بحث:آیا علم غیب در شب قدر نازل می‌شود؟ (پرسش)

پاسخ اجمالی

معناشناسی شب قدر

شب قدر یکی از شب‌های باعظمتی است که در ماه رمضان قرار دارد و آیات قرآن در معرفی شب قدر آن را از هزار ماه برتر می‌داند، همچنان که شب قدر را شب نزول قرآن و شب فرود آمدن فرشتگان و روح برای هر امری دانسته است.

افزایش پذیری علم امام

برخی روایات از افزایش‌پذیری علوم امامان(ع) سخن گفته‌اند، در روایات متعددی از امام باقر و امام صادق (ع) نقل شده است: «اگر بر علم ما افزوده نشود، پایان می‌پذیرد».

نازل شدن علم غیب در شب قدر

براساس روایات، شب قدر نیز یکی از زمان‌هایی است که حجم وسیعی از شناخت و آگاهی غیبی برای معصومین نازل می‌شود. در این شب، از حوادث آن سال تا شب قدر سال بعد به امام خبر داده می‌شود. این علم شامل تمام خیر و شرهایی است که به بندگان می‌رسد؛ مرگ یا زندگی، فقر یا ثروت، توفیق زیارت خانه خداوند متعال و خلاصه تمام مقدرات بندگان تا شب قدر سال آینده بر امام(ع) عرضه می‌شود. امام باقر(ع) فرموده است: «خدای عزوجل دربارۀ شب قدر می‌فرماید: ﴿فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكيمٍ﴾، در این شب هر امر حکیم، محکم و استواری جدا و معین شود... به راستی در شب قدر بیان حکم همۀ امور سالیانه بر ولی امر نازل می‌شود و به او ابلاغ می‌گردد که دربارۀ خود چنین دستور دارد و دربارۀ مردم چنان و به علاوه برای ولیّ امر و امام معصوم هر زمان در هر روز، علم مخصوص و مکنون و عجیب خداوند عزوجل پدید می‌گردد مانند همان که در شب قدر نازل می‌شود و سپس این آیه را خواند: ﴿وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾.

نتیجه گیری

بنابراین در شب قدر علوم مختلفی بر امامان(ع) نازل می‌‌شود و از جملۀ آنها علم غیب است، چراکه علم به تمام خیر و شرها و مرگ یا زندگی افراد، فقر یا ثروت و... چیزی جز علم غیب نیست.

پاسخ تفصیلی

معناشناسی شب قدر

شب قدر یکی از شب‌های باعظمتی است که در ماه رمضان قرار دارد و آیات قرآن در معرفی شب قدر آن را از هزار ماه برتر می‌داند: ﴿لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾، همچنان که شب قدر را شب نزول قرآن و شب فرود آمدن فرشتگان و روح برای هر امری دانسته است: ﴿تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ﴾ .

افزایش پذیری علم امام

برخی روایات از افزایش‌پذیری علوم امامان(ع) سخن گفته‌اند. در روایات متعددی از امام باقر و امام صادق (ع) نقل شده است: «اگر بر علم ما افزوده نشود، پایان می‌پذیرد». در برخی روایات تأکید شده است، هر روز و هر شب بر علم آنان افزوده می‌شود. در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده است: «عالِم ما غیب نمی‌داند و اگر خداوند عالِم ما را به خودش واگذار کند، مانند بعضی از شما خواهد بود؛ ولی به او لحظه به لحظه آموخته می‌شود. چنان‌که ملاحظه می‌شود».

نازل شدن علم غیب در شب قدر

براساس روایات، شب قدر نیز یکی از زمان‌هایی است که حجم وسیعی از شناخت و آگاهی غیبی برای معصومین نازل می‌شود. در این شب از حوادث آن سال تا شب قدر سال بعد به امام(ع) خبر داده می‌شود. این علم شامل تمام خیر و شرهایی است که به بندگان می‌رسد؛ مرگ یا زندگی، فقر یا ثروت، توفیق زیارت خانه خداوند متعال و خلاصه تمام مقدرات بندگان تا شب قدر سال آینده بر امام(ع) عرضه می‌شود. در برخی از این روایات تصریح شده است، اگر این علوم نبود، امام(ع) نمی‌دانست در آن سال چه چیز محقق خواهد شد.

