احاطه امام بر علوم و معارف غیر دینی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. مدخل مرتبط ندارد پرسش‌های مرتبط با این مدخل را ببینید

مقدمه

اگر دین را مجموعه‌ای از عقاید، احکام و اخلاق بدانیم که برای سعادت بشر تنظیم و فرستاده شده است، علوم دینی نیز در همین محدوده ـ یعنی عقاید، احکام و اخلاق ـ هستند. بر اساس روایات، حجت الله کسی است که قلمرو علم او محدود به علم دین و شریعت نمی‌شود.

البته علم به غیر شریعت گستره‌ای فراوان دارد که در جای خود باید دامنه آن تعیین شود. بیاناتی از برخی امامان راجع به حقیقت مقام حجت اللهی وجود دارد که رابطه میان دامنه علم آنها بر موجودات را نشان می‌دهد. این روایات دست کم مستفیض‌اند و مجموع آنها انسان را به اطمینان نسبت به صدور آنها از امام (ع) نزدیک می‌کند؛ افزون بر آنکه برخی از آنها به طور مستقل نیز سندی محکم دارند؛ برای مثال در روایتی صحیح، امام صادق (ع) از امام حسن مجتبی (ع) نقل می‌کند که فرمود: «همانا برای خداوند دو شهر است؛ یکی در مشرق و دیگری در مغرب... بر هر کدام از آنها هزار هزار در است و در هر کدام از آنها هفتاد هزار هزار زبان است که هر کدام به زبانی سخن می‌گوید که با زبان دیگری متفاوت است و من تمام زبان‌ها را می‌شناسم و آنچه در آن دو شهر و میان آنهاست، می‌دانم و بر آنها حجتی جز من و برادرم حسین (ع) نیست”.

در این روایت بر علم امام و حجت الله به تمام زبان‌ها تأکید شده است. اباصلت، یار وفادار امام رضا (ع)، در روایتی معتبر نقل می‌کند که ایشان با مردم مختلف به زبان‌های خودشان سخن می‌گفتند. هنگامی که من شگفتی خود را از این عمل ابراز کردم، امام فرمودند: «ای اباصلت! من حجت خدا بر مردمم و خداوند کسی را حجت بر مردم قرار نمی‌دهد که زبان آنها را نداند”.

از این روایت رابطه میان مقام حجت اللهی و علم متصدی این منصب روشن می‌شود؛ بدین ترتیب که چون امام حجت خداست، آگاه به زبان کسانی است که او حجت خدا بر آنهاست.

در زمینه آنچه گفته شد، نصیر خادم نقل می‌کند که امام عسکری (ع) را دیدم که با غلامان خود به زبان‌های رومی، ترکی و غیره سخن می‌گوید. از این صحنه شگفت‌زده شدم و با خود گفتم که امام (ع) در مدینه متولد شده است، چگونه می‌تواند چنین سخن بگوید! پیش از آنکه از امام (ع) سؤال کنم، ایشان خود به من فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَيَّنَ حُجَّتَهُ مِنْ سَائِرِ خَلْقِهِ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ يُعْطِيهِ اللُّغَاتِ وَ مَعْرِفَةَ الْأَنْسَابِ وَ الْآجَالِ وَ الْحَوَادِثِ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ يَكُنْ بَيْنَ الْحُجَّةِ وَ الْمَحْجُوجِ فَرْقٌ»؛ خداوند تبارک و تعالی حجت خود را از سایر خلقش در همه چیز امتیاز بخشیده و زبان‌ها و شناخت نسبت‌ها و زمان وفات‌ها و حوادث را به او داده و اگر چنین نباشد، تفاوتی میان حجت و محجوج نیست.

در برخی دیگر از روایات، علم حجت الله فراتر از علم به لغات معرفی می‌شود؛ چنان‌که امام صادق (ع) در روایتی به یکی از اصحاب خود، به نام سعد بن أبی الأصبغ فرمودند: «آیا گمان می‌کنی، کسی که خداوند او را حجت بر خلق خود قرار داده است، خداوند چیزی از امور آنها را بر آن حجت پنهان نگه می‌دارد؟ ” بر اساس این روایت، آگاهی از امور مردم، لازمه مقام حجت اللهی است؛ ضمن آنکه خداوند این علوم را به حجت خود می‌دهد، از این‌رو این علوم خطاناپذیرند. مضمون روایت مزبور در روایات متعدد دیگری نیز آمده که برخی از آنها نیز خود با چند طریق نقل شده است. این امر نشان از استفاضه این روایت و مضمون آن دارد و اطمینان ما نسبت به صدور این روایت و مانند آن را از معصوم، افزایش می‌دهد؛ ضمن آنکه برخی از آن روایات، آن‌گاه که به طور مستقل از دیگر روایات سنجیده شوند نیز صحیح‌اند؛ چنان‌که امام صادق (ع) در روایتی صحیح به هشام بن حکم، آن‌گاه که هشام از گستره علمی امام در شگفت مانده بود، فرمودند: «ای هشام! خداوند تبارک و تعالی بر بندگانش به کسی احتجاج نمی‌کند، که نزد او نباشد تمام آنچه که به آن نیاز دارند”. در همین باره، امام کاظم (ع) نیز فرمودند: «خداوند روی زمین حجتی قرار نمی‌دهد که مردم از او راجع به چیزی سؤال کنند و او بگوید، نمیدانم”. اسماعیل ارزق در روایتی دیگر از امام صادق (ع) نقل می‌کند که فرمودند: «خداوند حکیم‌تر و... عالم‌تر از آن است که بر بندگانش به حجتی احتجاج کند، سپس از آن حجت چیزی از امور ایشان را پنهان دارد”. در این روایت، چنین تبیین شده است که اساساً دادن چنین علومی به حجت الله، اقتضای حکمت خداوند حکیم است.

امام صادق (ع) در دیگر سخنان خود نیز بر مسئله علم حجت الله تأکید کرده‌اند. ایشان به هشام بن حکم فرمودند: «ای هشام! هر کس تردید کند که خداوند به وسیله حجتی بر مردم احتجاج می‌کند که نزد او تمام چیزهایی که مردم به آن نیاز دارند، وجود ندارد، بر خداوند افترا زده است”. ایشان همچنین فرمودند: «خداوند بزرگ‌تر از آن است که به بنده‌ای از بندگان خود احتجاج کند، سپس چیزی از اخبار آسمان و زمین را از او پنهان نگهدارد”.

بر اساس چنین روایات متعددی، پذیرش برخی دیگر از روایات نیز آسان خواهد شد؛ چنان‌که امام صادق (ع) در یکی از سخنان خود فرمودند: «هر امامی که نداند چه بر سر او خواهد آمد و سرنوشت او چه خواهد شد، او حجت خدا بر خلقش نخواهد بود”. بر اساس این روایت، حجت الله به زمان وفات خود و چگونگی آن آگاه است. آری، بر اساس چنین ذخیره عظیم علمی، امیرالمؤمنین (ع) به مردم می‌فرمود: «از من راجع به راه‌های آسمان بپرسید که من از آن آگاه‌تر از راه‌های زمین هستم”.

با دقت در چنین روایاتی، می‌توان به این نتیجه رسید که مفهوم حجت الله در روایات دارای بار معنایی ویژه‌ای است. با توجه به گستره حجیت امام که تمام موجودات را در برمی‌گیرد، می‌توان مدعی شد که امام کسی است که نه تنها باید به زبان تمام انسان‌ها، از تمام طوایف و کشورها، آشنا باشد، بلکه آشنایی با زبان تمام جانورها، نباتات و جمادات نیز جزئی از قلمرو علم اوست. امر و نهی امام بر جانوران، نباتات و جمادات نیز حجت است، زیرا در غیر این صورت، وی قابلیت حجیت بر آنها را از دست خواهد داد. بنابر آنچه گفته شد، گستره علم حجت الله محدود به علم به شریعت نخواهد بود؛ چنان‌که امام صادق (ع) در روایتی صحیح فرمودند: «إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِي نَزَلَ مَعَ آدَمَ لَمْ يُرْفَعْ وَ مَا مَاتَ عَالِمٌ فَذَهَبَ عِلْمُهُ وَ إِنَّ الْعِلْمَ لَيُتَوَارَثُ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَبْقَى بِغَيْرِ عَالِمٍ»؛ «همانا علمی که همراه با حضرت آدم (ع) به زمین نازل شد، [همراه او] به بالا برنگشت و هر عالمی که از دنیا رفت، علم او را به ارث برد. همانا زمین خالی از عالم نمی‌ماند”. در پایان، یادکرد این نکته ضروری است که آنچه در این قسمت از نوشتار بر آن تأکید شد، بررسی روایاتی بود که رابطه میان مقام حجت اللهی و گستره علمی این مقام می‌پرداخت. چنان‌که در ابتدای بحث از حجت الله بیان شد، امامان شیعی (ع) همان کسانی‌اند که در روایات متواتر از آنها با عنوان حجت الله یاد شده است؛ از این‌رو، با جست وجوی مستقل در روایاتی که متضمن بحث از قلمرو علمی ایشان است، به صدور چنین روایاتی از ایشان، که در سطور پیشین نقل شد، اطمینان حاصل می‌شود.

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان