بیت المقدس در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بیت المقدس است. بیت المقدس از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بیت المقدس در قرآن - بیت المقدس در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بیت‌‌المقدس، نام عربی و اسلامی پایتخت فلسطین است که بیشتر و پیش‌‌تر با نام عبری «اُورشلیم» خوانده می‌‌شد. این شهر نزدیک نقطه مرکزی فلسطین، در حدود ۲۴ کیلومتری غرب بحرالمیت و ۵۶ کیلومتری شرق دریای مدیترانه، در آب پخشان بین جلگه مدیترانه و دره رود اردن قرار دارد. شهری کوهستانی است با ارتفاع۷۵۰‌‌متر از دریای مدیترانه و ارتفاع ۱۱۵۰ متر از بحرالمیت. آب و هوای آن نیمه گرم و نیمه‌‌ خشک، همراه با تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و بارانی‌‌است.

بیت‌‌المقدس شهری باستانی با قدمتی ۳۵ قرن است و تاریخ بنای آن به زمانی بسیار پیش از ورود بنی اسرائیل و حتی ابراهیم(ع) به آن دیار باز می‌‌گردد. قدیمی‌‌ترین ساکنان آن را قبیله‌‌ای از اعراب کنعانی به نام «یَبُوسیان» در هزاره سوم یا چهارم پیش از میلاد دانسته‌‌اند و نخستین بنای آن را به «مَلِک صادوق» یا «مَلِکی صادُق»، پادشاه «یَبُوسی» نسبت می‌‌دهند. برخی او را همان «سام‌‌ بن‌‌ نوح» دانسته‌‌اند. بیت‌‌المقدس در طول تاریخ، نام‌هایی گوناگون به خود گرفته است. پادشاه کنعانی به احترام «شالیم» (خدای صلح) آن را «یُوْرشالیم» به معنای شهر صلح و آرامش خواند. پیش از تصرفشهر به دست حضرت داود(ع) «یَبُوس» خوانده می‌‌شد و داود(ع) آن را به «اُورشلیم» تغییر داد. «اُور» در زبان سومری و آرامی به معنای «شهر» است که وارد زبان عبری شده و با «شلیم» به معنای مقدس، صلح و آرامش، روی هم رفته، معنای شهر مقدس، شهر صلح، سلامتی و آرامش را می‌‌دهد.

در تورات از این شهر با نام‌ها و عناوینی چون: «اَریئیل»، «شالیم»، «یَبوس»،شهر یهودا، شهر خدا، قریه پادشاه عظیم و شهر مقدس یاد شده است. رومیان آن را «ایلیاء» به معنای خانه مقدس یا خانه خدا و یهودیان «بیت همیقداش» می‌‌خواندند. نام ایلیاء تا زمان ظهور اسلام معروف بود و به تدریج اسامی بیت المُقدّس، بیت‌‌المَقْدِس، قُدس، قدس شریف و مدینه مقدسه به آن اطلاق شد.

بیت المقدس به سبب حضور، تولد، زندگی یا دفن شماری از پیامبران و شخصیت‌های بزرگ الهی در آن، از قبیل ابراهیم، یعقوب، داود، سلیمان، مریم، عیسی(ع) و پیامبر اسلام (ص)، همچنین وجود بسیاری از آثار، اماکن و بناهای دینی و مقدس کهن در آن، از ارزش و قداست ویژه‌‌ای در نزد پیروان همه ادیان ابراهیمی برخوردار است. صخره مقدس (مذبح اسماعیل، قبله موسی و بنی‌‌اسرائیل و جایگاه عروج پیامبر اسلام)، قبة‌‌الصخره، هیکل سلیمان، برج داود، دیوار ندبه، کلیسای قیامت، مسجد الأقصی و قبة‌‌المعراج و دهها اثر دینی و تاریخی دیگر از این‌‌قبیل در آن است.. بر اساس گزارش برخی منابع فقط آثار و اماکن اسلامی آن به بیش از‌‌ ۱۱۰‌‌ مورد می‌‌رسد.

بیت‌‌المقدس در طول تاریخ شاهد حوادث بسیاری بوده است. این شهر بر اثر موقعیت جغرافیایی خاص، که آن را شاهراه ارتباطی شرق و غرب قرار می‌‌دهد و نیز به سبب سرسبزی و خرّمی، تنوع محصولات کشاورزی و برخورداری از پیشینه تاریخی و تقدس دینی، همواره مورد توجه قدرتها و شاهد لشکرکشی‌های بسیاری بوده است، به‌‌گونه‌‌ای که دو بار به طور کلی به دست مهاجمان ویران، ۱۸ بار تجدید بنا و سه بار معبد آن‌‌بازسازی ومرمت شده است و ۶ بار مردم آن مجبور به تغییر آیین و مذهب خود شده‌‌اند. کنعانی‌ها، حیتی‌ها، حویان، فریسیان، یبوسیان و فلسطیان از جمله اقوامی بودند که قبل از هجوم قوم عبرانی در سرزمین فلسطین می‌‌زیستند. حضرت داود(ع) در سال ۱۰۱۰ یا ۱۰۲۰ ق. م. با شکست یبوسیان شهر بیت المقدس را به تصرف خود درآورد و آن را مرکز حکومت بنی‌‌اسرائیل قرار داد و به فرمان الهی بنای قدس، خانه خدا را آغاز کرد که به دست حضرت سلیمان تکمیل شد. ساخت این بنای باشکوه و عظیم، معروف به «هیکل سلیمان» در سال ۹۷۰ ق. م. پایان یافت.

پس از سلیمان، بلایا و مصائب فراوانی بر اورشلیم وارد شد؛ آشوریان بارها به آن هجوم برده، آن را غارت کردند. سخت‌‌ترین و ویرانگرترین حمله به وسیله بخت نصر دوم (نبوکدنصر)، پادشاه بابل، در ۵۸۶ یا ۵۸۷ ق. م. صورت گرفت که در جریان آن دیوارهای دفاعیشهر به دست سپاه بابل تخریب و اورشلیم پس از اشغال به کلی ویران شد و ساکنانش اسیر و به بابل برده شدند. در این حمله، صدقیا، حاکم اورشلیم،اسیر و کور شد و اشراف و بزرگان شهر کشته شدند. قصرپادشاه و هیکل سلیمان به آتش کشیده شد. ظروف و وسایل قیمتی معبد به تاراج رفت و تابوت عهد و نص تورات به کلی از میان رفت. طبق روایت تورات، همه مردم شهر از جمله دانیال و عزرا، به غیر از افراد فقیر و بی‌‌چیز به بابل تبعید شدند. با غلبه کوروش، پادشاه ایران بر بابلی‌ها در سال ۵۳۸ ق. م. و بازگشت یهودیان اسیر، بیت المقدس پس از ۵۰ سال خرابی دوباره آباد شد.

در ۳۳۲ ق. م. اسکندر مقدونی با شکست امپراطوری ایران این شهر را نیز فتح کرد. پس از اسکندر، بیت المقدس متناوباً زیر سلطه بطالسه مصر و پادشاهان سلوکی بود. در سال ۶۳ ق. م. رومیان برای نخستین بار بر بیت المقدس مسلط شدند. در سال ۷۰ م. و در پی شورش یهودیان بیت‌‌المقدس «تیتوس»، فرمانروای روم، این شهر را برای بار دوم با خاک یکسان کرد. هادریانوس در ۱۳۲ م. بار دیگر بیت المقدس را بنا کرد و آن را «ایلیاء کاپیتولینا» نامید و از ورود یهودیان به این شهر ممانعت کرد. در ۳۱۲ م. با گرایش امپراطور کنستانتین به دین مسیح، کلیساهای متعدد از جمله کلیسای قمامه (قیامت) در این شهر ساخته شد.

