احمد بن یحیی بن زکریا قطان

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

آشنایی اجمالی

ابو العباس احمد بن یحیی بن زکریا قطان[۱] در سند دو روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از التوحید ذکر شده است:

«وفي كتاب التوحيد: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ السِّنَانِيُّ وَ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُمُ اللَّهُ قَالُوا حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَيْمَانَ الْبَصْرِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ(ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِدًا[۲] فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يُضِلُّ الظَّالِمِينَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَنْ دَارِ كَرَامَتِهِ وَ يَهْدِي أَهْلَ الْإِيمَانِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ إِلَى جَنَّتِهِ كَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَيُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَيَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ[۳] وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ-: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمَانِهِمْ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ[۴]»[۵].[۶]

شرح حال راوی

عنوان یاد شده در کتب رجالی به صورت مستقل ذکر شده؛ ولی نجاشی در طریق خویش به کتاب عبدالله بن داهر با عنوان احمد بن یحیی بن زکریا از وی نام برده و نشانه اتحاد، روایت از محمد بن اسماعیل برمکی است که در این طریق دیده می‌شود[۷]؛ زیرا محمد بن اسماعیل برمکی از کسانی است که ابوالعباس احمد بن یحیی بن زکریا القطان روایات گوناگونی از وی نقل کرده؛ برای نمونه:

«حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا أَبُو الْعَبَّاسِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ دَاهِرٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ(ع) لِمَ صَارَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ قَسِيمَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ قَالَ لِأَنَّ حُبَّهُ إِيمَانٌ وَ بُغْضَهُ كُفْرٌ وَ إِنَّمَا خُلِقَتِ الْجَنَّةُ لِأَهْلِ الْإِيمَانِ وَ خُلِقَتِ النَّارُ لِأَهْلِ الْكُفْرِ فَهُوَ(ع) قَسِيمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ لِهَذِهِ الْعِلَّةِ...»[۸].

شیخ صدوق در کتاب‌هایش فراوان از راوی با عنوان‌های مختلفی مانند ابو العباس احمد بن یحیی بن زکریا القطان،احمد بن یحیی و ابوالعباس احمد بن زکریا القطان از وی حدیث نقل کرده است[۹].

وی در بعضی اسناد با عنوان احمد بن محمد بن یحیی بن زکریا القطان روایت کرده [۱۰] که بعضی آن را مصحّف[۱۱] و برخی آن را صحیح و احمد بن یحیی را از باب نسبت به جد دانسته‌اند [۱۲].

گزارشی از راوی در کتب رجالی ارائه نشده است.[۱۳]

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات احمد بن یحیی بن زکریا دانسته نیست و تمام روایات وی از معصوم(ع)، با چند واسطه انجام گرفته‌اند. ایشان در سند برخی روایات، همراه بعضی از مشایخ کلینی مانند محمد بن ابی عبدالله کوفی[۱۴] ذکر شده و نشان می‌دهد که وی، هم طبقه با استادان کلینی است و بیشتر اساتید کلینی در طبقه هشتم قرار دارند. بر این اساس می‌‌توان گفت که وی در این طبقه قرار دارد.[۱۵]

استادان و شاگردان راوی

بیشترین روایات راوی از ابو محمد بکر بن عبدالله بن حبیب[۱۶] است که نجاشی با همین نام و با وصف المزنی از وی یاد کرده است[۱۷].

از دیگر استادان حدیثی وی زیاد بن عبدالله، عمرو بن ابی مقدام، محمد بن عباس بن بسام، محمد بن اسماعیل برمکی و موسی بن اسحاق[۱۸] هستند.

افرادی مانند محمد بن احمد السنانی، الحسین بن علی بن شعیب الجوهری، الحسین بن ابراهیم بن احمد بن هشام المؤدب، احمد بن الحسن القطان، عبدالله بن محمد الصائغ، علی بن احمد بن محمد بن عمران الدقاق،احمد بن محمد بن الهیثم العجلی و علی بن عبدالله الوراق[۱۹] از وی روایت کرده‌اند که از شاگردانش شمرده می‌شوند.[۲۰]

مذهب راوی

مجلسی اول بعد از نقل روایتی که در سندش راوی مورد بحث ذکر شده و آخرین راوی‌اش سلیمان بن مهران است، می‌نویسد: "الظاهر أن أكثر رجاله رجال العامة، وذكره المصنف لترد على العامة، وسليمان بن مهران الأعمش وإن كان إمامياً لكنه بحسب الظاهر من علمائهم و محدثيهم الكبار[۲۱].

