آیا امام مهدی از سرداب غیبت ظهور خواهد کرد؟ (پرسش)
| آیا امام مهدی از سرداب غیبت ظهور خواهد کرد؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت |
| مدخل بالاتر | مهدویت / غیبت امام مهدی / عصر غیبت صغری / سرداب غیبت |
| تعداد پاسخ | ۵ پاسخ |
آیا امام مهدی (ع) از سرداب غیبت ظهور خواهد کرد؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند.
عبارت‌های دیگری از این پرسش
- آیا این ادعا صحیح است که امام مهدی (ع) در سردابی که محل غیبت ایشان است باقی مانده و از آنجا ظهور خواهد کرد؟
- آیا سرداب محل ظهور امام مهدی (ع) است؟
پاسخ نخست
حجت الاسلام و المسلمین سید جعفر موسوی‌نسب، در کتاب «دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است:
«از جمله نسبت‌های ناروایی که به شیعه داده شده این است که آنان معتقدند امام مهدی (ع) در آخرالزمان از سرداب سامرا خروج خواهد کرد. ولی با مراجعه به کتاب‌های حدیثی و کلامی شیعه پی خواهیم برد که این نسبت کذب و دروغ است.
بلکه شیعه معتقد است که آن حضرت همانند جدّش رسول خدا (ص) از مکه مکرمه ظهور خواهند نمود.
فضل بن شاذان به سند خود از امام صادق (ع) و او از امیرالمؤمنین (ع) در حدیثی طولانی نقل کرده که فرمود: "او نهمین از فرزندان توست ای حسین! که بین رکن و مقام ظهور خواهد کرد..."[۱]؛ شیخ صدوق نیز به سند خود از امام صادق (ع) نقل می‌کند که فرمود: "قائم از ما کسی است که به رعب و ترس یاری شده و به نصرت، تأیید می‌شود ... در آن هنگام است خروج قائم ما. پس هنگامی که خروج کند بر کعبه تکیه زند، در آن هنگام سیصد و سیزده نفر دور او جمع می‌شوند..."[۲]»[۳].
پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه
| ۱. آیت‌الله طبسی؛ |
|---|
|
آیت‌الله نجم‌الدین طبسی، در کتاب «تا ظهور ج۱» در این‌باره گفته است:
«یکی از سخنان بی‌اساسی که اهل سنت، شیعه را به آن متهم می‌کنند. این است که می‌گویند: شیعه قائل است که: حضرت ولی عصر (ع) از میان سرداب سامرا ظهور خواهد کرد. رفع اتهام: به شیعه چنین اتهامی زده شده است با اینکه در هیچ یک از احادیث شیعه و هیچ متنی از متون شیعی، حتی متون غیر معتبر مانند "هدایة حضینی" که یکی از متون غیر معتبر شیعی است، جریان سرداب نیامده است و روایتی که در "الخرائج و الجرایح" راوندی آمده مبتلا به اشکالات متعددی می‌باشد. افزون بر این، روایات ما با تأکید و به صراحت می‌گویند: ظهور حضرت، از مکه و از کنار رکن حجر الأسود خواهد بود که به بعضی از این روایات اشاره خواهد شد. با این حال جای هیچ‌گونه اتهامی بر ضد شیعه مبنی بر اینکه امام زمان (ع) از سرداب ظهور خواهد کرد، باقی نمی‌ماند. اینک روایاتی که به ظهور حضرت از مکه و رکن حجر الأسود صراحت دارند: روایت نخست: از امام باقر (ع) نقل شده که فرمود: حضرت مهدی شب هنگام در مکه ظاهر می‌گردد و پرچم و پیراهن و شمشیر و دیگر نشانه‌ها و نور و بیان را با خود همراه دارد. نماز عشاء را که به جا آورد با رساترین صدای دلنوازش اعلان می‌دارد: مردم! در پیشگاه پروردگارتان خدای را به یاد شما می‌آورم که او حجت خویش را بر شما تمام گرداند و پیامبران را برانگیخت و کتاب آسمانی فرو فرستاد و به شما فرمان داد چیزی را با خدا شریک قرار ندهید و همواره در مسیر اطاعت وی و اطاعت فرستاده او قرار داشته باشید و ارزشهایی را که قرآن زنده ساخته، زنده نگاهدارید و بدعتهایی را که میرانده، بخشکانید و مددکار حق و هدایت و در مسیر تقوی کمک کار باشید، زیرا دنیا در آستانه نابودی قرار دارد و آهنگ وداع سر داده است. من شما را به اطاعت از خدا و فرستاده‌اش و عمل به کتاب او و نابودسازی باطل و زنده ساختن سنت وی فرامی‌خوانم. حضرت مهدی در جمع سیصد و سیزده تن از یاران خود به تعداد رزمجویان بدر بدون اطلاع قبلی چونان ابرهای پراکنده پاییزی از راه خواهد رسید. این عده، پارسایان شب و شیران هستند خداوند سرزمین حجاز را به دست باکفایت مهدی می‌گشاید و او زندانیان بنی هاشم را آزاد می‌سازد و حاملان پرچم‌های سیاه در کوفه فرود خواهند آمد و هیئتی را برای بیعت با حضرت مهدی نزد وی اعزام می‌دارند. مهدی (ع) لشکریان خود را به جایجای گیتی گسیل می‌دارد و ستم پیشگان را از میان برمی‌دارد و شهرها به تصرف او درمی‌آیند و خداوند به دست مبارک او، قسطنطنیه را آزاد خواهد ساخت"[۴]؛ این روایت به صراحت بیان می‌کند که ظهور حضرت حجت از مکه خواهد بود و هیچ‌گونه اشاره‌ای به سرداب سامرا وجود ندارد. روایت دوم:"بکیر بن اعین می‌گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم: چرا خداوند حجر الاسود را در رکنی که اکنون قرار دارد نهاده و در جای دیگر قرار نداده است؟ چرا حجر بوسیده می‌شود؟ و چرا از بهشت بیرون آورده شد؟ و چرا خداوند عهد و میثاق بندگان و میثاق خویش را در حجر الاسود به ودیعه نهاده و در جای دیگر قرار نداد؟ سبب این کارها چیست؟ اماما! فدایت گردم مرا از راز و اسرار این امور آگاه ساز که در این زمینه اندیشه‌ام سخت در شگفت است. راوی می‌گوید: امام (ع) فرمود: مساله‌ای را پرسیدی که در آن دچار ابهام شده‌ای و علل و اسباب آن را جویا گشته‌ای، اینک پاسخ آن را به دقت دریاب. دلت را کاملاً مهیا ساز و نیک گوش بسپار که به خواست خدا تو را از راز این مسائل آگاه خواهم ساخت. خدای تبارک و تعالی که حجر الاسود را در این محل قرار داد در آغاز گوهری در بهشت بود که برای حضرت آدم (ع) از بهشت خارج گردید و برای میثاق، در این رکن نهاده شد و آنگاه خداوند از نسل و دودمان بنی آدم در آن مکان، عهد و پیمان گرفت و در آن مکان، حجر الاسود برایشان پدیدار گشت و از همان مکان آن پرنده بر حضرت قائم فرود خواهد آمد و نخستین کسی که با وی بیعت نماید همان پرنده است. به خدا سوگند! آن پرنده همان جبرئیل (ع) است. قائم به هنگام ظهور به همان مکان تکیه خواهد زد و آن جایگاه، حجت و دلیل بر وجود قائم است. حجر الاسود بر کسانی که در آن مکان حضور یابند و عهد و میثاقی را که خدای عز و جل از بندگان گرفته نزد حجر ادا نمایند، شاهد و گواه خواهد بود"[۵]؛ در این روایت نیز تصریح شده که ظهور حضرت، از کنار رکن حجر الأسود در مکه خواهد بود. با توجه به این دو روایت مشخص می‌شود سخن بعضی از علمای اهل سنت که می‌گویند: شیعه قائل است امام زمان (ع) از سرداب ظهور می‌کند. اتهامی بیش نیست و شاید ناشی از ناآگاهی از کتاب‌های شیعه باشد»[۶]. |
| ۲. حجت الاسلام و المسلمین کارگر؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین دکتر رحیم کارگر، در کتاب «مهدویت پیش از ظهور» در این‌باره گفته است:
«سرداب مقدس: پیش از بیان پاسخ، ابتدا باید به معرفی سرداب مقدس پرداخت؛ آنگاه درستی یا نادرستی این ادعا را مورد بررسی قرار داد. بیشتر خانهها در مناطق گرمسیر عراق، از دیرباز تاکنون به جهت رهایی از گرمای سخت و طاقتفرسای خورشید، دارای سرداب یا زیرزمین بودهاند. خانه امام حسن عسکری (ع) نیز در شهر سامرا دارای چنین زیرزمینی بود که در تاریخ به سرداب مشهور شده است. زمانی که خانه آن حضرت در حلقه محاصره سپاه خلیفه عباسی بود و آنان برای دستگیری فرزندش مهدی (ع) آنجا را در میان گرفته بودند؛ از سرداب بیرون آمد و از صف آنان عبور کرد و رفت و یا از محل سرداب ناپدید شد و پس از آن غیبت و پنهان شدن آن حضرت آغاز شد. همین سرداب محل زندگی و عبادت سه امام بوده و الان نیز در جوار مرقد امامان گرانقدر حضرت هادی و امام عسکری (ع) در سامرا موجود است. شیعیانی که برای زیارت آن دو امام، وارد سامرّا می‌شوند، بعد از زیارت قبر آن بزرگواران، در محل عبادت آنان نماز خوانده و آنجا را زیارت می‌کنند. تهمت و ادعای نادرست: حضور و مقدّس شمردن این سرداب از طرف شیعیان، موجب شده که دشمنان مغرض و کینهجو، تهمتهای ناروایی را در این رابطه مطرح کنند؛ از جمله:
پاسخ‌ها:
پس شیعیان معتقدند: مقدس شمردن سرداب، صرفا به دلایل یادشده است و این تقدیس، اختصاص به این مکان ندارد؛ بلکه هرکجا که مشخصا محل عبادت یکی از امامان معصوم بوده است، بدان تبرک میجویند و هرکجا بدانند حتی یک بار و یک لحظه حضرت ولی عصر (ع) دیده شده است آنجا را هم زیارت کرده و بدان تبرک میجویند (همچون مسجد سهله، مسجد کوفه، مسجد جمکران و ...) و هرگز به راز دیگری در آن معتقد نیستند[۹]. نتیجه آنکه اینگونه افترائات و سخنان صددرصد کذب و نادرست، براساس انگیزه دشمنی با شیعه و انحراف از اهل بیت و از سوی دشمنان خاندان رسالت بیان شده است. عجیبتر آنکه به مذهبی که هزاران نویسنده عالیقدر، آرا و عقایدشان را به صراحت در تألیفات خود نگاشتهاند، نسبتی داده می‌شود که در هیچ عصری احدی از آنها، احتمال آن را نیز مطرح نکرده است! در موضوع غیبت و مهدویت، کتاب‌های فراوانی تألیف و خصوصیات آن ذکر شده است؛ اما در هیچ کتاب و نوشتهای، اثری از این افترا نیست! هیچکس نگفته که امام در سرداب سامرا مخفی است؛ بلکه روایات و آن همه معجزات و کرامات که از آن حضرت در غیبت صغری و کبری نقل شده و حکایات کسانی که به حضورش در طول این مدت مشرف شدهاند، همه این نسبت را تکذیب می‌کنند!![۱۰]»[۱۱]. |
| ۳. آقای رضوانی؛ |
|---|
|
آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «موعودشناسی و پاسخ به شبهات» در این‌باره گفته است:
«از جمله نسبت‌های ناروایی که به شیعه داده شده این است که آنان معتقدند امام مهدی (ع) در آخرالزمان از سرداب سامرّا خروج خواهد کرد. ولی با مراجعه به کتاب‌های حدیثی و کلامی شیعه پی خواهیم برد که این نسبت کذب و دروغ است. بلکه شیعه معتقد است که آن حضرت همانند جدش رسول خدا (ص) از مکه مکرّمه ظهور خواهند نمود. فضل بن شاذان به سند خود از امام صادق (ع) و او از امیرالمؤمنین (ع) در حدیثی طولانی نقل کرده که فرمود: هو التاسع من ولدک یا حسین! یظهر بین الرکنین...؛[۱۲]. شیخ صدوق نیز به سند خود از امام صادق (ع) نقل می‌کند که فرمود: قائم از ما کسی است که به رعب و ترس یاری شده و به نصرت، تأیید می‌شود... در آن هنگام است خروج قائم ما. پس هنگامی که خروج کند بر کعبه تکیه زند، در آن هنگام سیصد و سیزده نفر دور او جمع می‌شوند...[۱۳]»[۱۴].
|
| ۴. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن؛ |
|---|
|
پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، در کتاب «مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها» در این‌باره گفته‌اند:
«از دیرباز، مخالفان و معاندان اهل بیت (ع) می‌پنداشته‌اند که شیعیان محل ظهور امام زمان (ع) را سرداب می‌دانند[۱۵]. باوجود این هیچ یک از این مدعیان، مطلبی یا گفته‌ای را از شیعیان نقل نمی‌کنند که این عقیده شیعیان را بنماید. به رغم این اتهام، در روایات و کتب شیعه آمده است که حضرت مهدی (ع) از مکه مکرمه و مسجد الحرام ظهور می‌کند[۱۶]. بنابر روایاتی، اولین جایگاه بیعت قبل از قیام امام مهدی (ع) مسجد الحرام و بین رکن و مقام خواهد بود[۱۷] این مسئله از اهل‌سنت نیز بدان معتقد و معترف‌اند و از نکات مشترک بین تمام مسلمانان به شمار می‌رود»[۱۸].
|
پرسش‌های وابسته
- سرداب سامرا چه ویژگی‌هایی دارد؟ (پرسش)
- مراد از سرداب غیبت چیست؟ (پرسش)
- آیا سرداب محل سکونت امام مهدی است؟ (پرسش)
- آیا سرداب محل غیبت امام مهدی است؟ (پرسش)
- آیا سرداب محل زیارت است؟ (پرسش)
- آیا امام مهدی در عصر غیبت در سرداب خانه خود مخفی و غایب شده است؟ (پرسش)
- آیا امام مهدی از سرداب غیبت ظهور خواهد کرد؟ (پرسش)
- ماجرای سرداب غیبت چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه علمای اهل سنت در مورد سرداب سامرا چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه علمای شیعه در مورد سرداب سامرا چیست؟ (پرسش)
پانویس
- ↑ "هُوَ التَّاسِعِ مِنْ وُلْدِكَ يَا حُسَيْنُ يَظْهَرُ بَيْنَ الرُّكْنَيْنِ ..."؛ معجم احادیث الامام المهدى (ع)، ج ۳، ص ۲۳، ح ۵۷۸.
- ↑ "الْقَائِمُ مِنَّا مَنْصُورٌ بِالرُّعْبِ مُؤَيَّدٌ بِالنَّصْرِ... فَعِنْدَ ذَلِكَ خُرُوجُ قَائِمِنَا فَإِذَا خَرَجَ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَى الْكَعْبَةِ وَ اجْتَمَعَ إِلَيْهِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا..."؛ کمال الدین، ص ۲۳۱، ج ۱۶؛ اعلام الورى، ج ۲، ص ۲۹۲.
- ↑ موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج۲، ص۱۶۸، ۱۶۹.
- ↑ "ثُمَّ يَظْهَرُ الْمَهْدِيِّ بِمَكَّةَ عِنْدَ الْعِشَاءِ، وَ مَعَهُ رَايَةَ رَسُولِ اللَّهِ، وَ قَمِيصِهِ وَ سَيْفَهُ وَ عَلاماتٍ وَ نُورٍ وَ بَيَانُ، فَإِذَا صَلَّى الْعِشَاءَ نَادَى بِأَعْلَى صَوْتِهِ يَقُولُ: أَذْكُرْكُمْ اللَّهَ أَيُّهَا النَّاسُ وَ مَقَامِكُمْ بَيْنَ يَدَيْ رَبِّكُمْ، فَقَدِ اتَّخَذَ الْحِجَّةِ، وَ بُعِثَ الْأَنْبِيَاءِ، وَ أَنْزَلَ الْكِتَابِ، يَأْمُرُكُمْ أَنْ لَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً، وَ أَنَّ تحافظوا عَلَى طَاعَتِهِ وَ طَاعَةَ رَسُولِهِ، وَ أَنَّ تُحْيُوا مَا أَ حَيِّى الْقُرْآنِ، وَ تُمِيتُوا مَا أَمَاتَ، وَ تَكُونُوا أَعْوَاناً عَلَى الْهُدَى وَ وِزْراً عَلَى التَّقْوَى، فَإِنَّ الدُّنْيَا قَدْ دَنَا فَنَاؤُهَا وَ زَوَالِهَا، وَ أَذِنَتْ بالوداع، وَ إِنِّي أَدْعُوكُمْ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى رَسُولِهِ، وَ الْعَمَلُ بِكِتَابِهِ، وَ إِمَاتَةِ الْبَاطِلِ، وَ إِحْيَاءِ سَنَتِهِ، فَيَظْهَرُ فِي ثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ عَلَى غَيْرِ مِيعَادُ قزعا كَقَزَعِ الْخَرِيفِ، رُهْبَانُ بِاللَّيْلِ، أُسْدُ بِالنَّهَارِ، فَيُفْتَحُ اللَّهِ لِلْمَهْدِيِّ أَرْضِ الْحِجَازِ وَ يُسْتَخْرَجُ مَنْ كَانَ فِي السِّجْنِ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ، وَ تُنْزِلُ الرَّايَاتُ السُّودُ الْكُوفَةِ، فَيَبْعَثُ بِالْبَيْعَةِ إِلَى الْمَهْدِيِّ، وَ يَبْعَثُ الْمَهْدِيِّ جُنُودِهِ إِلَى الْآفَاقِ، وَ يُمِيتُ الْجَوْرِ وَ أَهْلَهُ، وَ تَسْتَقِيمُ لَهُ الْبُلْدَانِ، وَ يَفْتَحَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ القسطنطينية "؛ فتن ابن حماد، ص ۲۷۰، ح ۱۰۰۷، ملاحم و فتن ابن طاووس، ص ۶۴؛ صراط المستقیم، ج ۲، ص ۲۶۲.
- ↑ "مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى وَ غَيْرُهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ بُكَيْرِ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) لِأَيِ عِلَّةٍ وَضَعَ اللَّهُ الْحَجَرَ فِي الرُّكْنِ الَّذِي هُوَ فِيهِ وَ لَمْ يُوضَعْ فِي غَيْرِهِ وَ لِأَيِّ عِلَّةٍ تُقَبَّلُ وَ لِأَيِّ عِلَّةٍ أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ لِأَيِّ عِلَّةٍ وُضِعَ مِيثَاقُ الْعِبَادِ وَ الْعَهْدُ فِيهِ وَ لَمْ يُوضَعْ فِي غَيْرِهِ وَ كَيْفَ السَّبَبُ فِي ذَلِكَ تُخْبِرُنِي جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ فَإِنَّ تَفَكُّرِي فِيهِ لَعَجَبٌ قَالَ فَقَالَ سَأَلْتَ وَ أَعْضَلْتَ فِي الْمَسْأَلَةِ وَ اسْتَقْصَيْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ وَ فَرِّغْ قَلْبَكَ وَ أَصْغِ سَمْعَكَ أُخْبِرْكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ- إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَضَعَ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ وَ هِيَ جَوْهَرَةٌ أُخْرِجَتْ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَى آدَمَ (ع) فَوُضِعَتْ فِي ذَلِكَ الرُّكْنِ لِعِلَّةِ الْمِيثَاقِ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمَّا أَخَذَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ حِينَ أَخَذَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ فِي ذَلِكَ الْمَكَانِ وَ فِي ذَلِكَ الْمَكَانِ تَرَاءَى لَهُمْ وَ مِنْ ذَلِكَ الْمَكَانِ يَهْبِطُ الطَّيْرُ عَلَى الْقَائِمِ (ع) فَأَوَّلُ مَنْ يُبَايِعُهُ ذَلِكَ الطَّائِرُ وَ هُوَ وَ اللَّهِ جَبْرَئِيلُ (ع) وَ إِلَى ذَلِكَ الْمَقَامِ يُسْنِدُ الْقَائِمُ ظَهْرَهُ وَ هُوَ الْحُجَّةُ وَ الدَّلِيلُ عَلَى الْقَائِمِ وَ هُوَ الشَّاهِدُ لِمَنْ وَافَاهُ فِي ذَلِكَ الْمَكَانِ وَ الشَّاهِدُ عَلَى مَنْ أَدَّى إِلَيْهِ الْمِيثَاقَ وَ الْعَهْدَ الَّذِي أَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَاد "؛ کافی، ج ۴، کتاب الحج، ص ۱۸۴، ح ۳.
- ↑ طبسی، نجم‌الدین، تا ظهور، ج۱، ص ۱۰۲-۱۰۶.
- ↑ به نقل از: سید محمد کاظم قزوینی، امام مهدی از ولادت تا ظهور، ص ۳۱۷ و ۳۱۸.
- ↑ الغدیر، ج ۳، ص ۳۰۸ و ۳۰۹.
- ↑ یوم الخلاص، ج ۱، ص ۲۸۸.
- ↑ ر. ک: لطف اللّه صافی گلپایگانی، امامت و مهدویت، ج ۲، ص ۳۶۷
- ↑ مهدویت پیش از ظهور، ص ۱۸۹، ۱۹۳.
- ↑ «...او نهمین از فرزندان توست ای حسین! که بین رکن و مقام ظهور خواهد کرد...» معجم احادیث الامام المهدی (ع)، ج ۳، ص ۲۳، ح ۵۷۸
- ↑ االْقَائِمُ مِنَّا مَنْصُورٌ بِالرُّعْبِ، مُؤَیَّدٌ بِالنَّصْرِ،... فَعِنْدَ ذَلِکَ خُرُوجُ قَائِمِنَا. فَإِذَا خَرَجَ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَى الْکَعْبَةِ وَ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا...؛ کمال الدین، ص ۳۳۱، ح ۱۶؛ اعلام الوری، ج ۲، ص ۲۹۲
- ↑ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۴۲۸.
- ↑ نک: سمعانی، انساب، ج ۳، ص ۲۰۲؛ حموی، معجم البلدان، ج ۳، ص ۱۷۳؛ زرکلی، الاعلام، ج ۶، ص ۸۰. و ابن اثیر، البدایة و النهایة، ج ۹، ص ۴۹ و تفسیر، ج ۲، ص ۳۴ و تاریخ، ج ۱، ص ۱۹۸
- ↑ کمال الدین، ج ۲، ص ۳۳۱؛ اصول کافی، ج ۸، ص ۲۲۵
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۰۶، ح ۷۸؛ ص ۳۰۴، ح ۷۳؛ ص ۲۹۴، ح ۴۲؛ ص ۲۹۰، ح ۳۰؛ ص ۳۳۴، ح ۶۴
- ↑ مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۱۳۷.