در سال ۶۱۴ م. خسرو دوم شاه ایران، بیت المقدس را از دست رومیان خارج کرد و یهودیان دوباره در آن ساکن شدند؛ ولی پس از اندکی در ۶۲۹ م. امپراطورروم، هرقل (هراکلیوس)، دوباره شهر را پس گرفت. بیت المقدس یا ایلیاء همچنان در دست رومیان بود تا اینکه در ۶۳۷ م. به تصرف مسلمانان درآمد. امویان، عباسیان، طولونیان، أخشیدیان، فاطمیان و سلجوقیان به ترتیب بر این شهر حکمرانی کردند. سال ۱۰۹۹ م. در نخستین جنگ صلیبی، بیت المقدس، همراه با قتل و غارت وحشیانه، به دست صلیبیان افتاد. در سال ۱۱۸۷‌‌م. صلاح الدین ایوبی دوباره این شهر مقدس را پس گرفت. بیت المقدس و فلسطین همچنان صحنه جنگ‌های صلیبی بود تا اینکه در ۱۵۱۷ م. دولت عثمانی با شکست ممالیک، این شهر را به تصرف خود درآورد. در پی شکست روس‌ها در نبرد با عثمانی‌ها که از حمایت فرانسه و انگلیس برخوردار بودند، پای فرانسو‌ی‌ها و انگلیسی‌ها به فلسطین باز شد. با ورود دولت عثمانی به جنگ جهانی اول، انگلیس، تلاش برای تجزیه عثمانی را آغاز کرد، از این رو برای کسب حمایت مالی و سیاسی یهودیان و در پی مذاکرات با صهیونیست‌ها، دولت انگلیس با صدور اعلامیه معروف بالفور (۱۹۱۷ م) تأسیس «وطن ملی یهود» را تعهد کرد و یک ماه پس از آن بیت‌‌المقدس را به اشغال نظامی خود درآورد. از آن تاریخ تاکنون، بیت المقدس به عنوان مرکز فلسطین، کانون تحولات، چالش‌ها و درگیری‌های بسیار نظامی، سیاسی و اجتماعی میان مسلمانان و صهیونیست‌ها بوده است..

یادکرد بیت المقدس در قرآن

بیت‌‌المقدس از اعلام غیر مصرّح قرآن است و بیشتر مفسّران، تعابیری مانندالْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا؛ وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ، الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ، الْقَرْيَةَ و الْأَرْضِ را بر آن تطبیق کرده‌‌اند.

در آیات مربوط به تغییر قبله سَيَقُولُ السُّفَهَاء مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُواْ عَلَيْهَا قُل لِّلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاء فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُواْ قِبْلَتَكَ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذَاً لَّمِنَ الظَّالِمِينَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُواْ يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ نیز تلویحاً از بیت‌‌المقدس‌‌ یاد شده است ؛ همچنین شماری از مفسران نخستین آیاتی چون وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ، وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ، وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِنْ مَكَانٍ قَرِيبٍ را نیز به بیت‌‌المقدس مربوط دانسته‌‌اند.

نخستین یادکرد از بیت المقدس در آیه‌‌ای است که ماجرای هجرت ابراهیم(ع) از بابل را گزارش می‌‌کند. حضرت ابراهیم پس از ماجرای شکستن بتها و نجات معجزه‌‌آسا از آتش نمرودیان به همراه حضرت لوط(ع)،خانواده و دیگر پیروانش به سوی سرزمینی روانه می‌‌شود که خداوند آن را مایه برکت برای جهانیان خوانده است: وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ مشهور مفسران مراد از این سرزمین را شام و فلسطین دانسته‌‌اند که مسلماً شهر بیت المقدس را نیز در برمی‌‌گیرد.

یادکرد دیگر بیت المقدس که در آیات متعددی مورد اشاره قرار گرفته، در ارتباط با داستان بنی‌‌اسرائیل و سکونت آنان در سرزمین فلسطین است. بنی‌‌اسرائیل که در مصر با آزار و شکنجه‌‌های سخت فرعونیان به ستوه آمده بودند، همواره آرزوی بازگشت به فلسطین را داشتند؛ سرزمینی که نیاکان آنها یعنی یعقوب و فرزندانش، پیش از مهاجرت به مصر آنجا ساکن بودند. موسی با فراخوان بنی اسرائیل به صبر و پایداری و یاری جستن از خدا در برابر شکنجه‌‌های فرعونیان، آنان را به بازگشت به سرزمین فلسطین و بیت‌‌المقدس و زندگی در آن امیدوار می‌‌ساخت: قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ بنی‌‌اسرائیل در پی خروج از مصر و ورود به فلسطین، در شهر بیت‌‌المقدس با قومی معروف به عمالقه روبه‌‌رو شدند. موسی(ع) از آنان خواست که وارد سرزمین مقدس شده، با عمالقه بجنگند و در غیر این صورت دچار خسران و زیان خواهند شد: يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَرْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ مشهور مفسران شیعه و سنی به تبع مفسران نخستینی چون ابن‌‌عباس، ابن زید، سدّی و أبی علی سرزمین مقدس یاد شده را شهر بیت المقدس دانسته‌‌اند.

برخی نیز دمشق، فلسطین و سرزمین طور و بخشی از اردن را گفته‌‌اند که چندان با تعبیر‌‌ «ارض مقدس» سازگار نیست. مفسران، قداست این شهر را ناشی از حضور، زندگی و دفن انبیاء و مؤمنان در آن دانسته‌‌اند. برخی نیز عاری بودن آن ازشرک و کفر و گناه را سبب تقدسش ذکر کرده‌‌اند که با پیشینه تاریخی این شهر، حضور مشرکان و کافران و فساد بنی اسرائیل در آن چندان سازگار نیست.

بنی‌‌اسرائیل به بهانه نیرومندی و جنگاوری عمالقه و هراس از آنان، فرمان ورود به شهر و هشدارهای موسی را نادیده گرفته، از موسی خواستند که با خدای خود به جنگ آنها رفته،شهر را تسخیر کنند تا آنها وارد آن گردند.قَالُوا يَا مُوسَى إِنَّ فِيهَا قَوْمًا جَبَّارِينَ وَإِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا حَتَّى يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ، قَالَ رَجُلَانِ مِنَ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ الْبَابَ فَإِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّكُمْ غَالِبُونَ وَعَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ، قَالُوا يَا مُوسَى إِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا أَبَدًا مَا دَامُوا فِيهَا فَاذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلَا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ در پی این نافرمانی، بنی اسرائیل دچار کیفر الهی شده، به مدت ۴۰ سال از ورود به بیت‌‌المقدس محروم و در وادی تیه سرگردان شدند: قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ پس از ۴۰ سال آنان به فرماندهی یوشع بن نون موفق به فتح بیت‌‌المقدس گشتند. مفسران آیه وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ را اشاره به این ورود تاریخی بنی‌‌اسرائیل می‌‌دانند. بر اساس دیدگاه مشهور مفسران شیعه و سنی مراد از الْقَرْيَةَ شهر بیت‌‌المقدس است و بنی‌‌اسرائیل فرمان یافتند که برای طلب آمرزش نسبت به گناهان و نافرمانیهای پیشین خویش، متواضعانه و خاشعانه از دری موسوم به «باب‌‌ حطّه» نیز رد شده، جمله‌‌ای را جهت استغفار بر زبان جاری سازند. در مقابل، شماری دیگر از مفسران مانند ابن‌‌ زید، مراد از الْقَرْيَةَ را شهر اریحا گفته‌‌اند. این شهر در وادی اردن به فاصله ۸ مایلی از شمال غربی محل اتصال رودخانه اردن با دریای مرده قرار دارد. «اریحا» نخستین شهر سرزمین موعود بود که پس از پایان ۴۰ سال آوارگی بنی‌‌اسرائیل و به فرماندهی یوشع، تسخیر و تخریب شد و هنگام تقسیم آن سرزمین میان قبایل دوازده‌‌گانه، به قبیله بنیامین‌‌ تعلق گرفت. در زمان حکومت «اخاب» دوباره بازسازی و بعدها به دست سپاه «بخت‌‌ نصر» بار‌‌ دیگر ویران شد. به احتمال زیاد تسخیر اریحا‌‌ پیش از شهرهای دیگر، زمینه طرح دیدگاه دوم مبنی بر‌‌تطبیق «القریه» بر آن بوده باشد.

