بحث:تجسم اعمال در کلام اسلامی

مقدمه

از موضوعات جهان پس از مرگ و شاخه‌ای از مباحث کیفر و پاداش اخروی است و پیوندی نیز با موضوع شاهدان قیامت دارد. منظور از تجسم‌ اعمال نزد شیعیان این است که اندیشه و گفتار و کردار انسان- خوب یا بد- صورت و سیمایی در دنیا و آخرت دارد؛ ولی در دنیا آشکار نمی‌شود. در رستاخیز، پس از تحولات و تبدلات ژرف و شگرف، اندیشه و گفتار و کردار آدمی به صورت واقعیت اخروی جلوه می‌نماید و صاحب خویش را شاد یا غمگین می‌سازد^[۱].
دانشمندان شیعه درباره تجسم اعمال بر دو گروه‌اند: گروهی معتقدند که مجازات آدمی در قیامت، با تجسم اعمال صورت می‌پذیرد. اعمال در جهان آخرت با سیمایی نیک یا زشت ظاهر می‌شوند و به صاحبان خویش می‌رسند^[۲]. گروه دیگر بر این باورند که خود اعمال جزای انسان نیستند؛ بلکه جزای او، آثار و لوازم اعمال است^[۳]^[۴].
گروه نخست برای مدعای خویش دلایلی دارند که عبارت‌اند از: آیات، روایات و اصول عقلی علمی:

آیات: آیات متعددی از قرآن کریم بر تجسم اعمال گواهی می‌دهند. این آیات را می‌توان بر سه دسته تقسیم کرد:
1. آیاتی که با صراحت دلالت می‌کنند بر اینکه اعمال انسان در رستاخیز، تجسم می‌یابند و حاضر می‌شوند^[۵].
2. آیاتی که گواهی می‌دهند کیفر و پاداش به وسیله خود اعمال و تجسم آنها صورت می‌پذیرد^[۶].
3. آیاتی که مجازات اعمال انسان را بهشت و دوزخ دانسته‌اند^[۷]^[۸].
روایات: منابع روایی شیعه، احادیث فراوانی درباره تجسم اعمال از پیامبر (ص) و امامان (ع) نقل کرده‌اند^[۹]^[۱۰].
دلیل عقلی و علمی: گروهی از دانشمندان، تجسم اعمال را به دو دلیل ناممکن دانسته و از این رو، آیات و روایات را تأویل و توجیه کرده‌اند: اول، عمل از مقوله عرض است و پس از صدور از انسان یا مرگ وی، معدوم می‌شود و در نتیجه، چیزی باقی نمی‌ماند تا در قیامت مجسم‌ شود. دوم، تجسم عمل، از قبیل تبدیل عرض به جوهر است که ممکن نیست^[۱۱]. در برابر، طرفداران تجسم اعمال، با استناد به متفاوت بودن دنیا و آخرت در بسیاری از شئون و مقتضیات، اشکال‌های مذکور را وارد نمی‌دانند و از نصوص و ظواهر آیات و روایات دست برنمی‌دارند^[۱۲].

تجسم اعمال در فرهنگ اصطلاحات علم کلام

مسئله "تجسم و تجسد اعمال" حقیقتی بنیادی است که نوع آیات مربوط به قیامت، صریحاً و بدون هیچ‌گونه نیاز به اجتهاد و تأویل، آن را تبیین نموده، این صراحت به اندازه‌ای است که زمینه هرگونه توجیه و تردید برخلاف آن را نزدیک به محال می‌‌نماید. تجسم عمل، بر این نکته و باور مبتنی است که رابطه میان عمل و جزا در آخرت، نه قراردادی است و نه از نوع رابطه علی و معلولی، بلکه میان آنها رابطه عینیت و اتحاد حکمفرماست؛ یعنی آنچه در آخرت به عنوان پاداش یا کیفر به نیکوکاران و بدکاران اختصاص می‌‌یابد، تجسم خود عمل آنهاست.
به عبارت دیگر، اعمال ما صورتی ملکی دارد که فانی و موقت و همان است که در این جهان ظاهر می‌‌شود. نیز دارای صورتی ملکوتی است که پس از صدور از ما هرگز فانی نمی‌شود و از توابع و لوازم جدا ناشدنی ماست.
اعمال از نظر وجهه ملکوتی، باقی است و روزی ما به آنها خواهیم رسید و آنها را با همان وجهه و چهره مشاهده خواهیم کرد. اگر زیبا و لذت‌بخش است، نعیم و اگر زشت و کریه است، آتش و جحیم ما خواهد بود^[۱۳].

دلایل قرآنی تجسم اعمال

"تجسم اعمال" مسئله‌ای است که دلایل نقلی شرعی فراوانی بر آن اقامه شده است.
لحن قرآن، لحن تجسم اعمال است. قرآن تعبیر می‌‌کند که جزای عمل شما در حقیقت، عمل شماست که به شما برگردانده می‌‌شود. این از مواردی است که منطق قرآن بر منطق مفسرین، سایه افکنده است.مفسرین چون این نکته را امری غیر معقول می‌دانستند (که نفس عمل در قیامت برگردانده شود) این مطلب را در تقدیر می‌‌گیرند، و بر این اعتقادند که کیفر و پاداش عمل انسان است که به انسان برگردانده می‌‌شود. از این منظر پاداش یک چیز است و عمل چیز دیگری است؛ اما منطق قرآن را اعم از اینکه ما بتوانیم توجیه کنیم یا نه، بر این مبتنی است که نفس اعمال شخص به او برگردانده می‌‌شود.
قرآن می‌‌فرماید: وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ^[۱۴]. وَلْتَنْظُرْ، امر است و باید هر کس در آنچه برای فردا می‌‌فرستند، نظر کند. این صریح‌ترین تعبیر قرآن در این زمینه است و در حقیقت فرمان داده است که در کار و در عمل خودتان درباره چیزهایی که برای فردا پیش می‌‌فرستید، دقت کنید. این لحن، گویای آن است که در قیامت، همان عمل به انسان برمی‌گردد. پیغمبر(ص) فرمود: «إِنَّمَا هِيَ أَعْمَالُكُمْ تُرَدُّ إِلَيْكُمْ»^[۱۵].
قرآن کریم بحث تجسم اعمال را مورد توجه قرار می‌‌دهد، مانند این آیات:
فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ^[۱۶].
وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا^[۱۷].
يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا^[۱۸]^[۱۹].
همچنین آیه‌ای که به قول برخی مفسرین، آخرین آیه‌ای است که بر رسول خدا(ص) نازل شده است، می‌‌فرماید: وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ^[۲۰]^[۲۱].
علامه طباطبایی نیز در همین باره، در تفسیر آیه ۳۳ سوره جاثیه^[۲۲] می‌‌فرماید: منظور از اضافه شدن کلمه "سیئات" به "ما عملوا" بیان جنس عمل است؛ یعنی اعمال سوء آنها آشکار می‌‌شود^[۲۳] و این نکته بر حقیقت غیر قابل انکار تجسم و تجسد اعمال و بازخوانی دوباره پندار، کردار و گفتار ناپسند یا نیکوی دنیوی افراد صراحت دارد^[۲۴].

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ فرهنگ شیعه، ص 159-180.
↑ اربعین‌، ۶۲۳؛ المیزان‌؛ ریاض السالکین‌، ۳۹۹؛ الفردوس الأعلی‌، ۱۷۳.
↑ بحارالانوار، ۷/ ۲۳؛ مجمع البیان‌، ۱/ ۴۱۳.
↑ فرهنگ شیعه، ص 180.
↑ يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَؤُوفُ بِالْعِبَادِ ؛ سوره آل عمران، آیه ۳۰؛ وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلا كَبِيرَةً إِلاَّ أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا ؛ سوره کهف، آیه ۴۹؛ الْجَوَارِ الْكُنَّسِ ؛ سوره تکویر، آیه ۱۶؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ؛ سوره حشر، آیه ۱۸ و ....
↑ إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً أُوْلَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَلاَ يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلاَ يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ؛ سوره بقره، آیه ۱۷۴ و وَاتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ ؛ آیه ۲۸۱؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ؛ سوره تحریم، آیه ۷؛ وَجَاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ؛ سوره ق، آیه ۲۱؛ إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا ؛ سوره نساء، آیه ۱۰ و ....
↑ إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا جَزَاء بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ سوره احقاف، آیه ۱۳ و ۱۴؛ إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُواْ عَنْهَا لاَ تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاء وَلاَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ لَهُم مِّن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ؛ سوره اعراف، آیه ۴۰ و ۴۱؛ وَجَزَاهُم بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا ؛ سوره انسان، آیه ۱۲؛ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ؛ سوره انعام، آیه ۹۳؛ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ جَزَاؤُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَّضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ ؛ سوره بینه، آیه ۷ و ۸؛ إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ أَغْنِيَاء رَضُواْ بِأَن يَكُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُل لاَّ تَعْتَذِرُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ إِذَا انقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُواْ عَنْهُمْ فَأَعْرِضُواْ عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاء بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ ؛ سوره توبه، آیه ۹۵- ۹۳ و ....
↑ فرهنگ شیعه، ص 180.
↑ بحارالانوار، ۷/ ۶۹؛ تفسیر برهان‌، ۴/ ۸۷؛ کافی‌، ۲/ ۹- ۱۱؛ محاسن برقی‌، ۱/ ۲۸۸؛ میزان الحکمة، ۲۹۶۱- ۲۱۳۸.
↑ فرهنگ شیعه، ص 180.
↑ بحارالانوار، ۷/ ۲۳؛ مجمع البیان‌، ۱/ ۴۱۳.
↑ فرهنگ شیعه، ص 181.
↑ محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۷۷.
↑ «و هر کس باید بنگرد برای (روزی چون) فردا چه پیش فرستاده است» سوره حشر، آیه ۱۸.
↑ مجلسی، بحارالأنوار، ج۳، ص۹۰.
↑ «پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید * و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۷-۸.
↑ «و آنچه کرده‌اند پیش چشم می‌یابند» سوره کهف، آیه ۴۹.
↑ «روزی که هر کس هر کار نیکی انجام داده است پیش رو می‌یابد و هر کار زشتی کرده است آرزو دارد کاش میان او و آن (کار زشت) فاصله‌ای دور می‌بود» سوره آل عمران، آیه ۳۰.
↑ محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۷۸.
↑ «و از روزی پروا کنید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید آنگاه به هر کس پاداش آنچه انجام داده است تمام خواهند داد و به آنان ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۸۱.
↑ مطهری، معاد، ص۱۷، ۲۱ و ۲۱۱؛ همو، عدل الهی، ص۲۰۹ - ۲۰۶.
↑ وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ «و بدی‌های آنچه کرده بودند بر آنان روشن می‌شود و (کیفر) آنچه ریشخند می‌کردند آنان را فرا می‌گیرد».
↑ طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۱۸۰ - ۱۷۹.
↑ محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۷۸-۷۹.

[1] فرهنگ شیعه، ص 159-180.

[2] اربعین‌، ۶۲۳؛ المیزان‌؛ ریاض السالکین‌، ۳۹۹؛ الفردوس الأعلی‌، ۱۷۳.

[3] بحارالانوار، ۷/ ۲۳؛ مجمع البیان‌، ۱/ ۴۱۳.

[4] فرهنگ شیعه، ص 180.

[5] يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَؤُوفُ بِالْعِبَادِ ؛ سوره آل عمران، آیه ۳۰؛ وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلا كَبِيرَةً إِلاَّ أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا ؛ سوره کهف، آیه ۴۹؛ الْجَوَارِ الْكُنَّسِ ؛ سوره تکویر، آیه ۱۶؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ؛ سوره حشر، آیه ۱۸ و ....

[6] إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً أُوْلَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَلاَ يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلاَ يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ؛ سوره بقره، آیه ۱۷۴ و وَاتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ ؛ آیه ۲۸۱؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ؛ سوره تحریم، آیه ۷؛ وَجَاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ؛ سوره ق، آیه ۲۱؛ إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا ؛ سوره نساء، آیه ۱۰ و ....

[7] إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا جَزَاء بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ سوره احقاف، آیه ۱۳ و ۱۴؛ إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُواْ عَنْهَا لاَ تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاء وَلاَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ لَهُم مِّن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ؛ سوره اعراف، آیه ۴۰ و ۴۱؛ وَجَزَاهُم بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا ؛ سوره انسان، آیه ۱۲؛ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ؛ سوره انعام، آیه ۹۳؛ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ جَزَاؤُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَّضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ ؛ سوره بینه، آیه ۷ و ۸؛ إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ أَغْنِيَاء رَضُواْ بِأَن يَكُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُل لاَّ تَعْتَذِرُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ إِذَا انقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُواْ عَنْهُمْ فَأَعْرِضُواْ عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاء بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ ؛ سوره توبه، آیه ۹۵- ۹۳ و ....

[8] فرهنگ شیعه، ص 180.

[9] بحارالانوار، ۷/ ۶۹؛ تفسیر برهان‌، ۴/ ۸۷؛ کافی‌، ۲/ ۹- ۱۱؛ محاسن برقی‌، ۱/ ۲۸۸؛ میزان الحکمة، ۲۹۶۱- ۲۱۳۸.

[10] فرهنگ شیعه، ص 180.

[11] بحارالانوار، ۷/ ۲۳؛ مجمع البیان‌، ۱/ ۴۱۳.

[12] فرهنگ شیعه، ص 181.

[13] محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۷۷.

[14] «و هر کس باید بنگرد برای (روزی چون) فردا چه پیش فرستاده است» سوره حشر، آیه ۱۸.

[15] مجلسی، بحارالأنوار، ج۳، ص۹۰.

[16] «پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید * و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۷-۸.

[17] «و آنچه کرده‌اند پیش چشم می‌یابند» سوره کهف، آیه ۴۹.

[18] «روزی که هر کس هر کار نیکی انجام داده است پیش رو می‌یابد و هر کار زشتی کرده است آرزو دارد کاش میان او و آن (کار زشت) فاصله‌ای دور می‌بود» سوره آل عمران، آیه ۳۰.

[19] محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۷۸.

[20] «و از روزی پروا کنید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید آنگاه به هر کس پاداش آنچه انجام داده است تمام خواهند داد و به آنان ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۸۱.

[21] مطهری، معاد، ص۱۷، ۲۱ و ۲۱۱؛ همو، عدل الهی، ص۲۰۹ - ۲۰۶.

[22] وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ «و بدی‌های آنچه کرده بودند بر آنان روشن می‌شود و (کیفر) آنچه ریشخند می‌کردند آنان را فرا می‌گیرد».

[23] طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۱۸۰ - ۱۷۹.

[24] محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۷۸-۷۹.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]