هادی (لقب)

هادی (لقب) از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: هادی در قرآن - هادی در حدیث - هادی در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

از دیگر مفاهیمی که ارتباط تنگاتنگی با مسئله معناشناسی و حقیقت امامت از منظر قرآن کریم دارد، مفهوم “هادی” است. “هادی” اسم فاعل از فعل “هَدَی” است. لغویون مصدر این فعل را “هدایة” در مقابل “ضلالة” دانسته و در این میان، از واژه “هُدی” در مقابل “ضلال” نیز، به معنای “راهنمایی” و “رشاد” یاد کرده، اما به تفاوت میان واژگان “هدایة” و “هُدی” چندان اشاره‌ای نکرده‌اند؛ به نظر می‌رسد، با تفاوتی که میان معنای این دو واژه وجود دارد، “هدایة” به لحاظ صرفی مصدر باشد، در حالی که “هُدی” اسم مصدر یا حاصل مصدر است. نکته توجه‌برانگیز آن‌که قرآن کریم هرگز از واژه “هدایة” استفاده نکرده، اما واژه “هُدی” ۴۷ بار در آن به کار رفته است. احمد بن فارس ماده فعل “هَدی” را دارای دو اصل می‌داند که یکی از آنها “التقدم للارشاد” و دیگری “بعثة لَطَف”، به معنای هدیه دادن است. اصل نخست که در این نوشتار، درباره آن بحث می‌شود، معنای روشنی دارد که همان جلودار شدن برای امر راهنمایی است. چنان‌که ابن فارس تأکید می‌کند، هر کس را که جلودار امر هدایت و ارشاد باشد، می‌توان هادی نامید؛ همچنین، راهنما و بَلَد را هادی گویند، از این باب که جلودار قوم است و آنها را هدایت می‌کند.

در این میان، دیدگاه راغب اصفهانی با دیگران متفاوت است؛ چه وی هدایت را راهنمایی از روی لطف، معنا می‌کند.

هادیان در قرآن کریم

ریشه “هدایة” در قرآن کریم دارای مشتقات فراوانی است که همگی به همان معنای هدایت کردن، به کار رفته‌اند. آنچه در این میان حائز اهمیت است، تبیین حقیقت “هادی” در کلام خداوند و بحث از تطبیق کردن یا نکردن آن بر امام است. پیش از این بحث، معرفی هادیان در قرآن کریم، امری ضروری است. هادیان در قرآن کریم، عبارت‌اند از:

• خداوند: خداوند متعال در قرآن کریم بارها خود را هادی می‌خواند: وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ وَكَفَى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصِيرًا. هدایت خداوند دارای ویژگی‌های خاصی است که برخی از آنها، عبارت‌اند از:

1. هدایت خداوند هدایتی عام و فراگیر است و تمام موجودات عالم هستی را دربرمی‌گیرد؛ چنان‌که دراین‌باره، می‌فرماید: قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى. همچنین می‌فرماید: قَدَّرَ فَهَدَى. در حقیقت، چنین هدایتی را می‌توان هدایت تکوینی نامید که در تمام موجودات نظام هستی وجود دارد. خداوند متعال در آیاتی به چگونگی اعمال این هدایت، در برخی موجودات نیز اشاره کرده است؛ چنان‌که راجع به زنبور عسل می‌فرماید: وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ.
2. بر اساس برخی آیات قرآن کریم، خداوند متعال خود را ملزم به هدایت انسان‌ها کرده است: وَعَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَائِرٌ.... إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى.
3. خداوند متعال افزون بر آن‌که ایمان را محبوب قلب‌های آدمیان قرار می‌دهد، به گونه ارائه طریق نیز انسان‌ها را هدایت کرده است، تا با اختیار خود راه ایمان و سعادت را برگزینند: إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا. بر اساس وجود عنصر اختیار در آدمی است که برخی راه سعادت را می‌پیمایند و برخی به ورطه گمراهی و ضلالت می‌افتند؛ از این‌رو، خداوند متعال خطاب به پیامبر خود می‌فرماید: لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ. در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ. إِنْ تَحْرِصْ عَلَى هُدَاهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ يُضِلُّ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ. سخن در مقصود خداوند متعال در سه آیه یاد شده بسیار است؛ چنان‌که برخی محققان عبارت لَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ را برای هدایت به گونه ایصال به مطلوب منطبق کرده‌اند؛ بدین بیان که هدایتی را که خداوند متعال از رسول خود سلب کرده و به خود نسبت داده است، چیزی جز هدایت به گونه ایصال به مطلوب نیست. با وجود این، به نظر می‌رسد، ابهاماتی متوجه این نظریه است؛ چرا که اگر نظریه یاد شده را بپذیریم، تفسیر آیه چنین خواهد شد که پیامبر اکرم (ص) در صدد هدایت مردم بود، اما برخی، از جمله مشرکان لجوج از قبول هدایت سر باز می‌زدند؛ به این ترتیب، او نمی‌توانست مردم را به گونه ایصال به مطلوب به راه راست هدایت کند، اما خداوند چنین هدایتی را برای هر کس که بخواهد انجام می‌دهد! یادکرد این نکته ضروری است که در این مقام، سخن در توانایی خداوند بر انجام چنین هدایتی نیست، بلکه سخن در تحقق و وقع يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ است. اینک باید پرسید، بر اساس عبارت یَهْدی مَنْ یَشاءُ آیا خداوند دست مشرکانی را که نمی‌خواهند ایمان بیاورند، می‌گیرد و به وادی نجات و سعادت می‌آورد؟! در حقیقت، اگر چنین هدایتی واقع شود، به این معناست که خداوند متعال مشرکان را از روی اجبار، مؤمن کرده است! در حالی که، خود می‌فرماید: وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ. خداوند متعال در این آیه تأکید می‌کند که می‌تواند تمام انسان‌ها را به هدایت حقیقی رهنمون سازد؛ با وجود این، او کسی را بر انتخاب هدایت مجبور نمی‌کند. به نظر می‌رسد، این آیات، به ویژه عبارت یاد شده، یعنی یَهْدی مَنْ یَشاءُ، ارتباط تنگاتنگی با مسئله قضا و قدر الهی، علم خداوند و توحید افعالی او دارد. ذیل برخی از این آیات مؤید این برداشت است: إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ. در حقیقت سیاق این آیات با برخی دیگر از آیات در این زمینه، واحد است: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى.... در حقیقت، این آیات با توجه به مسئله توحید افعالی خداوند، یعنی انتساب تمام افعال به او، از یک سو، و بداهت وجود اختیار و اراده در آدمی، البته در طول اراده خداوند، از سوی دیگر، تبیین‌پذیرند.
4. خداوند متعال افزون بر هدایت همگانی و تشریعی انسان‌ها به گونه ارائه طریق، نوعی هدایت باطنی نیز درباره برخی انسان‌ها اِعمال می‌کند؛ بدین بیان که خداوند گاه با تصرف در قلوبی که صلاحیت لازم را پیدا کرده‌اند، و وسعت بخشیدن به آنها، آن قلوب را برای پذیرش حقایق آماده می‌کند. در حقیقت، فرد مهتدی در این حالت، بینش و بصیرتی پیدا می‌کند که هر آنچه بر او عرضه شود، با اختیار خود آن را می‌پذیرد؛ اگرچه او در این مقام نیز بر رد آن معارف تواناست. به دیگر بیان، فرد مهتدی از امکانات بیشتری برای رسیدن به کمال برخوردار است؛ از این‌رو، می‌تواند با استفاده از اختیار خود و وجود چنین امکاناتی، سریع‌تر به کمالدست یابد. این حقیقت در آیه زیر بیان شده است: فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ.
5. شرط بهره‌مندی از هدایت الهی، ایمان به خداست: ...وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ. در برخی از آیات، خداوند می‌فرماید که توبه‌کنندگان واقعی نیز از هدایت خداوند بهره‌مند می‌شوند: اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ. خداوند متعال در قرآن کریم از گروه‌هایی نام می‌برد که به دلیل لجاجت در پذیرفتن حق، هرگز مشمول هدایت او قرار نخواهند گرفت؛ کافران، ظالمان و فاسقان از آن دسته‌اند.