در شمار دیگری از آیات هم پس از اشاره به نابودی فرعونیان، خوش فرجامی بنی‌‌اسرائیل و سکونت آنها در سرزمین پُر خیر و برکت به عنوان پاداش بردباری و تحمّل آنها در برابر آزار و شکنجه‌‌های فرعونیان، یاد شده است: وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ برکت مورد اشاره در این آیه و نیز شمار دیگری از آیات: وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ، وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ عَاصِفَةً تَجْرِي بِأَمْرِهِ إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَكُنَّا بِكُلِّ شَيْءٍ عَالِمِينَ، سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ، وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيهَا لَيَالِيَ وَأَيَّامًا آمِنِينَ که به سرزمین فلسطین و بیت‌‌المقدس نسبت داده شده است از سوی بیشتر مفسران به معنای حاصلخیزی، خوش آب و هوا بودن آن سرزمین و فراوانی درختان و میوه‌‌های آن گرفته شده است، چنان‌‌که عبارت مُبَوَّأَ صِدْقٍ که مراد از آن را نیز بیت‌‌المقدس گفته‌‌اند، به معنای مسکنی پسندیده و رضایت‌‌بخش گرفته شده است؛ جایی که در آنجا همه نیازمندی‌های زندگی برای بنی اسرائیل فراهم بود: وَلَقَدْ بَوَّأْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّى جَاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ. البته با توجه به حضور شماری از پیامبران الهی و رفت و آمد فرشتگان به این سرزمین می‌‌توان برکت یاد شده را اعم از مادی و معنوی دانست. در برخی منابع نیز تنها به بُعد معنوی اشاره شده است، چنان‌‌که کعبه نیز به رغم وجود آب و هوای گرم و سوزان مکه و خشک و بی‌‌آب و علف بودن زمینهای اطراف آن، مبارک خوانده شده است. إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ

مفسران، سرزمین مورد اشاره در آیات آغازین سوره اسراء را نیز بیت المقدس دانسته‌‌اند. براساس این آیات، خداوند در تورات به بنی‌‌اسرائیل خبر داده است که آنان دو بار در بیت‌‌المقدس دست به فسادانگیزی خواهند زد و در هر دو بار، اقوام بیگانه‌‌ای بر آنان تسلط یافته، بیت‌‌المقدس را ویران خواهند کرد: وَقَضَيْنَا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي الْكِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيرًا، فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولَاهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْدًا مَفْعُولًا، ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَأَمْدَدْنَاكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَجَعَلْنَاكُمْ أَكْثَرَ نَفِيرًا، إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِيَسُوءُوا وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُوا مَا عَلَوْا تَتْبِيرًا. مفسران در این‌‌باره که فسادانگیزی دوگانه بنی اسرائیل چه بوده است، اختلاف دارند؛ برخی آن را اشاره به کشتن زکریای پیامبر و فرزند وی حضرت یحیی دانسته‌‌اند و برخی دیگر اراده قتل ارمیای نبی و عیسی مسیح(ع) را هم افزوده‌‌اند، چنان‌‌که هویت کسانی که بر بیت‌‌المقدس سلطه یافته، آن را تخریب کرده‌‌اند مورد اختلاف است. برخی تسلط و تخریب نخست را به بخت نصر و مرتبه دوم را به تیتوس، وزیر اسبیانوس (امپراطور روم) و بعضی به سنحاریب و جالوت و شماری نیز به پادشاه پارس (شاپور) و بخت نصر نسبت داده‌‌اند. گزارش‌های تاریخی، دیدگاه اول را تأیید می‌‌کند. به خرابی بیت المقدس به دست بخت نصر در ذیل آیه أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى يُحْيِي هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلَى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ نیز اشاره شده است.

