آیا علم به ملکوت علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
آیا علم به ملکوت علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟
موضوع اصلیبانک جامع پرسش و پاسخ علم غیب
مدخل اصلیعلم معصوم به ملکوت

آیا علم به ملکوت علم غیب است و معصوم (ع) از آن آگاهی دارد؟ یکی از سؤال‌های مصداقی پرسشی تحت عنوان «مهم‌ترین مصادیق علم غیب کدام‌اند؟» است. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم غیب مراجعه شود.

پاسخ نخست

حسینی طهرانی

آیت‌الله سید محمد حسین حسینی طهرانی در کتاب «امام‌شناسی» در این‌باره گفته‌ است:

«امام، سیطره بر نفوس و ملکوت موجودات دارد، و با وجود این ملکه، تمام ارواح و نفوس و جان اعمال در مشهد امام و حضور ولایت است، همچنانکه موجودات عالم طبیعت در نزد شخص بینا، مشهود، و در نزد شخص نابینا، غائب است. (...) در امام این چشم به اندازه‏ای قوی و تیزبین شده است که چیزی از ملکوت در هر آن و هر مکان از او مختفی نیست»[۱].

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌الله حسینی همدانی؛
آیت‌الله سید محمد حسینی همدانی نجفی در کتاب «درخشان پرتوى از اصول کافى» در این‌باره گفته‌است: «حقایق امور و اسرار ملکوتى و آنچه مورد تصور و تعقل و حس درآید و عبارت از معانى و ماهیاتى است که مظاهر اسماء و صفات حریم کبریائى است به نیروى غیبى الهى به روح و روان طاهر اوصیاء اهل بیت وحی (ع) القاء شده و به بطون آیات قرآنى و به اسرار از طریق موهبت وجودى و علم حضورى احاطه یافته ‏اند».[۲]
۲. آیت‌الله نمازی شاهرودی؛
آیت‌الله نمازی شاهرودی در کتاب «علم غیب» در این‌باره گفته‌ است:

«امام صادق (ع) از امیرالمؤمنین نقل نموده که فرمود: «قَالَ اَمیرُالمؤُمِنینَ (ع): اُعْطِیْتُ تِسْعاً لَم یُعطَهَا اَحَدٌ قَبْلی سِوَی النَّبیّ.لَقَد فُتِحَتْ لِیَ السُّبُلُ وَعَلِمْتُ المَنَایَا وَالبَلایَا وَالاَنْسَابَ وَفَصْلَ الخِطَابِ وَلَقَد نَظَرْتُ فِی المَلَکْوتِ بِاِذْنِ رَبّی فَمَا غَابَ عَنّی مَا کَانَ قَبْلی وَلَا مَا یَأتِی بَعْدِی. وَاِنَّ بِوِلَایَتِی اَکمَلَ الله لِهذِهِ الأُمَّهِ دِینَهُمْ»[۳]. علامه مجلسی پس از نقل این حدیث، در بیان آن می‌فرماید: «همانا به تحقیق راه‌ها برای من باز شده» یعنی راه‌های علم به معارف و غیوب و یا راه‌های تقرب به خدا و یا راه‌های آسمان و زمین؛ چنان که در حدیثی وارد شده است. و «منایا مرگ‌ها را می‌دانم» یعنی اجل‌های مردم را. مقصود از «بلایا» اموری است که خدا به واسطه آنها بندگان را امتحان می‌نماید، مانند امراض و آفات، و یا اعم از آنهاست و شامل خیرات هم می‌شود. مقصود از علم به «نسب‌ها» این است که: پدر هر شخصی را می‌دانم و بنابراین اولاد حلال را از حرام زادگان می‌شناسم» [۴].

روایات متواتری است که در تفسیر آیه شریفه وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ[۵]. وارد شده که ائمه (ع) فرمودند: خداوند تبارک و تعالی، ملکوت آسمان‌ها و زمین‌ها را چنان که به حضرت ابراهیم خلیل (ع) ارائه فرمود به ما نمایش داد که ما دیدیم. و ما آسمان‌های هفت‌گانه و ساکنین آنها و ما فوق عرش را مشاهده کردیم. و زمین‌ها و آن چه در هوا و فضا می‌باشد، همه را دیدیم[۶]. چون آن بزرگواران مؤید به روح القدس‌اند، آن چه را دیده‌اند، فراموش نمی‌کنند بلکه همیشه می‌بینند و حجابی در مقابل آنها نیست»[۷].
۳. حجت الاسلام و المسلمین سبحانی؛
حجت الاسلام و المسلمین دکتر سبحانی در کتاب «منابع علم امامان شیعه» در این‌باره گفته‌ است:

«یکى دیگر از منابع علم امامان (ع) آگاهى آنها از عالم ملکوت است که بسیارى از علوم و معارف خود را از طریق مشاهده ملکوت، دریافت مى‌کنند و با دید و درک غیر ظاهرى خود به حقایق مى‌رسند. این منبع، ویژه پیامبران، صالحان و مؤمنان خاص خداوند است که ائمه اطهار (ع) از مصادیق کامل آن مى‌باشند. آیات، روایات و شواهد تاریخى، وجود چنین منبعى را تأیید مى‌کند که در اینجا به برخى از آنها اشاره مى‌نماییم.

امام صادق (ع) از جدش امیرمؤمنان (ع) نقل مى‌کند که ایشان فرمود: «أُعْطِيتُ تِسْعاً لَمْ يُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلِي سِوَى النَّبِيِّ (ص) لَقَدْ فُتِحَتْ لِيَ السُّبُلُ وَ عَلِمْتُ المَنَايَا وَ الْبَلَايَا وَ الْأَنْسَابَ وَ فَصْلَ الْخِطَابِ وَ لَقَدْ نَظَرْتُ فِي المَلَكُوتِ بِإِذْنِ رَبِّي فَمَا غَابَ عَنِّي مَا كَانَ قَبْلِي وَ لَا مَا يَأْتِي بَعْدِي...».[۱۴]

  • شواهد تاریخى:‌ در روایتى چنین مى‌خوانیم که امام زین‌العابدین (ع) فرمود: «كَأَنِّي بِالْقُصُور وَ قَدْ شُيِّدَتْ حَوْلَ قَبْرِ الحُسَيْنِ وَ كَأَنِّي بِالْأَسْوَاقِ قَدْ حُفَّتْ حَوْلَ قَبْرِ الحُسَيْنِ فَلَا تَذْهَبُ الْأَيَّامُ وَ اللَّيَالِي حَتَّى يُسَارَ إِلَيْهِ مِنَ الْآفَاقِ وَ ذَلِكَ عِنْدَ انْقِطَاعِ مُلْكِ بَنِي مَرْوَان».[۱۵] همین مضمون در روایت دیگرى از حضرت على (ع) نقل شده است.[۱۶]»[۱۷].
۴. حجت الاسلام و المسلمین هاشمی؛
حجت الاسلام و المسلمین دکتر هاشمی در پایان‌نامه دکتری خود «قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه» در این‌باره گفته است:

«در قرآن کریم آمده است: وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ [۱۸]. "ملکوت" از مصدر "مُلک" و به معنای سلطنت و فرمانروایی است. برخی لغویان این واژه را مختص فرمانروایی و سلطنت خداوند دانسته‌اند. مراد از نشان دادن ملکوت آسمان‌ها و زمین به حضرت ابراهیم (ع) این است که خداوند عظمت و سلطنت خود را در آسمان‌ها و زمین به ایشان نشان داد. روشن است که عظمت و سلطنت الهی وجودی مستقل ندارد که مشاهده شود؛ بلکه مقصود نشان دادن اموری است که این عظمت و سلطنت را می‌رسانند. برخی از مفسران، بر این نکته تصریح کرده‌اند که این مشاهده، امری اعجاز گونه نبوده است؛ بلکه تدبر و تعمق در همان پدیده‌هایی است که بسیاری از انسان‌ها در اطراف خود می‌بینند؛ اما به سادگی از کنار آن می‌گذرند؛ اما حضرت ابراهیم (ع) در آنها تدبر کرده و اندیشید و دست قدرت خداوند را در آنها مشاهده کرد. در مقابل دیدگاه یاد شده، دیدگاه دیگری معتقد است که خداوند حقایقی پنهان از آسمان‌ها و زمین را به حضرت ابراهیم (ع) نشان داد؛ حقایقی که از دسترس معرفت و مشاهده عادی خارج است. ملکوت اشیاء، همان بعدی است که توسط حواس انسان‌ها قابل مشاهده نیست و وابستگی جهان به خداوند و قدرت و سلطنت او را به خوبی نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد تفسیر دوم درست است. شواهد تفسیری موجود در خود این آیه نیز همین برداشت را تأیید می‌کند. در این آیه کریمه، سخن از نشان دادن ملکوت آسمان‌ها و زمین است، نه دیدن آنها. این کار نشان دادن به خداوند نسبت داده شده است؛ در حالی که دیدن کار حضرت ابراهیم (ع) است. این تعبیر به این نکته اشاره دارد که این کار، عنایت خاص خداوند به ایشان بوده و با مشاهده عادی خود حضرت ابراهیم (ع) انجام نشده است. چنان که بیان هدف این کار نیز از اختصاصی بودن آن حکایت می‌کند: لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ . خداوند این عنایت را با هدفی خاص انجام داد که شامل همه نمی‌شد. بنابراین خداوند در این مورد، حقایقی پنهان را به حضرت ابراهیم (ع) نشان داد، نه آن که حضرت ابراهیم (ع) در اموری تدبر کرده باشند و به نتایجی رسیده باشند.

