سفیانی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط Wasity (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۱۰ ژوئن ۲۰۱۹، ساعت ۰۸:۳۱ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام مهدی(ع) است. "امام مهدی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام مهدی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

سفیانی شخصیتی است که روایات نقل شده از معصومان او را از نسل ابوسفیان و مخالف امام مهدی (ع) معرفی کرده است. در روایات شیعه "خروج سفیانی" یکی از پنج نشانه حتمی ظهور است که وقوع آن گریزناپذیر دانسته شده است[۱].

سفیانی و خروج وی، مشهورترین و در عین حال مشکل‌ترین مسئله در میان نشانه‌های ظهور به شمار می‌آید. روایات این نشانه، به گونه‌ای گسترده در منابع قدیم و جدید بیان شده است که در مجموع می‌توان موضوعات زیر را در مورد آن بررسی کرد[۲]

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سفیانی (پرسش) قابل دسترسی هستند.

مقدمه

واژه‌شناسی

از اصطلاحاتی که دربارۀ ظهور و قیام حضرت مهدی(ع) به کار رفته، «خروج» است. «خروج» در لغت نقیض «دخول» به معنای بیرون شدن [۱۵] و در اصطلاح، به معنای ظهور یا معنای قیام است[۱۶] «خروج» در روایات و سخنان دانشمندان دینی، بیشتر همان قیام است؛ چه اینکه شیخ صدوق در دو کتاب خود برای روایات قیام این عنوان را قرار داده است: «باب علامات خروج القائم» [۱۷] و «ما روی فی علامات خروج القائم» [۱۸][۱۹].

مشخصات سفیانی

نام و نسب

جزئیات گزارش‌های مرتبط با سفیانی، از اختلاف فراوانی برخوردار است که اعتماد به این جزئیات را کاهش می‌دهد. دربارۀ نام سفیانی، اسامی: عبدالله، عثمان، عنبسه، معاویه، حرب، عتبه و عروه[۲۰] ذکر شده است و برای پدرش از نام‌های: یزید، عنبسه، هند و عتبه استفاده شده است[۲۱]. نسب او نیز گاه به عتبة بن ابی سفیان [۲۲] و گاه به خالد بن یزید بن معاویه [۲۳] می‌رسد[۲۴].

اگر چه دانستن و ندانستن نام‌های وی، چندان اهمیتی ندارد و آنچه مهم است نقش و جایگاه او در حوادث عصر ظهور است [۲۵]؛ امام در روایاتی از نام‌های سفیانی سخن گفته شده است، در این روایات بیشتر از واژگانی چون سفیانی، ابن آکله الکباد [۲۶]، عتبه [۲۷] و عثمان بن عنبسه [۲۸] و عبدالله [۲۹] استفاده شده است[۳۰].

نخستین چیزی که از عنوان رایج سفیانی که به ذهن می‌رسد این است که وی با ابوسفیان نسبتی دارد و این انتساب به گونه‌های مختلف منعکس شده است. صدوق با نقل روایتی از امام علی(ع)؛«وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ أَبِي سُفْيَان»[۳۱].

ویژگی‌های سفیانی

سفیانی بهره چندانی از زیبایی نبرده و در مقابل بیشتر نمادهای زشتی و پلیدی، در او جمع شده است؛ صدوق با ذکر سند از امام علی(ع) نقل کرده است:« يَخْرُجُ ابْنُ آكِلَةِ الْأَكْبَادِ مِنَ الْوَادِي الْيَابِسِ وَ هُوَ رَجُلٌ رَبْعَةٌ وَحْشُ الْوَجْهِ ضَخْمُ الْهَامَةِ بِوَجْهِهِ أَثَرُ جُدَرِيٍّ إِذَا رَأَيْتَهُ حَسِبْتَهُ أَعْوَرَ اسْمُهُ عُثْمَانُ وَ أَبُوهُ عَنْبَسَةُ وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ أَبِي سُفْيَان‏»[۳۲].

وی مسلمانی منحرف است که در دل با امام علی(ع) دشمنی دارد. حضرت باقر(ع) می‌فرماید:« السُّفْيَانِيُّ أَحْمَرُ أَشْقَرُ أَزْرَقُ لَمْ يَعْبُدِ اللَّهَ قَطُّ وَ لَمْ يَرَ مَكَّةَ وَ لَا الْمَدِينَةَ قَطُّ يَقُولُ يَا رَبِّ ثَارِي وَ النَّارَ يَا رَبِّ ثَارِي وَ النَّار‏»[۳۳].

پلیدی و سرکشی سفیانی

فرهنگ و گرایش سیاسی سفیانی

کینه سفیانی نسبت به اهل بیت و شیعیان

سفیانی در آخر الزمان

بیش‌تر مفسران، از ظهور لشکری طغیان‌گر که آخر الزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکه، گرفتار عذاب الهی می‌شوند، خبر داده و آیه وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ [۳۴] را درباره آن لشکر دانسته‌اند. در روایات شیعه و سنی، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است.[۳۵] آیه أَفَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُواْ السَّيِّئَاتِ أَن يَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الأَرْضَ[۳۶] نیز که توطئه‌گران را به فرو رفتن در زمین تهدید می‌کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است.[۳۷] آیه آمِنُواْ بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَكُم مِّن قَبْلِ أَن نَّطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا[۳۸] نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانی تأویل شده که صورت‌هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد[۳۹][۴۰].

شورش سفیانی

این عنوان، مربوط به مشهورترین نشانه‌های ظهور است که به طور گسترده در منابع قدیم و جدید، بیان شده است. این احادیث در مصادر شیعه و اهل سنت تقریباً یکسان آمده و این گونه نیست که به فرقۀ خاصی اختصاص داشته باشد. از منابع شیعه، نعمانی یک باب از کتاب الغیبة، را به احادیث سفیانی اختصاص داده و در آن، هجده حدیث گزارش کرده است؛ اما نعیم بن حمّاد در کتاب الفتن، بیش از ده باب به سفیانی و جنگ‌های او اختصاص داده و در آن، حدود ۱۲۰ خبر نقل می‌کند. در منابع متأخّر، از جمله بحار الأنوار، حجم احادیث مربوط به سفیانی، بسیار بیشتر از آن است که گفته شد. کثرت این احادیث و صحّت و اعتبار سند یا مضمون برخی از آنها علامت بودن سفیانی برای ظهور را اثبات می‌کند[۴۱]. توجه بدین نکته، شایسته است که احادیث مرتبط با سفیانی، تنوّع دارند و متون مفصّل به بیان جزئیاتی پرداخته‌اند که گاه با هم معارض هستند؛ ولی مجموعۀ این متون و قدر مشترک آنها، این اطمینان را پدید می‌آورند که اصل حرکت سفیانی و مقابلۀ او با سپاه امام مهدی (ع) پذیرفته و ثابت است. دلایل اثبات کنندۀ این علامت، عبارت‌اند از:

  1. روایات صحیح و معتبر شیعه و سنی.
  2. کثرت روایات موجود در منابع کهن شیعه و سنی.
  3. اشتراک متون حدیثی شیعه و سنی در این باره.
  4. فرهنگ مردمیِ حاکم بر جامعه که از حدیث و تواریخ کهن گرفته شده است.
  5. سوء استفادۀ عناصر اموی از نام سفیانی برای به دست گرفتن قدرت[۴۲].

سفیانی در احادیث فریقین

احادیث فراوانی در مصادر شیعی گزارش شده و بر حتمی بودن ظهور سفیانی و حرکت او در ماه رجب، تأکید شده است[۴۳][۴۴].

در احادیث شیعه، سفیانی غالباً همراه با ندای آسمانی، نفس زکیه و فرو رفتن در سرزمین بیدا یاد می‌شود. گاه در کنار سفیانی، از یمانی هم یاد شده است[۴۵].

در منابع شیعی، افزون بر احادیث گزارش شده از معصومان(ع)، متونی نیز از غیر معصومان گزارش شده است[۴۶].

در منابع اهل سنت، سخنی از حتمی بودن سفیانی یا ظهور وی در ماه رجب نیست. اگر چه برخی از احادیث به نقل از پیامبر خاتم(ص) است، ولی بیشتر متون، به صحابه و تابعیان منتهی می‌شود[۴۷]. بعضی از احادیث مرتبط با سفیانی که در کتاب الفتن نعیم بن حمّاد آمده، به نقل از جابر جُعفی از امام باقر(ع) است. البته این متون در مصادر اصلی اهل سنّت، کمتر گزارش شده است[۴۸].