به اعتقاد شماری از مفسران وقتی که عزیر یا ارمیای نبی از کنار خرابه‌‌های بیت المقدس گذر کرده، به یاد رستاخیز می‌‌افتد، چگونگی زنده شدن دوباره مردگان برای او مورد سؤال واقع می‌‌شود و در پی آن خداوند او را میرانده، پس از ۱۰۰ سال دوباره زنده می‌‌کند. طبق گزارش برخی از منابع آیه وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ نیز مربوط به خراب شدن بیت المقدس به دست بخت نصر و جلوگیری از ذکر خدا در آن است.

در داستان حضرت سلیمان و تسخیر باد در دست او نیز از بیت‌‌المقدس یاد شده است: وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ عَاصِفَةً تَجْرِي بِأَمْرِهِ إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَكُنَّا بِكُلِّ شَيْءٍ عَالِمِينَ برخی از مفسران شیعه و سنی زمین مبارکی را که حضرت سلیمان، باد را به سوی آن به گردش درمی‌‌آورد، شام و برخی دیگر بیت المقدس و شام گفته‌‌اند. با توجه به پیشینه تاریخی بیت المقدس و حکومت حضرت سلیمان در آن و مناطق اطراف و نیز با توجه به اینکه الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا در آیه فوق به صورت وصف بیت المقدس ذکر شده، مطمئناً سرزمین مبارک یاد شده، بیت‌‌المقدس را نیز‌‌دربرمی گیرد.

مکانی که حضرت مریم هنگام تولد حضرت عیسی و پس از آن به آنجا پناه برد نیز بر اساس دیدگاه مشهور مفسران، بیت‌‌المقدس دانسته شده است: وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَأُمَّهُ آيَةً وَآوَيْنَاهُمَا إِلَى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِينٍ مفسران با استناد به تعبیر رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِينٍ مکان یاد شده را سرزمینی خوانده‌‌اند که در عین مرتفع بودن نسبت به زمین‌های اطراف، مسطح، وسیع، و برخوردار از آب جاری و در نتیجه حاصل‌خیز و پربرکت بوده که همان بیت المقدس است. مکان یاد شده بر مصر، کوفه، دمشق یا رمله در فلسطین نیز تطبیق شده است. برخی، دیدگاه نخست را به احتمال، متأثر از کتاب مقدس دانسته‌‌اند که بیت‌‌المقدس را نزدیک‌‌ترین نقطه زمین به آسمان خوانده است.

در آیه وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيهَا لَيَالِيَ وَأَيَّامًا آمِنِينَ نیز سرزمین مبارک و پیوستگی آن با سرزمین سبأ یاد شده است که به دوران آبادانی یمن بازمی‌‌گردد. ساکنان سبأ در سفرهای تجاری به فلسطین و بیت‌‌المقدس از یک آبادی به آبادی دیگر می‌‌رفتند و هرگز ناگزیر به عبور از بیابان‌های گسترده و غیر مسکونی نبوده‌‌اند مسافرت از این مسیر برای مسافران، راحت و توأم با امنیت بود که به عنوان نعمت برای ساکنان سبأ از آن یاد شده است. بیشتر مفسران شیعه و سنی مراد از الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا را روستاهای شام و برخی نیز روستاهای شامات گفته‌‌اند که مشتمل بر شام، اردن و فلسطین است. شماری نیز آن را خصوص بیت المقدس دانسته‌‌اند که با توجه به ذکر صفت پربرکت بودن برای این مناطق در آیات دیگر منافاتی در جمع آنها نیست.

یکی دیگراز یادکردهای بیت‌‌المقدس در قرآن مربوط به داستان معراج و سیر دادن پیامبر‌‌اکرم (ص) از مکه به بیت‌‌المقدس و مسجدالأقصی است: سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ بیشتر مفسران شیعه و سنی «المسجدالاقصی» را مسجد بیت المقدس دانسته‌‌اند که در این صورت بی‌‌شک، الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ ابتدا شهر بیت‌‌المقدس و سپس مناطق اطراف آن و فلسطین است که مبارک به حضور انبیا و اولیا و پربرکت به لحاظ درختان و میوه‌‌هاست.

برخی از مفسران در آیه وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِنْ مَكَانٍ قَرِيبٍ مَكَانٍ قَرِيبٍ را بر صخره بیت‌‌المقدس تطبیق داده‌‌اند که جبرئیل یا اسرافیل بر آن می‌‌ایستد و در صور دمیده، مردگان را برای رستاخیز ندا می‌‌دهد. به احتمال فراوان این گروه از مفسّران، متأثر از کتاب مقدس بوده‌‌اند که بیت المقدس را نزدیک‌‌ترین نقطه زمین به آسمان به اندازه ۱۸ میل معرفی می‌‌کند. برخی، آیات‌‌ وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ. و وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ را نیز با بیت‌‌المقدس ارتباط داده‌‌اند..

بیت المقدس در دانشنامه معاصر قرآن کریم

نام عربی و اسلامی پایتخت فلسطین، اورشلیم سابق.

شهر بیت المقدس ۳۵ قرن قدمت دارد و تاریخ بنای آن به زمان پیش از ابراهیم خلیل(ع) باز می‌گردد. برخی نخستین بنیانگذار آن را سام بن نوح دانسته‌اند. پیش از تصرف شهر به دست حضرت داود(ع) «یبوس» خوانده میشده است و داود(ع) نام آن را به «اورشلیم» تغییر داد که به معنای «شهر صلح» است. در زبان سومری و آرامی «اُور» به معنی شهر است و چون با «شلیم» زبان عبری ترکیب شده که به معنی «سالم»، «صلح و آرامش» و «مقدس» است، روی هم رفته به معنی «شهر مقدس» معنی می‌دهد که عبارت اخیر آن «بیت المقدس» است.

بیت المقدس به سبب اقامت، تولد، زندگانی و دفن شماری از پیامبران و شخصیت‌های بزرگ الهی در آن از قبیل: ابراهیم، یعقوب، داود،سلیمان، مریم و همچنین عروج عیسی و پیامبر اسلام (از آنجا) به آسمان اهمیت فوق العاده‌ای دارد و از جهت دیگر، بودن مسجد الاقصی در آن و قرار گرفتن آن به عنوان قبله اول مسلمانها، از تقدس ویژه‌ای برخوردار است.

آثار باستانی و ماندگار دینی این سرزمین، به تمام معنا آن را شهر و دیار «تقدّس‌گرایی» و «مقدس» در تاریخ و اذهان مردمان پیرو ادیان توحیدی و ابراهیمی گردانیده است. آثاری چون: صخره مقدس، قبة الصخره، هیکل سلیمان، برج داود، دیوار ندبه، کلیسای قیامت، مسجد الاقصی و قبّة المعراج و دهها اثر دینی و تاریخی دیگر، زینتبخش این سرزمین شده است.

