اگر امام حسن به علم غیب می‌دانست معاویه به شرایط آتش‌بس وفا نمی‌کند چرا با او این قرارداد را امضا کرد؟ (پرسش)

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
اگر امام حسن به علم غیب می‌دانست معاویه به شرایط آتش‌بس وفا نمی‌کند چرا با او این قرارداد را امضا کرد؟
موضوع اصلیبانک جامع پرسش و پاسخ علم غیب
مدخل اصلیعلم غیب

اگر امام حسن (ع) به علم غیب می‌دانست معاویه به شرایط آتش‌بس وفا نمی‌کند چرا با او این قرارداد را امضا کرد؟ یکی از سؤال‌های مصداقی پرسشی تحت عنوان «اگر معصومان علم غیب داشتند پس چرا در برخی از رفتارهایشان اثرگذار نبوده است؟» است. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مجموعه پرسش‌های مرتبط به این بحث (علم غیب معصوم) یا به مدخل اصلی علم غیب مراجعه شود.

پاسخ نخست

سید علی هاشمی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید علی هاشمی نویسنده کتاب «ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی» در پاسخ به این پرسش گفته‌ است:

«باید توجه داشت که علم پیامبران و ائمه (ع)، فعلی نبوده است؛ یعنی این‌گونه نیست که علم، به‌ طور کامل نزد معصوم (ع) (پیامبر (ص) یا امام (ع)) بوده باشد تا بلافاصله از آن استفاده کنند. در مواقعی اگر آنها اراده می‌کردند و خداوند نیز صلاح می‌دانست، علمی در اختیار آنها قرار می‌گرفت؛ هرچند معصومین (ع) علوم بالفعل زیادی داشتند؛ برای مثال علم ائمه (ع) در امور دینی علمی بالفعل بوده است. بنابر روایات، علم معصومین (ع) غالباً شأنی بوده است و در مواقع نیاز از آن استفاده می‌کردند؛ همچنین از آنجایی که اراده معصوم (ع) مطابق با اراده خداوند است، اگر خداوند اراده می‌کرده علمی را در اختیار معصومین (ع) قرار دهد، آنان آن علم را دارا می‌شدند. در حقیقت باید گفت: معصومین (ع) در امور بشری و عادی خودشان قصد استفاده از علم غیبشان را به‌ طور کامل نداشته‌اند؛ افزون‌ بر این، علمشان به همه این موارد فعلی نبوده است؛ بنابراین، امام حسن (ع) نیز علمشان بالفعل نبوده است تا گفته شود چرا از علمش استفاده نکرد؛ بلکه بایستی اراده علم داشته باشند و خدا نیز مصلحت بداند؛ در این صورت است که خداوند علم غیب را به آنها افاضه می‌کند. امکان دارد معصوم (ع) اراده چیزی یا میل به چیزی داشته باشند؛ اما مصلحت خداوند آن را اقتضاء نمی‌کند. در روایتی - تقریباً به این مضمون - بیان شده است: «لَيْسَ‏ كُلُ‏ مَا طُلِبَ‏ وُجِد‏‏‏»[۱]؛ مثلاً در شهادت بعضی از معصومین (ع) آمده است که خداوند مانع استفاده معصوم (ع) از علم غیب شد؛ زیرا صلاح خداوند در این نبود؛ بنابراین، اراده خداوند حاکم بر همه چیز است؛ پس اگر معصومین (ع) اراده علم به چیزی را داشته باشند و خداوند آن را مصلحت بداند، به آن دست پیدا خواهند کرد؛ اما ممکن است از خیلی اموری عادی آگاهی نداشته باشند»[۲].

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین نصیری؛
حجت الاسلام و المسلمین نصیری در پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خود با عنوان«گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات» در این‌باره گفته است:

«شیخ مفید در این باره می‏‌پذیرد که امام مجتبی (ع) می‌‏دانست که معاویه به این صلح‌نامه عمل نخواهد کرد و شواهد نیز گواه همین امر بود. با این حال امام با این صلحنامه چند هدف را دنبال کرد:

  1. از تعجیل معاویه در به شهادت رساندن امام جلوگیری کرد.
  2. مانع از تسلیم یاران خود به معاویه شد.
  3. امام با این کار خود جان بسیاری از شیعیان خود و خانواده و اهل خویش را از خطر مرگ رهانید.
  4. مانع فساد و تباهی دین به دست معاویه شد»[۳].
۲. حجت الاسلام و المسلمین مشکی؛
حجت الاسلام و المسلمین محمد مشکی در مقاله «بررسی علم امام از دیدگاه شیخ مفید» در این‌باره گفته‌ است: «شیخ مفید در خصوص امام حسن (ع) می‌گوید: در این مورد همان طور که از طریق اخبار و شواهد موجود به دست می‌آید، درست است که حضرت، چنین علمی به عاقبت بیعت با معاویه داشت، لکن آنچه باعث شد چنین مصالحهای را انجام دهد چند چیز بود: ۱ .جلوگیری از قتل خود؛ ۲ .تسلیم شدن اصحاب و یاران او به معاویه؛ ۳ .در این صلح لطفی بود برای خود حضرت، و بقاء و نجات شیعیان و اهل و فرزندانش؛ ۴ .برای حفظ دین، و رفع فساد بزرگی که متوجه دین بود، که قطعاً از فساد مترتب بر صلح، بزرگتر بود. در واقع حضرت رفع افسـد به فاسد نموده است؛ ۵ .«و کان (ع) اعلم بما صنع لما ذکرنا و بینا الوجه فیه‏»[۴]»[۵][۶].
۳. آقای دکتر رستمی و خانم آل‌بویه.
آقای دکتر محمد زمان رستمی (استادیار دانشگاه قم) و خانم طاهره آل‌بویه (پژوهشگر جامعة الزهراء) در کتاب «علم امام» در این‌باره گفته‌‌اند: «شیخ مفید پاسخ می‌دهد: دعوی اجماع بر این‌که امام (ع) هر چه اتفاق می‌افتد را می‌داند درست نیست و اجماع شیعه بر این است که امام (ع) حکم هر چه پیش آید را می‌داند نه این که به خود پیشامدها به طور تفصیل عالم است؛ از این‌رو، چه بسا ممکن است امام (ع) خود حوادث را با اعلام از طرف خدا بداند و اما این که هر چه می‌شود را می‌داند حجت و دلیلی ندارد؛ راجع به صلح امام حسن (ع) با معاویه سخن دیگری است و آن این که امام (ع) می‌دانست معاویه به عهد خود عمل نمی‌کند، ولی چاره‌ای جز صلح نداشت، زیرا اگر صلح نمی‌کرد خودش و اصحابش در نبرد با معاویه کشته می‌شدند و امر دین و مردم تباه می‌شد و وضعیت بسیار بدتر از وضعی می‌شد که به واسطۀ صلح با معاویه پیش آمد[۷]»[۸].

سؤال‌های مصداقی دیگر این پرسش

پرسش‌های وابسته

پانویس

  1. هرچیزی که طلب شود در دسترس قرار نمی‌گیرد.
  2. مکاتبه اختصاصى دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
  3. گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات
  4. المسائل العکبریه، ص۶۹.
  5. الإختصاص، ص ۲۹۸
  6. بررسی علم امام از دیدگاه شیخ مفید، فصلنامه فلسفی کلامی، پاییز ۱۳۸۹ (شماره ۴۵) ص ۳۱۰.
  7. مفید، مسایل عکبریه، ص ۶۹ – ۷۳.
  8. علم امام، ص۱۳۱