از عبارت مجلسی فهمیده می‌شود که راوی مورد بحث، سنی است؛ ولی از روایات گوناگون وی که درباره خلافت بلافصل امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب(ع) و فضایل فراوان آن حضرت است، نیز از اشاره به نام‌های دوازده امام معصوم(ع) و نقل روایات اوصاف شیعه، می‌‌توان تشیع و اعتقاد راسخ او به خاندان رسالت و نبوت(ص) را به دست آورد؛ نمونه‌ها:

  1. «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ بُهْلُولٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ صَالِحِ بْنِ أَبِي سَلَمَةَ النَّصِيبِيُّ [النَّصِيبِينِيُّ] قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ عَنْ أَبِي بِشْرٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ يَقُولُ أَنَا سَيِّدُ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ وَ هُوَ أَخِي وَ وَارِثِي وَ خَلِيفَتِي عَلَى أُمَّتِي وَلَايَتُهُ فَرِيضَةٌ وَ اتِّبَاعُهُ فَضِيلَةٌ وَ مَحَبَّتُهُ إِلَى اللَّهِ وَسِيلَةٌ فَحِزْبُهُ حِزْبُ اللَّهِ وَ شِيعَتُهُ أَنْصَارُ اللَّهِ وَ أَوْلِيَاؤُهُ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ وَ أَعْدَاؤُهُ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ هُوَ إِمَامُ الْمُسْلِمِينَ وَ مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَمِيرُهُمْ بَعْدِي»[۲۲].
  2. «حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَى وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ السِّنَانِيُّ الْمُكَتِّبُ وَ الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُؤَدِّبُ وَ عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالُوا حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ عَنْ بَكْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ بُهْلُولٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاوِيَةَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) قَالَ: لَمَّا حَضَرَتْ رَسُولَ اللَّهِ(ص) الْوَفَاةُ دَعَانِي فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَيْهِ قَالَ لِي يَا عَلِيُّ أَنْتَ وَصِيِّي وَ خَلِيفَتِي عَلَى أَهْلِي وَ أُمَّتِي فِي حَيَاتِي وَ بَعْدَ مَوْتِي وَلِيُّكَ وَلِيِّي وَ وَلِيِّي وَلِيُّ اللَّهِ وَ عَدُوُّكَ عَدُوِّي وَ عَدُوِّي عَدُوُّ اللَّهِ يَا عَلِيُّ الْمُنْكِرُ لِوَلَايَتِكَ بَعْدِي كَالْمُنْكِرِ لِرِسَالَتِي فِي حَيَاتِي لِأَنَّكَ مِنِّي وَ أَنَا مِنْكَ ثُمَّ أَدْنَانِي فَأَسَرَّ إِلَيَّ أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ كُلُّ بَابٍ يَفْتَحُ أَلْفَ بَابٍ»[۲۳].
  3. «حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِنَّ خُلَفَائِي وَ أَوْصِيَائِي وَ حُجَجَ اللَّهِ عَلَى الْخَلْقِ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ أَخِي وَ آخِرُهُمْ وَلَدِي قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ أَخُوكَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ قِيلَ فَمَنْ وَلَدُكَ قَالَ الْمَهْدِيُّ الَّذِي يَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً...»[۲۴].
  4. «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْفَضْلُ بْنُ الصَّقْرِ الْعَبْدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاوِيَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبَايَةَ بْنِ رِبْعِيٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَنَا سَيِّدُ النَّبِيِّينَ وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ وَ إِنَّ أَوْصِيَائِي بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِيُ بْنُ أَبِي طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ(ع)»[۲۵].
  5. «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ بُهْلُولٍ قَالَ حَدَّثَنِي عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِي الْهُذَيْلِ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْإِمَامَةِ فِيمَنْ تَجِبُ وَ مَا عَلَامَةُ مَنْ تَجِبُ لَهُ الْإِمَامَةُ فَقَالَ إِنَّ الدَّلِيلَ عَلَى ذَلِكَ... أَخُو نَبِيِّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ عَلَى أُمَّتِهِ وَ وَصِيُّهُ عَلَيْهِمْ وَ وَلِيُّهُ الَّذِي كَانَ مِنْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى الْمَفْرُوضُ الطَّاعَةِ بِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ[۲۶] الْمَوْصُوفُ بِقَوْلِهِ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ[۲۷] الْمَدْعُوُّ إِلَيْهِ بِالْوَلَايَةِ الْمُثْبَتُ لَهُ الْإِمَامَةُ يَوْمَ غَدِيرِ خُمٍّ... عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ(ع) أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِينَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ وَ أَفْضَلُ الْوَصِيِّينَ وَ خَيْرُ الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ بَعْدَهُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ الْحُسَيْنُ سِبْطَا رَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ ابْنَا خَيْرِ النِّسْوَانِ أَجْمَعِينَ ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ ابْنُ الْحَسَنِ(ع) إِلَى يَوْمِنَا هَذَا وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ وَ هُمْ عِتْرَةُ الرَّسُولِ(ص) الْمَعْرُوفُونَ بِالْوَصِيَّةِ وَ الْإِمَامَةِ... ثُمَّ قَالَ تَمِيمُ بْنُ بُهْلُولٍ حَدَّثَنِي أَبُو مُعَاوِيَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(ع) فِي الْإِمَامَةِ مِثْلَهُ سَوَاءً»[۲۸].
  6. «حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى الدَّقَّاقُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنِي نُصَيْرُ بْنُ عُبَيْدٍ قَالَ حَدَّثَنَا نَصْرُ بْنُ مُزَاحِمٍ الْمِنْقَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي يَحْيَى بْنُ يَعْلَى عَنْ يَحْيَى بْنِ سَلَمَةَ بْنِ كُهَيْلٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِي الْجَعْدِ عَنْ أَبِي حَرْبِ بْنِ أَبِي الْأَسْوَدِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِيَّ(ص) يَقُولُ مِنْ شَرِّ خَلْقِ اللَّهِ خَمْسَةٌ إِبْلِيسُ وَ ابْنُ آدَمَ الَّذِي قَتَلَ أَخَاهُ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ وَ رَجُلٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ رَدَّهُمْ عَنْ دِينِهِمْ وَ رَجُلٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ يُبَايَعُ عَلَى كُفْرٍ عِنْدَ بَابِ لُدٍّ قَالَ ثُمَّ قَالَ إِنِّي لَمَّا رَأَيْتُ مُعَاوِيَةَ يُبَايَعُ عِنْدَ بَابِ لُدٍّ ذَكَرْتُ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) فَلَحِقْتُ بِعَلِيٍّ(ع) فَكُنْتُ مَعَهُ»[۲۹].[۳۰]

جایگاه حدیثی راوی

نام راوی در کتب رجالی ذکر نشده، در نتیجه از راویان مجهول یا مهمل شمرده می‌گردد؛ ولی شیخ صدوق به روایات او اعتماد کرده و پس از نقل روایتی که بر منازعه حضرت علی و حضرت فاطمه(س) دلالت دارد، می‌نویسد:

«قال محمد بن علي بن الحسين مصنف هذا الكتاب ليس هذا الخبر عندي بمعتمد و لا هو لي بمعتقد في هذه العلة لأن علياً(ع) و فاطمة(س) ما كان ليقع بينهما كلام يحتاج رسول الله (ص) إلى الإصلاح بينهما لأنه(ع) سيد الوصيين و هي سيدة نساء العالمين مقتديان بنبي الله (ص) في حسن الخلق لكني أعتمد في ذلك على ما حدثني به أحمد بن الحسن القطان قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ الْعَبْدِيُّ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَبَايَةَ بْنِ رِبْعِيٍّ قَالَ: قُلْتُ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ لِمَ كَنَّى رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَلِيّاً(ع) أَبَا تُرَابٍ قَالَ لِأَنَّهُ صَاحِبُ الْأَرْضِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى أَهْلِهَا بَعْدَهُ وَ بِهِ بَقَاؤُهَا وَ إِلَيْهِ سُكُونُهَا...»[۳۱].

محقق زنجانی نویسنده الجامع فی الرجال درباره راوی می‌نویسد: "... أحاديثه على كثرتها في غاية الجودة والاستقامة...، أعتمد عليه ثقةً متى باعتقاد الصدوق عليه ورواية الأجلاء الثقاة عنه[۳۲].[۳۳]

منابع

پانویس

  1. ر.ک: تنقیح المقال، ج۸، ص۲۳۵، ش۱۶۹۸؛ معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۱۵۹، ش۱۰۱۴ - ۱۰۱۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۵۰۸، ش۱۸۴۴؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۶۸۰، ش۶۲۲.
  2. هر که را خداوند راه نماید، رهیافته است و هر که را بیراه نهد، هرگز برای او سروری رهنما نخواهی یافت سوره کهف، آیه ۱۷.
  3. و خداوند ستمگران را بیراه می‌گذارد و خداوند هر چه بخواهد انجام می‌دهد سوره ابراهیم، آیه ۲۷.
  4. پروردگار کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند آنان را به (پاداش) ایمانشان راهنمایی می‌کند؛ از بن (جایگاه) آنان در بوستان‌های پرنعمت جویبارها روان است سوره یونس، آیه ۹.
  5. تفسیر کنز الدقائق، ج۶، ص۳۳ به نقل از التوحید، ص۲۴۱، ح۱.
  6. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۲۶۸-۲۶۹.
  7. علل الشرائع، ج۱، ص۱۶۲.
  8. "له كتاب يرويه عن أبي عبدالله(ع)، قال الحسن بن أحمد بن محمد بن الهيثم العجلي: حدثنا أبي، عن أحمد بن يحيى بن زكريا، عن محمد بن إسماعيل البرمكي، عنه به"؛ (رجال النجاشی، ص۲۳۸، ش۶۰۲).
  9. ر.ک: من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۸، ح۲۲۹۲؛ الأمالی (صدوق)، ص۵۸۴، ح۱؛ ص۵۵۷، ح۱۵.
  10. الأمالی (صدوق)، ص۳۹، ح۱۰.
  11. قاموس الرجال، ج۱، ص۶۸۰، ش۶۲۲.
  12. مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۴۸۲، ش۱۷۳۶.
  13. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۲۶۹-۲۷۰.
  14. التوحید، ص۴۱، ح۳. آیت الله بروجردی، محمد بن ابی عبدالله الکوفی را از روات طبقه هشتم می‌داند. (ر.ک: طبقات رجال الکافی، ص۳۰۷).
  15. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۲۷۰-۲۷۱.
  16. الأمالی (صدوق)، ص۴۳۵، ح۲، الخصال، ج۱، ص۲۱۱، ح۳۵.
  17. رجال النجاشی، ص۱۰۹، ش۲۷۷.
  18. ر.ک: علل الشرائع، ج۱، ص۱۸۵، ح۲؛ الأمالی (صدوق)، ص۲۱۶ (ح۱)، ۲۸۰ (ح۱) و ۳۵۳ (ح ۲)؛ الخصال، ج۱، ص۲۴۴، ح۹۹.
  19. ر.ک: من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۸، ح۲۲۹۲؛ الأمالی (صدوق)، ص۲۴ (ح۱۰)، ۲۱۶ (ح۱)، ۱۵۵ (ح۱۳) و ۳۲۶ (ح۱۷)؛ التوحید، ص۱۶۱ (ح۲) و ۲۴۱ (ح۱).
  20. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۲۷۱.
  21. روضة المتقین، ج۴، ص۱۲۳.
  22. الأمالی (صدوق)، ص۵۸۲، ح۲۵.
  23. الخصال، ج۲، ص۶۵۲، ح۵۳.
  24. کمال الدین، ج۱، ص۲۸۰، ح۲۷.
  25. کمال الدین، ج۱، ص۲۸۰، ح۲۹.
  26. ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید سوره نساء، آیه ۵۹.
  27. سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند سوره مائده، آیه ۵۵.
  28. الخصال، ج۲، ص۴۷۸، ح۴۶.
  29. الخصال، ج۱، ص۳۱۹، ح۱۰۴.
  30. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۲۷۱-۲۷۶.
  31. علل الشرائع، ج۱، ص۱۵۶، ذیل ح۲.
  32. الجامع فی الرجال، ج۱، ص۱۲۶، ش۱۱۱۹.
  33. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۲۷۶-۲۷۷.