بیشتر مفسران، تعابیری مانند الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا و الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ، و الْقَرْيَةَ و الْأَرْضِ را بر بیت المقدس تطبیق نموده‌اند. از طرفی در آیات مُشعر به تغییر قبله، به طور تلویحی سخن از «بیت المقدس» به میان آمده استسَيَقُولُ السُّفَهَاء مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُواْ عَلَيْهَا قُل لِّلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاء فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُواْ قِبْلَتَكَ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذَاً لَّمِنَ الظَّالِمِينَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُواْ يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ .. وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ. يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَرْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ. شماری از مفسران، این سرزمین مقدس را «بیت المقدس» دانسته‌اند.

پاک و منزه است آنکه شبی بنده خود محمد(ص) را از مسجد الحرام تا مسجد الاقصی (بیت المقدس) که اطراف آن را (از نظر مادی و معنوی) برکت دادهایم سیر داد تا از نشانه‌های خود به او بنمایانیم که اوست شنوا و بینا. و به موسی کتاب تورات دادیم و آن را مایه هدایت بنیاسرائیل ساختیم، که جز مرا وکیل (و کارساز خود) مگیرید. بنی اسرائیل همان فرزندان کسانی که با نوح (کشتی) برنشاندیم، همانا او بندهای بسیار سپاسگزار بود. و در کتاب (تورات) به بنیاسرائیل اعلام داشتیم که شما دو بار در سرزمین (بیت المقدس) فساد و تباهی می‌کنید و سرکشی و برتریجویی بزرگی خواهید کرد. گفته‌اند: بار اول، کشتن زکریا و حبس ارمیا بود و بار دوم، کشتن یحیی و قصد به دار زدن عیسی بوده است. و چون وعده سرکوب اولین آنها فرا رسد برخی از بندگان سرسخت و جنگجوی خود را بر شما برانگیزیم که تا اندرون خانه‌ها نفوذ کنند و این وعده‌ای است انجام پذیر. [مراد بُختُ النصر است که حدود قرن ششم قبل از میلاد، بنیاسرائیل را قلع و قمع و مسجد الاقصی را ویران کرد،تورات و سایر کتب انبیاء را سوزاند و زنان و کودکان را اسیر گرفت و جنایات و سنگدلی او در تاریخ مشهور است. و خداوند ظالمانی را به جان ظالمانی دیگر انداخت تا آنان را سرکوب کنند. سپس شما را بر آنان دولت و پیروزی دهیم گویند: این پیروزی به وسیله کوروش هخامنشی صورت گرفت که بنیاسرائیل را از شر بخت النصر رهایی داد و اشیاء قیمتی بیت المقدس را که به تاراج برده بودند از آنان باز ستاند و به جای خود باز گردانید. و با مالها و فرزندان یاری رسانیم و نفرات شما را بیشتر سازیم. اگر نیکی کنید به خود نیکی کردهاید و اگر هم بدی کنید به خود کردهاید، پس چون وعده سرکوب دوم فرا رسد باز هم دشمن را بر شما غلبه دهیم] تا روهایتان را سیاه و دژم کنند و تا به مسجد الاقصی در آیند چنان که بار اول در آمدند و تا آنچه را بر آن دست یافتند خُرد و نابود کنند».

آیه نخست سوره اسراء (بنی اسرائیل) مربوط به معراج پیامبر اسلام(ص) است که در یک شب از مسجدالحرام به بیت المقدس برده شد و از آنجا به آسمانها عروج داده شد و عجایی از آفرینش را مشاهده کرد و با ارواح انبیاء دیدار نمود و با اینکه هرگز به بیت المقدسسفر نکرده بود، اوصاف آن را برای مشرکان بیان نمود، حتی از کاروان تجاری قریش که در راه بود خبر داد که هنگام طلوع آفتاب می‌رسد و چنان شد.

منابع

1. کوشا، محمد علی، مقاله «بیت المقدس»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. اترک، حسین، مقاله «بیت المقدس»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