بیشتر گزارش‌های اهل سنت دربارۀ سفیانی، ارزش لازم برای استناد و اطمینان را ندارد. به‌ویژه گزارش‌هایی که در کتاب الفتن ابن حمّاد به تفصیل مورد اشاره قرار گرفته است[۴۹].

در این گزارش‌ها بیشتر از دشمنی سفیانی با مردم کوفه و مدینه و یا عموم بنی هاشم یاد شده است. گاه دشمنیِ او با بنی عبّاس هم مورد اشاره قرار گرفته است[۵۰].

متون اهل سنت دربارۀ سفیانی، معمولاً به صورت داستان پیوسته نقل شده و جنگ‌های او با مردم مناطق مختلف، مطرح شده است[۵۱]. مکان‌هایی همچون: قرقیسیاء، حرّان، خراسان، زوراء (بغدادجابیه، روم، دمشق و ... نام برده شده‌اند و از بنی امیه، بنی عباس، پرچم‌های سیاه و دیگر رویدادهای تاریخ اسلام، یاد شده است. نکتۀ مورد توجّه اهل سنّت قرار گرفته است[۵۲].

نکتۀ مهم در مجموعه احادیث سفیانی، تبادل متون در مصادر حدیثی شیعه و سنی است. این مطلب، حتی در کتاب الغیبة شیخ طوسی ینز به چشم می‌آید و ایشان برخی از متون اهل سنّت را گزارش کرده است. از زمان سید ابن طاووس و تألیف کتاب الملاحم و الفتن، گزارش احادیث و متون اهل سنّت که ناظر به موضوع علائم ظهور باشند در مصادر شیعی، بسیار گسترده‌تر شده است. نویسندگان متأخّر نیز گاه به نقل از این کتاب و گاه مستقیماً از مصادر اهل سنّت همچون الفتن ابن حمّاد و عقد الدرر، این متون را گزارش کرده‌اند[۵۳].

زمان خروج سفیانی

چنان که گذشت صدوق با ذکر سند از عمر بن حنظله نقل کرده که امام صادق(ع) فرمود: پیش از قیام قائم پنج نشانة حتمی خواهد بود: یمانی و سفیانی و صیحه و قتل نفس زکیه و خسف به بیداء [۵۴][۵۵].

دربارۀ زمان خروج به سه دسته روایت بر می‌خوریم:

الف. خروج سفیانی پیش از ظهور: حَذلَم بن بشیر می‌گوید: به امام زین العابدین(ع) عرض کردم: آمدن مهدی و نشانه‌ها و علایم آن را برای من بیان نمایید تا بدانم چه زمانی ظهور می‌کند؟ فرمود:«... فَإِذَا ظَهَرَ السُّفْيَانِيُّ اخْتَفَى الْمَهْدِيُّ ثُمَّ يَخْرُجُ بَعْدَ ذَلِك‏»[۵۶][۵۷].

ب. خروج سفیانی در سال قیام حضرت مهدی(ع): نعمانی با ذکر سند از محمد بن مسلم نقل کرده که امام باقر(ع) فرمود:«السُّفْيَانِيُّ وَ الْقَائِمُ فِي سَنَةٍ وَاحِدَة[۵۸][۵۹].

جابر جعفی گوید: از امام باقر(ع) در مورد سفیانی سؤال کردم: فرمود: «وَ أَنَّى لَكُمْ بِالسُّفْيَانِيِّ حَتَّى يَخْرُجَ قَبْلَهُ الشَّيْصَبَانِيُّ يَخْرُجُ مِنْ أَرْضِ كُوفَانَ يَنْبُعُ كَمَا يَنْبُعُ الْمَاءُ فَيَقْتُلُ وَفْدَكُمْ فَتَوَقَّعُوا بَعْدَ ذَلِكَ السُّفْيَانِيَّ وَ خُرُوجَ الْقَائِمِ(ع)»[۶۰][۶۱].

ج. خروج سفیانی پس از ظهور: عموم روایات از خروج سفیانی به عنوان نشانه پس از ظهور یاد کرده است. پیش‌تر در مباحث کلی مربوط به ظهور این گمانه مطرح شد که نشانه‌های حتمی پس از ظهور اتفاق می‌افتد. حال این ادعا را دربارۀ خروج سفیانی بررسی می‌کنیم[۶۲].

محمد بن مسلم گوید: شنیدم امام باقر(ع) می‌فرمود: «... وَ كَفَى بِالسُّفْيَانِيِّ نَقِمَةً لَكُمْ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَ هُوَ مِنَ الْعَلَامَاتِ لَكُم‏... وَ لَكِنْ عَلَيْكُمْ بِمَكَّةَ فَإِنَّهَا مَجْمَعُكُم»[۶۳][۶۴].

یونس بن أبی یعفور گوید: شنیدم امام صادق(ع) می‌فرمود:«ُ إِذَا خَرَجَ السُّفْيَانِيُّ يَبْعَثُ جَيْشاً إِلَيْنَا وَ جَيْشاً إِلَيْكُمْ فَإِذَا كَانَ كَذَلِكَ فَأْتُونَا عَلَى كُلِّ صَعْبٍ وَ ذَلُول»[۶۵][۶۶].

نکته‌ای که آن را تأیید می‌کند «خسف به بیداء» است که بدون شک پس از ظهور است و این نشانه در راستانی خروج سفیانی بر علیه حضرت به شمار می‌آید. روایاتی نیز بر درگیری سفیانی با حضرت مهدی(ع) و یا کشته شدن وی به دست آن حضرت دلالت دارد[۶۷].

پایان کار سفیانی

بعضی از روایات، بدون اشاره به منطقۀ خاصی، از آن به سرزمین خشک [۶۸] یا مغرب زمین [۶۹] یاد کرده و برخی دیگر شام را محل خروج وی دانسته است. جمع بین همه روایات آن است که وی از سرزمین شام و منطقه‌ای خشک خروج خواهد کرد[۷۰].

دربارۀ کارهای سفیانی و مدت حکومت وی سخنان فراوان و عموماً نامعتبر به چشم می‌خورد؛ اما از آنجا که تنها بررسی خورج وی به عنوان نشانه در این بحث اهمیت دارد، از ذکر آنها صرف‌نظر می‌کنیم [۷۱][۷۲]. پایان لشکریان سفیانی فرو رفتن در زمین و مبتلا شدن به خشم خداوند دانسته شده؛ اما سخن روشنی درباره فرجام خود سفیانی در دست نیست. البته در میان برخی منابع اهل سنت[۷۳] آمده است که: سفیانی و سپاهیان او در نهایت با حضرت مهدی(ع) به کارزار می‌پردازند و به دست آن امام نابود می‌شوند. اما از آنجا که این کتاب چندان اعتباری ندارد، از نقل آنها چشم پوشی می‌کنیم[۷۴].

دوران سرکشی سفیانی

درفش سرخ سفیانی

محل خروج سفیانی

محل خروج او را نیز حمص، وادی یابس، ایلیاء "بیت المقدس"، اندرا و روم نوشته‌اند [۷۵]. مدّت حکومت سفیانی نیز در بیشتر روایات، نُه ماه دانسته شده است[۷۶]. گزارش‌هایی نیز زمان حکومت او را سه سال و نیم[۷۷] یا به اندازۀ دورۀ بارداری شتر [۷۸] برشمرده‌اند[۷۹][۸۰].

نشانه‌های خروج سفیانی

جنایات سفیانی

خروج سفیانی‌های گوناگون

آیا سفیانی یکی است یا چند تن؟

باور عمومی کهن دربارۀ خروج سفیانی سبب شد که در طول تاریخ، افرادی از بنی امیّه که خروج کرده و در صدد در دست گرفتم قدرت بوده‌اند، به عنوان سفیانی، شناخته شوند. زیاد بن عبدالله بن یزید بن معاویه در سال‌های آغازین سدۀ دوم هجری[۸۱]، علی بن عبدالله بن خالد بن یزید بن معاویه در سال۱۹۵ هجری در زمان امام رضا(ع)[۸۲]، و ابو حرب یمانی مبرقع[۸۳]در دورۀ معتصم عباسی، از جمله سفیانی‌هایی هستند که با هدف به دست گرفتن قدرت، خروج کرده‌اند و علیه شاخۀ مروانی بنی امیّه و یا خلافت بنی عباس شوریده‌اند. اگر چه سفیانی، فردی خوش نام نیست، ولی قدرت‌یابی و تسلّط مقتدرانۀ او بر شام و حتی مناطق حجاز، مورد توجه مردم بوده است[۸۴].