در همین زمینه امام باقر(ع) فرموده است: «خدای عزوجل دربارۀ شب قدر می‌فرماید: ﴿فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكيمٍ﴾ در این شب هر امر حکیم، محکم و استواری جدا و معین شود و چنین امری تنها یکی است... به راستی در شب قدر بیان حکم همۀ امور سالیانه بر ولی امر نازل می‌شود و به او ابلاغ می‌گردد که دربارۀ خود چنین دستور دارد و دربارۀ مردم چنان و به علاوه برای ولیّ امر و امام معصوم هر زمان در هر روز، علم مخصوص و مکنون و عجیب خداوند عزوجل پدید می‌گردد مانند همانکه در شب قدر نازل می‌شود و سپس این آیه را خواند: ﴿وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾. همچنین فرمودند: «همانا، در شب قدر، به ولی امر، تفسیر امور، سال به سال نازل می‌شود و در این شب هم دستورهایی نسبت به خود او و هم دستورهایی نسبت به مردم، به او ابلاغ می‌شود».

سؤالی مطرح شده که آیا در شب قدر علومی بر امامان(ع) نازل می‌‌شود که پیامبر اکرم(ص) فاقد آن است؟ و یا اینکه امامان بعدی دارای علمی خواهند بود که امامان قبلی آن علم را نداشته‌اند؟

همین اشکال و پاسخ آن در روایتی از امام باقر(ع) بیان شده است: «مردی به امام باقر(ع) عرض کرد: آیا ملائکه در شب قدر چیزی را برای اوصیا می‌آورند که رسول خدا(ص) آن را نمی‌دانست؟ یا چیزی را می‌آورند که رسول خدا(ص) به آن آگاه بود؟ در حالی که شما می‌دانید رسول خدا به هنگام رحلتش هیچ چیزی را عالم نبود مگر اینکه علی نیز آن را حفظ کرده بود؟... حضرت فرمود: آنچه می‌گویم خوب به آن توجه کن. همانا رسول خدا آنگاه که به آسمان‌ها برده شد، وقتی فرود آمد خداوند متعال همۀ آنچه تحقق پیدا کرده بود و همۀ آنچه را در آینده تحقق پیدا می‌کرد را به او آموخت. و مقدار زیادی از آن علم به صورت جمعی و جملی بود که تفسیر آنها در شب قدر می‌آید. و علی(ع) هم مانند رسول خدا(ص) علم جمعی و جملی را دارا بود و تفسیر آن هم در شبهای قدر می‌آید. راوی پرسید: آیا علم جمعی و جملی تفسیر نداشت؟ حضرت فرمود: چرا ولی، امر الهی در شبهای قدر برای پیامبر و اوصیا می‌آید که فلان کار و فلان کار را انجام بده و آنها این امر را می‌دانستند و در شب قدر دستور می‌رسد، آن چگونه باید انجام گیرد... راوی پرسید: آیا اوصیا، علم دارند به آنچه انبیا علم ندارند؟ فرمود: خیر چگونه وصی به آنچه به او وصیت نشده علم دارد؟ راوی پرسید آیا: می‌توانیم بگوییم یکی از اوصیا چیزی می‌داند که وصی دیگر بدان عالم نیست؟ فرمود: خیر، پیامبر نمی‌میرد مگر اینکه علم او در سینه وصی‌اش قرار گیرد و به درستی، ملائکه و روح در شب قدر نازل می‌شوند با حکمی که اوصیا به وسیله آن بین مردم حکم می‌کنند. راوی پرسید: آیا آن حکم را می‌دانستند؟ فرمود: بله: قطعا می‌دانستند. و لکن نمی‌توانستند چیزی از آن را امضا کنند تا اینکه در شب‌های قدر به آنها دستور می‌رسد در سال پیش رو چگونه عمل کنید».

علامۀ مجلسی احتمال‌های زیر را دربارۀ مراد از تفسیر علم اجمالی بیان می‌کند:

1. شاید مراد این است که انبیا و امامان علوم را بر وجه کلی می‌دانستند، به طوری که استنباط جزئیات از آن ممکن بود، ولی برای مزید توضیح و تسهیل امر، همان جزئیات در شب قدر بر ایشان نازل می‌شد.
2. شاید مراد از علم اجمالی و کلی، علمی باشد که قبول بداء کند و تفسیر و بیان شب قدر، تعیین امور حتمی و تشخیص اموری است که بداء پذیر است و چون علم بداء، غامض و فهم آن مشکل بوده است امام آن را توضیح نداده و از اموری دانسته که باید مکتوم باشد.

نتیجه گیری

بنابراین در شب قدر علوم مختلفی بر امامان(ع) نازل می‌‌شود و از جملۀ آنها علم غیب است، چراکه علم به تمام خیر و شرها و مرگ یا زندگی افراد، فقر یا ثروت و... چیزی جز علم غیب نیست.

به صفحه اصلی منتقل نشود

۲. لیندا جی کلارک؛

لیندا جی کلارک خانم لیندا جی کلارک در مقاله «علم امامان علمی که شب و روز به امام می‌رسد» در این‌باره گفته‌ است: «شیعیان استدلال می‌کنند شب قدر که خدا در آن، قرآن را بر نبی خویش نازل می‌کند، باید منبع علم امامان ایشان نیز باشد. از آنجا که لیلة القدر هر سال روی می‌دهد و از آنجا که «هر امری» در آن شب نازل می‌شود، باید پس از پیامبر کسانی باشند که این علم را دریافت کنند. [امام] جعفر صادق(ع) گفته است: "در شب قدر خدا آنچه را خواهد شد می‌نویسد و سپس فرو می‌فرستد". راوی از امام پرسید: "برای که فرو می‌فرستد؟". [امام پاسخ داد:] "برای آنکه در برابر تو است؛ ابله!". کلینی احادیثی را جمع‌آوری کرده است که برهانی نسبتاً متفاوت و پیچیده‌تر برای استمرار لیلة القدر ارائه می‌کنند. گفته شده است که هر چند نزول قرآن کامل بوده است، اما فقط به طور کلی کامل بوده است. در شب قدر، جزئیات بیشتری که برای هدایت ضروری است، نازل می‌شود. این برهان به ویژه از آن روی جالب است که در کل به عنوان اثبات استمرار علم امامان به کار می‌رود؛ این همان نکته‌ای است که احادیث واقعاً به آن می‌پردازند؛ نه فقط پرسش در باب شب قدر.(...) یقیناً از آن روی به ایشان عطا می‌شود که ایشان هر روز مخاطب (محدث) جبرئیل و دیگر فرشتگان هستند؛ زیرا خدا هرگاه ضروری بداند، علم را بر امامان مکشوف می‌سازد؛ اما هر سال در شب قدر نیز ـ هنگامی که اوامر خدا برای دوازده ماه آینده از ملکوت فروفرستاده می‌شود ـ عطا می‌گردد. در حدیثی دیگر، موضوع ظریف ارتباط لیلة القدر با قرآن با ابوجعفر ـ در این جا مراد ابوجعفر دوم، امام نهم(ع) است ـ فقط پس از آنکه قول داده بود پرسشگر را مورد غضب قرار ندهد، مطرح گردید. آن مرد جرأت کرد و پرسید: آیا در مورد لیلة القدر و نزول فرشتگان و روح بر اوصیا فکر میکنید که ... ممکن است ایشان اخباری را برای امامان بیاورند که پیامبر نمی‌دانست؟ زیرا من می‌دانم که آن گاه که پیامبر وفات کرد امری نبود که او بداند و علی نیز از آن آگاه نباشد [و بنابراین، هر علمی که علی پس از آن کسب کرده باشد، باید افزون بر علم پیامبر بوده باشد]. امام نمی‌توانست آزردگی خود را از گستاخی نهفته در این پرسش پنهان سازد؛ اما [چون] خود را مکلف به پاسخگویی کرده بود، [این گونه] پاسخ داد: "رسول خدا آنگاه که در شب معراج عروج کرد بار دیگر به زمین بازگردانده نشد تا این که خدا علم گذشته و آینده را به او عطا کرد. اما بخش بزرگی از این علم ماهیت کلی (جمل) داشت و در شب قدر برای او شرح داده تبیین شد. علم علی نیز، مانند پیامبر، کلی بود و این علم نیز در شب‌های قدر توضیح داده خواهد شد ـ مراد آن است که در طول زندگی امامان توضیح داده خواهد شد ـ." آن مرد ادامه داد: "آیا علم کلی شامل توضیح نمی‌شد؟". امام پاسخ داد: "یقیناً"؛ سپس ادامه داد: "اما در شب قدر خدا به نبی و اوصیای او امر کرد که این کار یا آن کار را کنند. به آنها گفته شد در مورد اموری که از آن آگاهند چه کار کنند... [بنابراین، آن چیزی که در شب قدر نازل می‌شود] امری است درباره آنچه از قبل می‌دانند و تسهیل "یسر" آن." پرسش‌های بیشتری مطرح گردید؛ اما امام هرچه تحت فشار قرار گرفت، فقط تأیید کرد که به رسول و امامان علمی برابر داده شده است و شب قدر موقعیتی است که در آن "حکمی" نازل می‌شود که بر اساس آن وصی، درباره بندگان خدا داوری خواهد کرد. این پاسخ ابوجعفر بود که هم به حفظ علم کامل رسول و امامان و هم ضرورت علم فزاینده توفیق یافت. حجت دیگری که سنت شیعی برای استمرار لیلة القدر در امامان مطرح می‌کند، تاریخ پیوسته آن قبل از اسلام است؛ یک بار دیگر می‌بینیم که سنت، به عقب ـ به زمان انبیای پیشین ـ باز می‌گردد تا ادعاهای خود را تأیید کند. امام نهم(ع) گفته است: "مطلقاً ضروری است که از روز نخستی که شب قدر آفریده شد تا پایان جهان، حجتی برای تمام کسانی که در زمین ساکن‌اند باشد تا این [علمی که در این موقعیت عطا می‌شود] در آن شب بر آن بندگانی فرود آید که خدا دوستشان دارد. خدا روح و فرشتگان را در شب قدر با امر بر آدم فروفرستاد و آدم بدون به جای گذاشتن وصی وفات نکرد؛ و خدا "امر" را در شب قدر به تمام انبیایی که پس از آدم آمدند عطا کرد و آن را در هر وصی بعدی قرار داد». اما ظاهراً پذیرش سهم امام از نهاد لیلة القدر حتی برای برخی از شیعیان دشوار است؛ زیرا به طرزی خطرناک به ادعای نبوت نزدیک می‌شود. این امر را لعن شدید کسانی که مایل به رد آن هستند نشان می‌دهد. هر کسی انکار کند که لیلة القدر در امامان و فقط در ایشان استمرار دارد، بنابر فرموده امام پنجم(ع) "منکر" است. نقل شده است در حالی که عبدالله بن عباس ـ پسرعمو و صحابی علی(ع) ـ اصرار می‌کرد که این امر با محمد(ص) به پایان رسیده است، بال فرشته به او خورد و او را کور کرد. در شب قدر، از غروب آفتاب تا طلوع سپیده، امام از اموری ـ مانند: مرگ‌ها و تولدهایی که روی خواهد داد، روزیِ هر یک از مخلوقات خدا چه خواهد بود، چه کسی مطیع و چه کسی یاغی خواهد بود، چه کسی به حج خواهد رفت، آیا زمین بی‌حاصل و بی‌ثمر خواهد بود یا بارور و... ـ مطلع خواهد شد. در این شب خدا چنین اموری را مقدر می‌سازد و فرشتگان آنچه را در باره این امور نوشته شده به امام وقت می‌رسانند. یا بنا بر حدیث دیگری، موضوعاتی نظیر (رزق و طول عمر در نوزدهم ماه رمضان ماهی که لیلة القدر در آن واقع است) مقدر می‌شوند؛ اما رویدادها فقط در خود آن شب به طور نهایی مقدر می‌گردند؛ "اگر برای این نبود، امام [از آنچه باید در آن سال روی میداد] هیچ نمی‌دانست". در اینجا تفاوت مهمی میان انکشافات لیلة القدر و مصادیق دیگر علم مستمر وجود دارد؛ علمی که شب و روز [به امام] می‌رسد، علم به رویدادهاست، در حالی که پدیدار می‌شوند؛ اما در شب قدر به امام علم به شرایط و رویدادهای آینده عطا می‌شود. این امر، مسأله‌ای را مطرح می‌سازد ـ که در ادعای کلی توانایی امامان به آگاهی قبلی مستتر است؛ اما موضوع لیلة القدر آن را بیشتر کانون توجه می‌سازد ـ و آن اینکه اگر امام آینده را با یقین می‌داند، علم او چه تفاوتی با علم کامل خود خدا دارد؟ همچنین چگونه می‌توانیم از این نتیجه بگریزیم که علم پیشینی امام از افعال خدا، قدرت و اراده خدا را محدود ساخته است؟ در اینجا به پرسش‌هایی می‌رسیم که به [علم] کلام مربوط می‌شوند و بهتر است در همان بحث کلامی مطرح شوند.در اینجا فقط باید به سطح بالایی که نظریه شیعی بر علم ظاهراً بدون قید امامان قائل است اشاره کنیم».