افزون بر آن، در تعبیر قرآن از ملکوت «آسمان‌ها» و زمین سخن گفته شده است. اگر این مشاهده از نوع تدبر در پدیده‌های مشهود جهان می‌بود، تعبیر «آسمان‌ها» جا نداشت؛ زیرا انسان با تدبر و تعمق نمی‌تواند به آسمان‌های هفتگانه راه یابد. حداکثر می‌تواند حقایقی را از آسمان اول بشناسد. ظهور آیات قرآنی دلالت بر آن دارد که تمام ستاره‌ها و سیارات و آن چه قابل مشاهده برای انسان است، مربوط به آسمان اول است؛ اما در آیه مورد بحث، از نشان دادن ملکوت آسمان‌ها و زمین به حضرت ابراهیم (ع) سخن گفته شده است. پس این مشاهده به حقایقی مربوط بوده که همه یا بخشی از آنها از دسترس مشاهده عادی انسان‌ها خارج است. معراج رسول خدا (ص) مصداق دیگری از مشاهده ملکوت است. قرآن کریم، در سوره‌ اسراء به این نکته تصریح می‌کند که خداوند آن حضرت را در یک شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصی برد تا آیاتی از عظمت خود را به او نشان دهد: سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ [۱۹] در این آیه کریمه، هدف و غایت این مسافرت شبانه، نشان دادن برخی از آیات الهی به آن حضرت معرفی شده است. در آیه‌ای دیگر تصریح شده است که آیات نشان داده شده به آن حضرت، حقایقی عظیم و بزرگ بوده است: لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى [۲۰]قرآن کریم در سوره مبارکه نجم نیز از مشاهده حقایق ملکوتی و متعالی جهان توسط پیامبر اعظم (ص) خبر داده است.

ظاهر برخی از این آیات و تصریح برخی روایات نشان می‌دهد که معراج دو بار رخ داده است. بنابر بیان اجمالی آیات یاد شده و آن چه به طور جزئی‌تر در برخی روایات آمده است، خداوند در این دو بار، به آن حضرت حقایق پنهان و عظیم جهان مانند آسمان‌های هفتگانه، بهشت و جهنم، عرش و سدرة المنتهی را نشان داد و آن حضرت با برخی انبیاء، فرشتگان و مردم سخن گفتند.

به هر حال، مطالب یاد شده، این برداشت را تأیید می‌کنند که مشاهده ملکوت آسمان‌ها و زمین یکی از مصادیق علم به غیب است که خداوند آن را در اختیار حضرت ابراهیم (ع) و حضرت محمد (ص) قرار داد.»[۲۱].
۵. حجت الاسلام و المسلمین مهدی‌فر؛
حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسن مهدی‌فر در پایان‌نامه دکتری خود با عنوان «علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن» در این‌باره گفته‌ است:

«وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ [۲۲]. ملکوت در اصل از ریشه ملک "بر وزن حکم" به معنی حکومت و مالکیت است،و "واو" و "ت" برای تأکید و مبالغه به آن اضافه شده بنابراین ‏منظور از آن در اینجا سلطنت و حکومت مطلقه خداوند بر سراسر عالم هستی است[۲۳]. طبق این آیه، ابراهیم سلطه و قیومیت خداوند و ارتباط واقعی و تکوینی بین اشیاء و خداوند را مشاهده کرد اما این مشاهده نه به‌صورت حسی بوده است برای اینکه چنین چیزی از طریق حس قابل دریافت نیست و نه به مشاهده عقلی بوده چون هر انسان موحدو خداشناس وظیفه دارد برای اثبات وجود خداوند وصفات جمال و جلال او، از طریق عقل وبرهان استدلال کند و این امتیازی برای ابراهیم محسوب نمی‌شود خصوصا اینکه فاعل رؤیت در آیه شریفه، خداوند است و این نشانگر این است که اساساً چنین مطلبی از راه برهان و استدلال‌های عقلی امکان‌پذیر نبوده است. بنابراین مشاهده ابراهیم فوق مشاهده حسی و عقلی بوده و نتیجه چنین مشاهده‌ای پیدا شدن صفت یقین است. و یقین مرتبه‌ای از علم است که به هیچ وجه شک و تردیدی در آن راه ندارد.

تاج العروس می‌نویسد: یقین در لغت برطرف شدن حالت شک است وتعریف یقین در اصطلاح چنین است: اعتقاد به چیزی به طوری که معتقد باشد آن چیز غیر این نمی‌تواند باشد وآن اعتقاد مطابق واقع نیز باشد واصلا قابل زوال نباشد. وی درادامه می‌گوید: ویقین نزد اهل حقیقت مشاهده عینی است به‌وسیله قدرت ایمان نه با برهان واستدلال. از دیدگاه قرآن کریم علم یقینی دارای آثار و نتایج مهمی است از جمله اینکه انسان حقایق عالم هستی را که در پس پرده محسوسات است آن مقداری که خدا بخواهد می‌بیند. كَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ [۲۴]. با انضمام تعریف یقین "خصوصاً تعریف اهل حقیقت" با علم الیقینی که آیه شریفه بیان می‌کند، چنین نتیجه می‌گیریم که علم یقینی که بواسطه آن، آنچه در پس پرده غیب است نمایان می‌شود، نتیجه ارائه خداوندی است که به انبیاء و هر کس دیگری که بخواهد عطا می‌کند و بدین وسیله آنان را با معارف غیبی آشنا می‌کند. امام باقر (ع) درتوضیح و استدلال به این آیه فرموده است: برای ابراهیم پرده‌ها کنار رفت تا اینکه زمین و آسمان و آنچه در آنها وجود دارد و همچنین مَلَکی که آنها را حمل می‌کند را مشاهده کرد و نیز عرش و آنچه بر روی آن است را دید و امام شما نیز چنین است [۲۵]»[۲۶].
۶. حجت الاسلام و المسلمین شاکر؛
حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی شاکر در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «منابع علم امام در قرآن و روایات» در این‌باره گفته‌ است: «روایات شریفی که از رؤیت ملکوت آسمانها و زمین توسط امام (ع) سخن می‌گویند را لازم است در مسئلهٔ اسم اعظم مطرح نمود. روایاتِ رؤیت ملکوت توسط امام، که در ذیلِ آیات داستان حضرت ابراهیم (ع) ورؤیت ملکوت توسط او مطرح شده، به تبیین مراد از رؤیت و تفسیر آن پرداخته است و بیان نموده که مقصود از رؤیت مشاهدهٔ عاملان و کارگزان الهی در آسمانها و زمین و دیدن حقیقت زمین و آسمان و ساکنان پیدا و پنهان آن می‌باشد، که بیانی دیگر از فهم و مشاهدهٔ رابطهٔ مخلوقات الهی و علل و اسباب آن و کارفرمایان تجلی حوادث می‌باشد. (...) اما ثمرهٔ رؤیت ملکوت در آیهٔ قرآن یقین تعریف شده است وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ[۲۷] " لام" در کلمۀ لِيَكُونَ برای غایت و گرفتن نتیجه است. " یقین" عبارت است از علم صد در صدی که به هیچ وجه شک و تردیدی در آن رخنه نداشته باشد. غرض از ارائه ملکوت، این بوده که حضرت ابراهیم (ع) به پایه یقین به آیات خداوند برسد به طوری که در جای دیگر فرموده: وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ[۲۸] همان یقینی که نتیجه‏‌اش یقین به "اسماء حسنی" و صفات علیای خداوند است[۲۹]. قرآن کریم برای علم یقینی به آیات خداوند، آثاری برشمرده است که یکی از آن آثار این است که: پردهٔ حواس، از روی حقایق عالم کون کنار می رود و از آنچه در پس پرده محسوسات است به مقداری که خدا بخواهد ظاهر می‌‏شود، که قرآن در این باره فرموده است: كَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ[۳۰] و نیز فرموده: كَلاَّ إِنَّ كِتَابَ الأَبْرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ وَمَا أَدْرَاكَ مَا عِلِّيُّونَ كِتَابٌ مَّرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ [۳۱][۳۲].
۷. حجت الاسلام و المسلمین باقری؛
حجت الاسلام و المسلمین باقری در پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خود با عنوان«بررسی علم اولیای الهی» در این‌باره گفته است:

«خداوند ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ائمه (ع) اعطاء نموده است. هیچ چیز از علوم آسمان‌ها و زمین از ائمه (ع) مکتوم نمی‌ماند، زیرا خداوند حکیم‌تر، کریم‌تر، جلیل‌تر، عظیم‌تر و عادل‌تر از آن است که به حجتی احتجاج کند و سپس از او چیزی را پنهان نماید و خداوند حجتی را در زمین قرار نمی‌دهد که اگر از چیزی از او سؤال کنند، بگوید نمی‌دانم.

علم امام آنچه در آسمان‌ها و زمین است و آنچه در بهشت و دوزخ است و آنچه تا روز قیامت اتفاق افتاده و خواهد افتاد را در بر می‌گیرد.

آیه شریفه وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ [۳۳] به ظاهرش می‌فهماند که نشان دادن ملکوت به ابراهیم مقدمه بوده برای این که نعمت یقین را بر او افاضه فرماید، پس معلوم می‌شود یقین هیچ وقت از مشاهده ملکوت جدا نیست همچنان که از ظاهر آیه كَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ [۳۴] معلوم می‌شود یقین از مشاهده حجیم جدا نیست و به تعبیر دیگر از مشاهده آخرت جدا نیست.

سخن کوتاه این که امام باید کسی باشد که دارای یقین بوده و عالم ملکوت برایش مکشوف باشد، اما ملکوت عبارت است از باطن این عالم و با در نظر گرفتن این حقیقت که امر هدایت با ایشان است: آیه وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ [۳۵] و آنچه امر هدایت متعلق بدان می‌شود، عبارت است از دل‌ها، و اعمالی که به فرمان دل‌ها از اعضاء سر می‌زند، پس امام کسی است که باطن دل‌ها و اعمال و حقیقت آنها پیش رویش حاضر است و از او غایب نیست، و معلوم است که دل‌ها و اعمال نیز مانند دیگر موجودات دارای دو ناحیه است، ظاهر و باطن، و چون باطن دل‌ها و اعمال برای امام حاضر است، به ناچار امام به تمام اعمال بندگان چه خیرش و چه شرش آگاه است، گویی هر کس هر چه می‌کند در پیش روی امام می‌کند»[۳۶].
۸. حجت الاسلام و المسلمین خوش‌باور؛
حجت الاسلام و المسلمین داوود خوش‌باور، در پایان‌نامه در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «علم غیب از دیدگاه فریقین» در این‌باره گفته‌ است: «علم به ملکوت آسمانها و زمین یکی دیگر از مصادیق علوم ویژة الهی است. خداوند متعال در قرآن کریم از نشان دادن ملکوت آسمانها و زمین به حضرت ابراهیم (ع) سخن گفته است "واین چنین، ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا از اهل یقین گردد" ملکوت از مصدر ملک و به معنای سلطنت و فرمانروایی است. برخی لغویان این واژه را مختص فرمانروایی و سلطنت خداوند دانسته‌اند. مراد از نشان دادن ملکوت آسمانها و زمین این است که خداوند عظمت و سلطنت خود را در آسمانها و زمین به حضرت ابراهیم (ع) نشان داد روشن است که عظمت و سلطنت الهی وجودی مستقل ندارد که مشاهده شود؛ بلکه مقصود نشان دادن اموری است که این عظمت و سلطنت را می‌رسانند،این آیه کریمه را می‌توان یکی دیگر از آیاتی دانست که دربارة قلمرو برخی از علوم اولیای خداوند سخن می‌گویند. اگرچه درباره این که مقصود از ملکوت آسمانها و زمین چیست، تفسیرهای متفاوتی بیان شده است؛ اما تفسیری که دقیقتر به نظر می‌رسد این است که خداوند حقایق پنهان آسمانها و زمین را به حضرت ابراهیم (ع) نشان داد؛ حقایقی که از دسترس معرفت و مشاهدة عادی خارج است. شواهد روایی نیز این امر "مشاهدة حقایق پنهان آسمانها و زمین" را امری غیر عادی معرفی می‌کنند. در روایاتی آمده است که خداوند پرده را از برابر دیدگان حضرت ابراهیم (ع) برداشت و آن حضرت آسمانهای هفتگانه و زمینهای هفتگانه را مشاهده کرد. شواهد تفسیری موجود در خود این آیه نیز همین برداشت را تأیید می‌کند. در این آیۀ کریمه، سخن از نشان دادن ملکوت آسمانها و زمین است؛ نه دیدن آنها، این کار نشان دادن به خداوند نسبت داده شده است؛ در حالی که دیدن کار حضرت ابراهیم (ع) است. این تعبیر به این نکته اشاره دارد که این امر، عنایت خاص خداوند به ایشان بوده و با مشاهده عادی خود حضرت ابراهیم (ع) انجام نشده است؛ چنانکه تفسیر این ماجرا به مشاهدة آیات مشهود خداوند و تدبر در آنها، نیز با عنایت ویژة خداوند به حضرت ابراهیم (ع) هماهنگی ندارد. علاوه بر آنچه گفته شد، در تعبیر قرآن از ملکوت آسمانها و زمین سخن گفته شده است. اگر این مشاهده از نوع مشاهده و تدبر در پدیده های آشکار جهان می‌بود؛ تعبیر آسمانها جا نداشت؛ زیرا انسان با تدبر و تعمق نمی‌تواند به آسمانهای هفتگانه راه یابد حداکثر می‌تواند حقایقی را از آسمان اول بشناسد. ظهور آیات قرآنی دلالت بر آن دارد که تمام ستاره‌ها و سیارات و آنچه برای انسان قابل مشاهده است، مربوط به آسمان اول است. بنابراین، این مشاهده، مربوط به حقایقی بوده است که همه یا بخشی از آنها از دسترس مشاهده عادی انسانها خارج است. و این که علم به ملکوت آسمانها و زمین از طریق تدبر و تفکر به دست نمی‌آید و می‌توان علومی را که به رسول خدا (ص) در شب معراج عطا شده است، مصداقی دیگر از علوم ملکوتی دانست. قرآن کریم، در سوره مبارکه إسراء به این نکته تصریح می‌کند که خداوند آن حضرت را در یک شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصی برد تا آیاتی از عظمت خود را به او نشان دهد. در آیه‌ای دیگر تصریح او پاره‌ای از آیات ۵ شده است که آن آیات، حقایقی عظیم و بزرگ بوده؛ لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى [۳۷] و نشانه‌های بزرگ پروردگارش را دید. قرآن کریم در سوره مبارکه نجم نیز از مشاهده حقایق عظیم و متعالی جهان توسط پیامبر اعظم (ص) خبر ظاهر برخی از این آیات و تصریح برخی روایات داده است. نشان می‌دهد که معراج دو بار رخ داده است و خداوند در این دو بار، به آن حضرت حقایق پنهان و عظیم جهان مانند آسمانهای هفتگانه، بهشت و جهنم، عرش و سدره المنتهی را نشان داده است و آن حضرت با برخی انبیاء، فرشتگان و مردم سخن گفته است. بنابراین علم به ملکوت آسمانها و زمین، دانشی شریف است که از دید عموم مردم پنهان بوده و برخی از پیامبران خداوند به آن آگاه شده‌اند»[۳۸].
۹. آقای عرفانی (پژوهشگر جامعة المصطفی العالمیة)؛
آقای عرفانی در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی علم غیب معصومان» در این‌باره گفته‌ است: از قلمرو علوم معصومان (ع) علم به ملکوت آسمان‌ها و زمین است چنان که خداوند درباره ابراهیم (ع) می‌فرماید: وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ[۳۹]. در روایات نیز وارد شده که خداوند ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ائمه (ع) ارائه کرد، چنان که بالا و پایین عرش را بر ابراهیم ارائه نمود. هیچ چیز از علوم آسمان و زمین از ائمه مکتوم نمی‌ماند؛ زیرا خداوند حکیم‌تر و کریم‌تر و جلیل‌تر و عظیم‌تر و عادل‌تر از آن است که به حجتی احتجاج کند و سپس از او چیزی را پنهان نماید و خداوند حجتی را در زمین قرار نمی‌دهد که اگر از چیزی از او سؤال کنند و بگوید نمی‌دانم. علم امام (ع) آنچه در آسمان‌ها و زمین است و آنچه در بهشت و دوزخ است و آنچه تا روز قیامت اتفاق افتاده و خواهد افتاد را دربر می‌گیرد.[۴۰].
۱۰. آقای افقی (هیئت علمی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان)؛
آقای داوود افقی در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات» در این‌باره گفته‌ است: «جزء دوم کتاب بصائر الدرجات، مشتمل بر بابی است که عنوان آن چنین است: "باب في الأئمة (ع) أنه عرض عليهم ملكوت السماوات و الأرض كما عرض على رسول الله حتى نظروا إلى ما فوق العرش"[۴۱]. در این باب روایاتی نقل شده است که بر ارائه ملکوت آسمان‌ها و زمین بر اهل بیت (ع) دلالت دارد، همچنانکه طبق آیه شریفه قرآن کریم ملکوت آسمان‌ها و زمین بر حضرت ابراهیم (ع) نشان داده شده بود. نمونه‌ای از روایات: «از ابی بصیر از یکی از دو امام باقر یا امام صادق (ع) روایت گردیده که فرمودند: آیه شریفه وَ كَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ را بر ایشان خواندم. ایشان فرمودند برای حضرت ابراهیم (ع) آسمان‌ها و زمین مکشوف گردید تا جایی که آنها را مشاهده نمود و آنچه که در آنها بود و عرش و هر که بر روی آن بود را مشاهده نمود. ابوبصیر می‌گوید از ایشان پرسیدم آیا به محمد (ص) نیز همانند آنچه که به ابراهیم (ع) داده شده است، داده شد؟ حضرت فرمودند بله و به این صاحب شما نیز داده شد»[۴۲]. امام صادق (ع) فرمودند: وَ كَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ برای ابراهیم (ع) آسمان‌های هفت‌گانه شکافته گردید تا اینکه بر روی عرش را نیز مشاهده نمود، و نیز برای او زمین شکافته گردید تا اینکه آنچه در هوا بود را مشاهده نمود، و برای محمد (ص) همانند ابراهیم (ع) رخ داد، و من می‌بینم برای صاحب شما و امامان پس از او همانند ابراهیم (ع) و محمد (ص) رخ داده است»[۴۳][۴۴].
۱۱. پژوهشگران مرکز پاسخگویی به سؤالات دینی انوار طاها.
پژوهشگران «مرکز پاسخگویی به سؤالات دینی انوار طاها» در این‌باره گفته‌‌اند: «امام (ع) با مشاهده ملکوت و با علم به حقیقت قرآن و داشتن علم الکتاب، عالم به غیب است؛ البته به اذن خدا[۴۵]»[۴۶].

پرسش‌های مصداقی همطراز

  1. آیا علم به احكام غیبی الهی علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  2. آیا علم به شرایع الهی علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  3. آیا علم به سنت علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  4. آیا علم به باطن قرآن علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  5. آیا علم به تأویل قرآن علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  6. آیا علم به کتب و صحف پیامبران علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  7. آیا علم به حاجات و نیازهای مردم علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  8. آیا علم به عجایب یا راه‌های آسمان و زمین علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  9. آیا علم به عجایب خشکی و دریا علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  10. آیا علم به اسم اعظم الهی علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  11. آیا علم به ضمائر و خطورات قلبی علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  12. آیا علم به اعمال و احوال خلق علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  13. آیا علم به بلایا و منایا علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  14. آیا علم به گذشته و حال و آینده علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  15. آیا علم به ایمان یا عدم ایمان افراد علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  16. آیا علم به زمان و کیفیت مرگ افراد علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  17. آیا علم به زمان قیامت علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  18. آیا علم به زمان ظهور در آخر الزمان علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
  19. آیا علم به منطق الطیر یا زبان حیوانات علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

منبع‌شناسی جامع علم غیب معصوم

پانویس

  1. امام‌شناسی ج۱، ص ۲۴۱.
  2. سید محمد حسینی همدانی، درخشان پرتوى از اصول کافى ، ج۴، ص۳۹.
  3. نُه چیز به من بخشیده شده که پیش از من به هیچ کس داده نشده مگر به پیغمبر اکرم (ص) همانا به تحقیق راه‌ها برای من باز شده یعنی راه‌های آسمان و زمین و مرگ‌ها و بلایا و نَسَب‌ها و فصل الخطاب را می‌دانم. نیز، به اذن پروردگار به ملکوت آسمان نظر کردم؛ آن چه پیش از من بوده و آن چه بعد از من خواهد آمد، از من پنهان نشد همه را دیدم؛ بحارالأنوار، ج۲۶، ص۱۴۱، ح۱۴
  4. علم غیب، ص۱۱۳.
  5. و این‌گونه ما گستره آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم می‌نمایانیم و (چنین می‌کنیم) تا از باورداران گردد؛ سوره انعام، آیه:۷۵.
  6. بصائر الدرجات، ص۱۰۸، ح۱۰ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۴۳۳، ح۳.
  7. علم غیب، ص۱۴۶.
  8. «و این‌گونه، ملکوت آسمان‌ها و زمین [و حاکمیت مطلق خداوند بر آنها] را به ابراهیم پیامبر نشان دادیم تا [به آن استدلال کند و] اهل یقین گردد»؛ سوره انعام، آیه ٧۵.
  9. بصائر الدرجات، الجزء الثانى، صص١۵١-١۵٣.
  10. «و بگو (آنچه در سر دارید) انجام دهید، به زودی خداوند و پیامبرش و مؤمنان کار شما را خواهند دید»؛ سوره توبه، آیه ١٠۵.
  11. «از امام صادق (ع) تفسیر این کلام خداى عزوجل را پرسیدم که مى‌فرماید: "عمل کنید! خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را مى‌بینند". حضرت فرمود: "مؤمنان، ائمه (ع) هستند"»؛ کافى، ج١، ص٢١٩؛ بصائر الدرجات، جزء٩، صص ۵۵٧-۵۵٩.
  12. «و این‌گونه، ملکوت آسمان‌ها و زمین [و حاکمیت مطلق خداوند بر آنها] را به ابراهیم نشان دادیم تا [به آن استدلال کند و] اهل یقین گردد»؛ سوره انعام، آیه ٧۵.
  13. «خداوند پرده‌ها را از آسمان‌هاى هفت‌گانه از برابر دیدگان ابراهیم (ع)کنار زد و همین کار را با محمد (ص) انجام داد و به درستى که مى‌بینم با صاحب شما و امامان بعد از او مثل همان را انجام داده است»؛ بصائر الدرجات، تک جلدى، ص ١٠٧.
  14. «...و به درستى من در ملکوت آسمان به اذن پروردگار نگاه کردم پس پنهان نیست از من آنچه پیش از من بوده و آنچه بعد از من مى‌آید...»؛ الامالى (للطوسى)، ص٢٠۵.
  15. «گویا مى‌بینم که قصرها و خانه‌هاى زیبا اطراف قبر حسین (ع) بنا شده است و گویا مى‌بینم که بازارها از هر طرف، اطراف قبر او را گرفته است. شب‌ها و روزها نمى‌گذرد تا اینکه از مناطق مختلف روى زمین به سراغ آن مى‌آیند و این هنگامى است که حکومت بنى‌مروان منقرض مى‌شود. بحارالانوار، ج٩٨، ص١١۴.
  16. مسند زید بن على، زید بن على، ص۴٧٠؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج١، ص۵٣؛ مسند الإمام الرضا (ع)، الشیخ عزیزالله عطاردى، ص١۵١.
  17. منابع علم امامان شیعه، ص ۱۵۴-۱۵۷.
  18. و این‌گونه ما گستره آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم می‌نمایانیم و چنین می‌کنیم تا از باورداران گردد؛ سوره انعام، آیه: ۷۵.
  19. پاکا آن خداوند که شبی بنده خویش را از مسجد الحرام تا مسجد الاقصی که پیرامون آن را خجسته گردانده‌ایم برد تا از نشانه‌هایمان بدو نشان دهیم، بی‌گمان اوست که شنوای بیناست؛ سوره اسراء، آیه: ۱.
  20. بی‌گمان برخی از نشانه‌های بزرگ پروردگارش را دیده است؛ سوره نجم ، آیه: ۱۸.
  21. قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه.
  22. و این‌گونه ما گستره آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم می‌نمایانیم و (چنین می‌کنیم) تا از باورداران گردد؛ سوره انعام، آیه: ۷۵.
  23. در اصطلاح عرفان و فلسفه، به عالم باطن و عالم غیب، عالم ملکوت اطلاق می‌شود وعالم ملک به عالم ظاهر و شهادت و عالم اجسام گفته می‌شود فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، سید جعفر سجادی، ص۷۵۱.
  24. هرگز! اگر به «دانش بی‌گمان» بدانید، به راستی دوزخ را خواهید دید؛ سوره تکاثر، آیه: ۵ - ۶.
  25. "كُشِطَ لَهُ عَنِ الْأَرْضِ حَتَّى رَآهَا وَ مَنْ فِيهَا وَ عَنِ‏ السَّمَاءِ حَتَّى‏ رَآهَا وَ مَنْ‏ فِيهَا وَ الْمَلَكُ‏ الَّذِي يَحْمِلُهَا وَ الْعَرْشُ وَ مَنْ عَلَيْهِ وَ كَذَلِكَ أُرِيَ صَاحِبُكُم‏‏‏‏‏"؛ بصائر الدرجات، ص ۱۲۶- ۱۲۷.
  26. علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۹۰.
  27. چنین می‌کنیم تا از باورداران گردد؛ سوره انعام، آیه ۷۵.
  28. و چون شکیب ورزیدند و به آیات ما یقین داشتندبرخی از آنان را پیشوایانی گماردیم که به فرمان ما مردم را رهنمایی می‌کردند؛ سوره سجده، آیه ۲۴.
  29. المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏۷، ص ۱۷۲.
  30. هرگز! اگر به «دانش بی‌گمان» بدانید، به راستی دوزخ را خواهید دید؛ سوره تکاثر، آیه ۵ - ۶.
  31. نه چنین است؛ کارنامه نیکان در «علّیین» است و تو چه دانی که «علّیین» چیست؟ کارنامه‌ای است نگاشته، که مقرّبان (درگاه خداوند) در آن می‌نگرند.؛ سوره مطففین، آیه ۱۸ - ۲۱.
  32. منابع علم امام در قرآن و روایات؛ ص: ۳۰
  33. و این‌گونه ما گستره آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم می‌نمایانیم و (چنین می‌کنیم) تا از باورداران گردد؛ سوره انعام، آیه: ۷۵.
  34. هرگز! اگر به «دانش بی‌گمان» بدانید،به راستی دوزخ را خواهید دید؛ سوره تکاثر، آیه: ۵ - ۶.
  35. و آنان را پیشوایانی کردیم که به فرمان ما راهبری می‌کردند و به آنها انجام کارهای نیک و برپا داشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستندگان ما بودند؛ سوره انبیاء، آیه: ۷۳.
  36. بررسی علم اولیای الهی، ص۷۲.
  37. بی‌گمان برخی از نشانه‌های بزرگ پروردگارش را دیده است؛ سوره نجم، آیه: ۱۸.
  38. علم غیب از دیدگاه فریقین؛ ص ۱۴
  39. «و این‌گونه ما گستره آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم می‌نمایانیم و (چنین می‌کنیم) تا از باورداران گردد» سوره انعام، آیه 75.
  40. محمد نظیر عرفانی، بررسی علم غیب معصومان، ص۱۹۸.
  41. «روایات مربوط به اینکه ملکوت آسمان‌ها و زمین بر امامان معصوم (ع) عرضه گردید همانطور که بر رسول خدا (ص) عرضه گشت، تا جایی که بالای عرش را نیز مشاهده نمودند»؛ بصائر الدرجات، ص ١٠۶.
  42. "عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا (ع) قَالَ: قُلْتُ لَه‏ وَ كَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ "قَالَ كُشِفَت‏ لَهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ حَتَّى رَآهَا وَ رَأَى مَا فِيهَا وَ الْعَرْشَ وَ مَنْ عَلَيْهِ قَالَ قُلْتُ فَأُوتِيَ مُحَمَّدٌ مِثْلَ مَا أُوتِيَ إِبْرَاهِيمُ قَالَ نَعَمْ وَ صَاحِبُكُمْ هَذَا"؛ بصائر الدرجات، ص ١٠٧، ح ۵.
  43. الإمام الصادق (ع): وَ كَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ(سوره انعام، آیه: ۷۵.) "كُشِطَ لِإِبْرَاهِيمَ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ حَتَّى نَظَرَ إِلَى مَا فَوْقَ الْعَرْشِ وَ كُشِطَ لَهُ الْأَرْضُ حَتَّى رَأَى مَا فِي الْهَوَاءِ وَ فُعِلَ بِمُحَمَّدٍ ص مِثْلُ ذَلِكَ وَ إِنِّي لَأَرَى صَاحِبَكُمْ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ قَدْ فُعِلَ بِهِمْ مِثْلُ ذَلِك‏"؛ بصائر الدرجات، ص ١٠٧، ح ۲.
  44. بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات، ص ۶۴.
  45. تفسير تطبيقى، ص ۴۳۰.
  46. وبگاه مرکز پاسخگویی به سؤالات دینی انوار طاها