شهرت یافتن این افراد به سفیانی، نشان از عمق وجود جریان سفیانی در فرهنگ عمومی مسلمانان دارد. برخی از مورخان، احادیث مرتبط با سفیانی را ساخته و پرداختۀ این گروه برشمرده‌اند. مصعب بن زبیر، آغازگر این سخن است[۸۵] و افراد دیگری نیز در موافقت یا مخالفت آن سخن گفته‌اند [۸۶][۸۷].

ولی توجه به فراوانی روایات شیعه و سنی، کهن بودن آن متون، رواج این فرهنگ در میان مردمان و سوء استفادۀ حاکمان و قدرت طلبان از این فرهنگ عمومی، اثبات می‌کند که این فرهنگ، ریشه در متون کهن حدیثی دارد[۸۸].

محل مرگ سفیانی

سفیانی در موعودنامه

سفیانی در موعودنامه

پرسش‌های وابسته

  1. سفیانی که خروجش از نشانه‌های حتمی ظهور است کیست؟ (پرسش)  
    1. نام سفیانی چیست؟ (پرسش)
    2. لقب سفیانی چیست؟ (پرسش)
    3. نسب سفیانی چیست؟ (پرسش)
    4. آیا سفیانی نماد است یا به یک شخصیت انسانی اشاره دارد؟ (پرسش)  
  2. ویژگی‌های جسمانی سفیانی چیست؟ (پرسش)
  3. روش شناسایی سفیانی چیست؟ (پرسش)
  4. دین سفیانی چیست؟ (پرسش)
  5. آیا روایات سفیانی تنها در منابع شیعه آمده است؟ (پرسش)
  6. سفیانی و دجال چه تفاوت‌هایی دارند؟ (پرسش)
  7. خروج سفیانی در چه زمان و مکانی خواهد بود؟ (پرسش)  
  8. اهداف قیام سفیانی چیست؟ (پرسش)  
  9. ماجرای شورش سفیانی چیست؟ (پرسش) 
  10. آیا ظهور امام مهدی همزمان با قیام سفیانی است؟ (پرسش)
  11. سفیانی در قیام خود چه اقدام‌های انجام می‌دهد؟ (پرسش)
  12. چگونه ممکن است سفیانی چندین کشور را تصرف کند و جامعه بین الملل واکنشی نشان ندهند؟ (پرسش)
  13. حکمرانی سفیانی چقدر به طول می‌انجامد؟ (پرسش)
  14. آیا این ادعا که سفیانی در ارتش سوریه دیده شده صحیح است؟ (پرسش)
  15. آیا سفیانی واقعا به جنگ با امام مهدی خواهد پرداخت؟ (پرسش)
  16. از میان قیام‌‏های یمانی و خراسانی و سفیانی کدام قیام مقدم است؟ (پرسش)
  17. وظیفه شیعیان در هنگام شورش سفیانی چیست؟ (پرسش)
  18. آیا دشمن امام مهدی (سفیانی) در حال حاضر زنده است یا آن‏که متولد خواهد شد؟ وی از چه طایفه‏ای و اهل کجاست؟ (پرسش)
  19. آیا امکان دارد در زمان‌های مختلف سفیانی‌های متعددی وجود داشته باشد؟ (پرسش)
  20. قرقیسیا کجاست و چه حوادثی در آن اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)
  21. فرجام سفیانی چیست؟ (پرسش)

مدخل‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

  1. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۵.
  2. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۴.
  3. مقدسی شافعی، عقد الدرر، ص ۸۶
  4. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۱
  5. شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۴۴۹
  6. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۲۰۵ - ۲۰۶.
  7. ر. ک: متقی هندی، کنز العمال، ح ۳۱۵۳۵
  8. ابن ابی زینب نعمانی، الغیبة، ص ۲۷۹، ح ۶۷؛ همچنین ر. ک: نعیم بن حماد، کتاب الفتن، ص ۱۶۸
  9. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۲۰۵ - ۲۰۶.
  10. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۶۵، ح ۹
  11. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۲۰۵ - ۲۰۶.
  12. جمعی از نویسندگان، چشم‏به‏راه مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف، ص ۲۷۴
  13. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۲۰۵ - ۲۰۶.
  14. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۲۰۵ - ۲۰۶.
  15. کتاب العین، ج۴، ص۱۵۸؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۲، ص۲۳۵؛ فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۵۰۱.
  16. سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۶۶ (باب خروج المهدی)؛ کنزالعمال، ج۱۴، ص۲۶۱، (خروج المهدی) یادآوری می‌کنم هرگاه این واژه در روایات اهل سنت به کار رود بی‌تردید مقصود ظهور حضرت مهدی(ع) طبق دیدگاه شیعه نخواهد بود بلکه به معنای قیام نزدیک‌تر است.
  17. الخصال، ج۱، ص۳۰۳.
  18. کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۶۴۹.
  19. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۵.
  20. الفتن: ص۱۹۱، کمال الدین: ص۶۷۹، ملاحم ابن منادی: ص۷۷، عقد الدرر: ص۸۰ و ۹۱، التذکره قرطبی: ص۶۹۴ و ۷۰۲.
  21. الفتن: ص۱۹۱، کمال الدین: ص۶۷۹، ملاحم ابن منادی: ص۷۷، عقد الدر: ص۸۰.
  22. الغیبة، طوسی: ص۴۴۴.
  23. الفتن: ص۱۹۳.
  24. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۵.
  25. کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۱.
  26. الغیبة للنعمانی، ص ۳۰۵؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۱؛ الغیبة للطوسی، ص ۴۶۱.
  27. الغیبة للطوسی، ص ۴۴۳.
  28. کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۱، ح ۹.
  29. الفتن، ص ۲۲۴، شماره ۸۲۶.
  30. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۵.
  31. ‏او را از نسل ابو سفیان‏ دانسته است؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۱.
  32. ‏پسر هند جگرخوار از بیابانی خشک خروج می‌کند و او مردی است چهار شانه، زشت رو، کلّه گنده و آبله رو و چون او را ببینی، می‌پنداری که یک چشم است! نامش عثمان و نام پدرش عنبسه و از فرزندان ابو سفیان است؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۱.
  33. ‏سفیانی سرخ‌رویی سفید پوست و زاغ چشم است؛ هرگز خدا را پرستش نکرده و مکه و مدینه را ندیده است! می‌گوید: خدایا! خون خویش را از مردم می‌طلبم؛ هر چند با رفتن در آتش باشد؛ الغیبة للنعمانی، ص ۳۰۶، ح ۱۸.
  34. و کاش آنگاه را می‌دیدی که هراسان شده باشند، دیگر (راه) گریزی نیست و از جایی نزدیک فرو گرفته می‌شوند.؛ سوره سبأ، آیه ۵۱.
  35. جامع‌البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۲، ص‌۱۲۹؛ الدر المنثور، ج۶، ص‌۷۱۲ ـ ۷۱۴؛ عیاشی، ج‌۲، ص‌۵۷‌.
  36. پس آیا آنان که نیرنگ‌های زشت باختند ایمنی دارند از اینکه خداوند آنان را به زمین فرو برد؛ سوره نحل، آیه ۴۵.
  37. البرهان، ج‌۱، ص‌۳۵۲ و ۳۵۴.
  38. به آنچه فرستاده‌ایم که کتاب آسمانی نزد شما را راست می‌شمارد ایمان بیاورید، پیش از آنکه چهره‌هایی را ناپدید سازیم و آنان را واپس گردانیم؛ سوره نساء، آیه ۴۷.
  39. البرهان، ج‌۱، ص‌۳۵۲ و ۳۵۴.
  40. دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  41. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۳.
  42. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۳.
  43. ر.ک: الغیبة، نعمانی: باب ۱۸، ح۱ و ۲ و ۴ و ۵ و ۷ و ۱۰ و باب ۱۴ ح۱۵ و ۲۶، کمال الدین: ص۶۷۸ و ۶۸۰، الإرشاد: ج۲ ص۳۷۱، الغیبة، طوسی: ص۴۳۵.
  44. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۴.
  45. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۴.
  46. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۴.
  47. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۴.
  48. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۴.
  49. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۴.
  50. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۴.
  51. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۵.
  52. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۵.
  53. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۵.
  54. کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۰، ح۷.
  55. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۶.
  56. وقتی او خروج می‌کند، مهدی پنهان است و بعد از آن قیام می‌کند؛ الغیبة للنعمانی، ص۴۴۳، ح ۴۳۷.
  57. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۶.
  58. سفیانی و قائم در یک سال است؛ الغیبة للنعمانی، ص۲۶۷، ح ۳۶.
  59. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۷.
  60. چگونه ممکن است شما به سفیانی برسد تا آن گاه که پیش از او شیصبانی خروج می‌کند؛ او از سرزمین کوفان خروج می‌کند و همانند چشمه آب از زمین می‌جوشد و کاروان شما را می‌کشد! پس از آن منتظر سفیانی و خروج قائم(ع) باشید؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۰۲، ح ۸.
  61. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۷.
  62. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۷.
  63. سفیانی برای شکنجه کردن دشمنتان، برای شما کافی است، و او نشانه‌هایی است که به سوی شما می‌آید، ... شما را به مکّه توصیه می‌کنم که محلّ گرد آمدنتان همان جاست؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۰۲، ح ۸.
  64. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۷.
  65. هنگامی که سفیانی خروج کند، سپاهی به طرف ما و سپاهی به طرف شما گسیل می‌دارد. وقتی چنان شد، شما نزد ما بیایید با [هر] وسیله‌ای نزد ما بییید: با مرکبی ناهموار و سخت یا هموار و آرام!؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۰۶.
  66. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۸.
  67. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۸.
  68. الغیبة للنعمانی، ص ۳۰۵، ح ۱۶؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۱، ح ۹؛ الغیبة للطوسی، ص ۴۴۳.
  69. الغیبة للنعمانی، ص ۲۵۳، ح ۱۳، ص ۲۵۹، ح۱۸.
  70. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۸.
  71. الفتن، ص ۲۵۳، شماره ۹۳۱.
  72. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۸.
  73. مثل کتاب الفتن نعیم بن حماد
  74. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۸.
  75. الفتن: ص۱۹۷ و ۱۹۳ و ۱۸۸، الغیبة، طوسی: ص۴۶۳.
  76. الغیبة،طوسی: ص۴۴۹، الفتن: ص ۱۸۸ و ۴۶۵.
  77. الفتن: ص۱۸۸.
  78. الغیبة، طوسی: ص۴۵۰.
  79. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷ ص۴۳۵.
  80. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۶.
  81. انساب الاشراف: ص۹ ح۱۵۷ و ۲۰۳ و ۲۲۲، تاریخ الطبری: ج۷ ص۲۴۳ – ۲۶۳.
  82. تاریخ دمشق: ج۴۳ ص۲۴، سیر اعلام النبلاء: ج۹ ص۲۸۴.
  83. تاریخ الطبری: ج۹ ص۱۱۶ و ۱۱۸، تاریخ الیعقوبی: ج۲ ص۴۴۲.
  84. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۶.
  85. ر.ک: نسب قریش: ص۱۲۹.
  86. ر.ک: الأغانی: ج۱۷ ص۲۱۸، تاریخ مدینة دمشق: ج۱۶ ص۳۰۳، تاریخ الإسلام: ج۶ ص۵۸، السیادة العربیة: ص۱۲۱، صخی الإسلام: ج۳ ص۲۳۸ -۲۳۹.
  87. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۶.
  88. دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص:۴۳۷.
  89. به اعتبار این‌که از نسل بنو امیه است و آنان خود را پسر عموهای بنی هاشم می‌پندارند.
  90. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۸۸؛ معجم احادیث الامام المهدی (ع)، ج ۳، ص ۳۱۶.
  91. عقد الدرر، ص ۱۳۳؛ معجم احادیث الامام المهدی (ع)، ج ۱، ص ۵۰۵.
  92. عقد الدرر، ص ۸۵؛ معجم احادیث الامام المهدی (ع)، ج ۳، ص ۳۱۳.
  93. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص:۲۹۴.
  94. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۸۲.
  95. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۰۶.
  96. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۰۶؛ منتخب الاثر، ص ۴۵۸.
  97. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۱۵ و ۲۲۲.
  98. همان، ص ۲۳۸.
  99. غیبة طوسی، ص ۲۷۳؛ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۱۵.
  100. همان، ص ۲۰۶.
  101. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۸۲.
  102. همان.
  103. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۱۰ و ۲۱۷.
  104. چشم‌به‌راه مهدی، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، ص ۲۷۵.
  105. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص:۴۰۴.

پیوند به بیرون