بحث:مقام حضور بر بالین محتضر

محمد حسین فاریاب

در کتاب: بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت

در روایاتی آمده که پیش از آنکه روح از بدن محتضر خارج شود، امامان(ع) - یا برخی از آنها - به بالین او می‌آیند. در برخی روایات، از حضور رسول خدا(ص) و سه امام اول بر بالین شیعیان سخن به میان آمده است. ایشان ضمن سفارش به ملک‌الموت درباره آسان گرفتن در قبض روح شیعیان، آنها را نیز به بهشت بشارت می‌دهند. در برخی روایات، این امر درباره رسول‌الله(ص) و امام علی(ع) به‌تنهایی آمده است. در دیگر روایات، این مسئله درباره تمام امامان(ع) بیان شده است. در برخی دیگر از روایات، از حضور رسول خدا(ص) و امام علی(ع) بر بالین محتضر - از هر دین و آیینی - سخن به میان آمده است؛ چنان‌که در برخی روایات، این رخداد برای رسول خدا، حضرت زهرا(س) و سه امام نخست حکایت شده است. روایات دراین‌باره فراوان است و در منابع حدیثی نخستین با سندهای مختلف نیز وجود دارند؛ از‌این‌رو می‌توان به صدور این مضمون از معصوم(ع) اطمینان یافت. با وجود این، اشکالاتی در این میان درباره چگونگی حضور امامان(ع) بر بالین محتضر در این دنیا مطرح است. اشکالاتی که موجب شده تا علامه مجلسی، صِرف ایمان به این حقیقت - بدون جزئیات آن - را کافی بداند. برای نمونه، به دو اشکال اشاره می‌کنیم: یکم: چگونه است که امام(ع) بر بالین محتضر حاضر می‌شود، اما دیگران او را نمی‌بینند؟ دوم: حضور امامان(ع) بر بالین هر محتضری در تمام دنیا چگونه ممکن است؟ به نظر می‌رسد پیش از هر پاسخ، اساساً باید روشن شود که آیا حقیقت آنچه اتفاق می‌افتد، حضور امامان(ع) بر بالین محتضر است یا آنکه ایشان در عالم برزخ‌اند و محتضر جایگاه آنها را می‌بیند و آن حضرات از آن جایگاه، وی را به بهشت بشارت داده یا او را از جایگاهش در دوزخ آگاه می‌سازند؟ دو اشکال پیش‌گفته آن‌گاه وارد می‌شود که اثبات شود امامان(ع) به این دنیا می‌آیند. اما اگر گفته شود که ظاهر روایات تنها بیانگر آن است که چشم فرد محتضر به عالم برزخ باز شده، امامان(ع) را در آنجا می‌بیند، آن دو اشکال اساساً مطرح نخواهند بود. پنداشتِ برخی محدثان از روایات پیش‌گفته همان گزینه نخست - یعنی حضور امامان(ع) بر بالین محتضر - است؛ از‌این‌روست که اشکالات یادشده را مطرح کرده، درصدد پاسخ به آنها برآمده‌اند. نگاهی دوباره به روایات، نشان از این واقعیت دارد که در برخی روایات، تنها این مسئله مطرح است که محتضر، امامان یا برخی از ایشان را می‌بیند؛ اما در برخی دیگر از روایات، از حضور ایشان سخن به میان آمده است. در میان هر دو دسته از روایات، روایات معتبر نیز وجود دارد. ضمن آنکه چنین نیست که روایات دسته اول در تعارض با روایات دسته دوم باشد؛ بلکه این دو دسته با هم جمع‌شدنی‌اند؛ بدین‌سان که روایات دسته اول، مطلق بوده، چگونگی «دیدن» را تعیین نکرده؛ اما روایات دسته دوم این مهم را نیز بیان کرده است؛ از‌این‌رو، می‌توان مدعی شد که حقیقتاً امامان(ع) بر بالین محتضر حاضر می‌شوند. البته این سخن بدین معنا نیست که ایشان با جسم خاکی از عالم برزخ به این دنیا می‌آیند؛ بلکه سخن از ظاهر شدن ایشان یا همان تمثل به جسم مثالی است؛ همان‌گونه که فرشته برای حضرت مریم(س) متمثل شد: ﴿﴿فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا﴾﴾. نکته دیگر آنکه جست‌وجو در متون حدیثی، بیانگر ظاهر شدن‌های مکرر افراد برزخی برای انسان‌ها در این دنیاست و البته در هیچ‌یک از آنها سخن از آمدن افراد از آن دنیا به این دنیا نیست. این روایات، مؤید این آموزه است که انسان با جسم برزخی خود برای افراد دنیوی، ظاهر و متمثل شود؛ چنان‌که در روایتی که با سندهای مختلفی نقل شده، چنین آمده است که امیرالمؤمنین(ع) در دوران خلافت ابوبکر، وی را به منطقه‌ای برد و در آنجا رسول اکرم(ص) بر ایشان ظاهر شدند. در روایتی دیگر نقل شده که وقتی رسول اکرم(ص) مشغول طواف بودند، حضرت آدم و نوح(ع) بر ایشان ظاهر شدند. در روایتی دیگر، از حضور وصی حضرت موسی(ع) نزد امام علی(ع) سخن به میان آمده و سرانجام در حدیث دیگری، ظاهر شدن امام سجاد(ع) برای امام باقر(ع) وصف شده است. مجموعه این روایات می‌تواند بیانگر اعتبار صدور این مضمون باشد که جسم برزخی قابل تمثل برای افراد این دنیاست. افزون بر آنکه این روایات در زمان‌های مختلف و به‌وسیله چند امام معصوم نقل شده و همگی نیز در منابع نخستین آمده است که اطمینان به صدور این مضمون از سوی معصوم را تقویت می‌کند. اینک لازم است به بررسی اشکالات پیش‌گفته بپردازیم. البته روشن است که پاسخ به این اشکال‌ها در گرو شناخت حقیقت وجود برزخی انسان است که خودْ پژوهشی مستقل می‌طلبد؛ اما به اجمال می‌توان گفت: پاسخ به اشکال نخست آن است که ویژگی جسم برزخی و مثالی آن است که برای همگان قابل دیدن نیست. به دیگر بیان، این جسم مانند جسم مادی نیست؛ بلکه جسمی است که برای برخی ممثل می‌شود؛ از‌این‌رو، اگر چنان باشد که همگان بتوانند آن را ببینند، دیگر نمی‌توان آن را جسم برزخی دانست. اشکال دوم نیز چنین پاسخ داده می‌شود که جسم برزخی به‌گونه‌ای است که قابل انشا و تولید به مقدار فراوان است و هر قدر که فرد سعه وجودی بیشتری داشته باشد، از توانایی بیشتری دراین‌باره برخوردار است. بنابر آنچه گذشت، یکی از شئون امام(ع) حضور بر بالین محتضر است. این امر، هم به لحاظ عقلی امکان دارد و هم آنکه در روایات معتبر، بِدان تصریح شده است.