• کتاب‌های آسمانی: بدون تردید، تمام کتاب‌های آسمانی موجب هدایت انسان‌ها هستند؛ با وجود این، در آیات قرآن کریم، از برخی کتاب‌های آسمانی به هادی تعبیر شده است:

1. قرآن: آیات فراوانی وجود دارد، که قرآن را هدایت کننده معرفی کرده است. این آیات را می‌توان به چهار گروه تقسیم کرد:
   1. بنابر برخی آیات، قرآن کریم هدایت کننده متقین است: ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ.
   2. در آیات دیگری، قرآن کریم هدایت کننده مؤمنان معرفی شده است: قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ.
   3. در برخی دیگر از آیات، قرآن کریم هدایت‌کننده مسلمانان خوانده می‌شود: ...وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ.
   4. در برخی دیگر از آیات، قلمرو هدایت قرآن، از متقین، مؤمنان و مسلمانان فراتر می‌رود و تمام مردم را دربرمی‌گیرد. شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ.
2. انجیل: در قرآن کریم، دوازده بار از انجیل، کتاب آسمانی حضرت عیسی (ع)، یاد شده، که در یک آیه، از هدایت‌کننده بودن آن سخن به میان آمده است: وَقَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَآتَيْنَاهُ الْإِنْجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ.
3. تورات قرآن کریم هفده بار از کتاب آسمانی حضرت موسی (ع) با واژه تَوْرَاة سخن به میان آورده و در آیاتی نیز با عنوان الْكِتَاب از آن یاد کرده، و در آیات متعددی هم آن را موجب هدایت دانسته است: إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ. همچنین می‌فرماید: قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ مُوسَى نُورًا وَهُدًى لِلنَّاسِ.

• پیامبران: بدون تردید، خداوند متعال هدایت تشریعی خود را در نظام هستی، از طریق فرستادن پیامبرانش انجام می‌دهد؛ از این‌رو، تمام پیامبران الهی به دستور خداوند، هدایت کننده مردم‌اند. قرآن کریم بارها به هادی بودن پیامبران، اشاره کرده است: وَمَا مَنَعَ النَّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جَاءَهُمُ الْهُدَى إِلَّا أَنْ قَالُوا أَبَعَثَ اللَّهُ بَشَرًا رَسُولًا.

مردمی که مخاطب پیام پیامبران الهی بودند نیز می‌دانستند که رسالت پیامبران، هدایت مردم است؛ با وجود این، از پذیرش آن خودداری می‌کردند: ذَلِكَ بِأَنَّهُ كَانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالُوا أَبَشَرٌ يَهْدُونَنَا فَكَفَرُوا وَتَوَلَّوْا وَاسْتَغْنَى اللَّهُ وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَمِيدٌ.

گفتنی است، هدایت پیامبران از طریق انذار و تبشیر است؛ از این‌رو، در آیات فراوانی مسئله انذار و تبشیر همراه با ارسال رسولان آمده است: وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.

بنابراین، پیامبران الهی افزون بر اتصاف به صفت “هادی”، “مبشرٌ” یا “بشیر” و “منذر” یا “نذیر” نیز هستند؛ از این‌رو، قرآن کریم بارها از پیامبران، با این عناوین یاد می‌کند؛ چنان‌که راجع به بشیر و نذیر بودن پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَا تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِيمِ. همچنین در جای دیگری می‌فرماید: وَبِالْحَقِّ أَنْزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا. همچنین، منذر بودن حضرت رسول اکرم (ص) نیز در این آیه بیان شده است: إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ يَخْشَاهَا.

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان