفو و بخشش درگذرم؛ درباره همه ایشان خوش‌گمان باشم و با نیکویی همه آن‌ها را سرپرستی نمایم و با پاکدامنی چشمم را از (زشتی‌ها و لغزش‌های) آنان بپوشانم؛ و با فروتنی با آن‌ها نرم باشم (سختگیر نباشم) و با مهربانی بر گرفتارانشان رقت داشته و دلجویی کنم؛ و در پنهانی و پشت سر، دوستی (خود) را برای آنان آشکار سازم و با پاکدامنی (نه با آلودگی به فساد و تباهکاری) نعمت همیشگی (روزی و خوشی) را نزد ایشان دوست بدارم؛ و آنچه برای خویشان خود واجب و لازم می‌دانم درباره ایشان لازم دانم؛ و آنچه برای خواص و نزدیکان رعایت داشته در نظر دارم؛ برای ایشان رعایت کنم".
• امام سجاد(ع) در دعای بیستم و در عبارت دوازدهم آن می‌فرمایند: "بارخدایا مرا چنان قرار ده که هنگام اضطرار به کمک و یاری تو بر دشمن حمله آورم، و هنگام نیازمندی از تو بخواهم، و هنگام درویشی (یا ذلت و خواری) به درگاه تو زاری کنم، و مرا چون بیچاره شوم به یاری خواستن از غیر خود و چون فقیر گردم به فروتنی برای درخواست از غیر خویش و چون بترسم به زاری کردن پیش غیر خود آزمایش (یا گمراه) مفرما که به آن سبب، سزاوار خواری و بازداشتن (از رحمت) و روی گردانیدن (کیفر) تو شوم، ای بخشنده‌ترین بخشندگان"؛
• امام سجاد(ع) در دعای سوم و در عبارت نهم آن می‌فرمایند: "و فرشتگانی که چون دوزخ را بر گناهکاران تو ببیند که صدای شعله و برافروختگی‌اش شنیده می‌شود می‌گویند: منزه و پاکی تو، ما تو را چنان‌که سزاوار عبادت و بندگی تو است پرستش ننمودیم".
• یکی از جلوه‌های ویژه فروتنی، نرم‌خویی است، امام سجاد(ع) از خداوند می‌خواهد که با پدر و مادر خود نرم‌خو باشد و در نهایت تواضع با آنان صحبت و رفتار کند.
• در دعای بیست و چهارم و در عبارت ششم آن می‌فرمایند: "بارخدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته؛ سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما؛ و دلم را بر آن‌ها مهربان کن؛ و مرا به ایشان سازگار و بر آنان رحیم گردان"

منابع

• احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه