تفسیر ابن عربی (کتاب)
| تفسیر ابن عربی | |
|---|---|
 | |
| زبان | عربی |
| نویسنده | محیی‌الدین محمد بن علی طائی اندلسی معروف به ابن عربی |
| ناشر | انتشارات دار احیاء التراث العربی |
| محل نشر | بیروت، لبنان |
| سال نشر | ۱۴۲۲ق، ۲۰۰۱ م، ۱۳۸۰ ش |
تفسیر ابن عربی کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویلات عرفانی از آیات قرآنی میباشد. این کتاب اثر محیی‌الدین ابن عربی است و انتشارات دار إحیاء التراث العربی انتشار آن را به عهده داشته است.[۱]
دربارهٔ کتاب
ابوبکر محیی الدین محمد بن علی بن محمد بن احمد بن عبدالله حاتمی طائی اندلسی معروف به محیی الدین ابن عربی و ملقب به شیخ اکبر، مالکی صوفی، در سال ۵۶۰ ق در شهر مُرسیه یکی از شهرهای اندلس چشم به جهان گشود و در سال ۵۶۸ق به اشبیلیه یکی دیگر از شهرهای اندلس که پایتخت به حساب می‌آمد رفت و در حدود سی سال در آنجا به تحصیل و تحقیق پرداخت و پس از آن به مصر و مکه و آسیای صغیر به مسافرت و دیدن پرداخت و سرانجام در دمشق رحل اقامت افکند و در سال ۶۳۸ق در همان‌جا چشم از جهان فروبست.
ابن عربی شخصیتی جامع و ذوفنون بود و آوازه علم و دانش و ذوق سرشار عرفانی او به همه نقاط دور و نزدیک پیچید و به عنوان بزرگ صوفیان عصر خود شناخته شد و مریدان سرسخت و وفاداری نیز پیدا کرد تا جایی که او را "عارف باللّه" و "اکبر" نامیدند. ذهن خلّاق و حافظه قوی و معلومات فراوان و آشنایی کامل او به علوم ظاهری و باطنی به‌ویژه مشرب باطنی‌گری و صوفیانه و بیان و بتان شطح‌آمیز او را انگشت‌نمای خاص و عام نمود. در میان آثار متعدد ابن عربی "الفتوحات المکیه" و "فصوص الحکم" شهرت بیشتری دارد.
در خصوص تفسیر قرآن، جز مطالب پراکنده‌ای که در تألیفات گوناگونش به مناسبت‌هایی اشاره به تأویل آیات دارد اثر کاملی از او به عنوان تفسیر قرآن در دست نیست؛ هر چند که در جلد اول فتوحات صفحه ۵۹ درباره حروف مقطعه می‌گوید: ما در کتاب "الجمع و التفصیل فی معرفة معانی التنزیل" نکاتی را یادآور شده‌ایم و نیز در کتاب دیگرش به نام "ایجاز البیان فی الترجمة عن القرآن، ۳، ۶۲" سخن به میان آورده است. همچنین در جلد ۴ صفحه ۱۹۴ فتوحات مکیه گوید: "بدان که همان‌گونه که در کتاب التفسیر الکبیر خود شرح داده‌ایم". شاید او تفسیر کاملی داشته اما به مرور زمان دستخوش حوادث گردیده و نابود شده است و امکان دارد به صورت نسخه خطی به دور از انظار دیگران پنهان باشد، اما در مورد تفسیر دو جلدی "تفسیرالقرآن الکریم" که ظاهراً به وسیله کمال الدین ابوالغنائم عبدالرزاق کاشی نگارش یافته، اختلاف نظر وجود دارد که آیا این اثر از ابن عربی است و یا تألیف عبدالرزاق کاشی است؟
محمد عبده و صاحب "کشف الظنون" (حاجی خلیفه) آن را از تألیفات عبدالرزاق کاشی سمرقندی دانسته‌اند، محمد هادی معرفت آن را از تألیفات ابن عربی تلقی نموده و می‌گوید: "این تفسیر بر اساس مکتب عرفانی و به شیوه باطن‌گرایی و پیمودن راه تأویل نوشته شده است. بیشتر از وحدت وجود و فنای ذات دم می‌زند و بی‌محابا آیات قرآن را به همین سو سوق می‌دهد؛ بدون آنکه اصول تفسیر یا ضوابط تأویل را رعایت کند و بر همین اساس، انتساب آن به ابن عربی که سرسلسله وحدت وجودیان و تأویل کنندگان است پذیرفتنی‌تر است تا دیگران؛ پس اگر انتساب آن به عبدالرزاق کاشانی درست باشد، تنها گردآمده آرای شیخ اکبر است، نه حاصل آراء و نظریات خود او با اقتباساتی صرف از کلام و این با مقایسه محتوای این کتاب با آنچه در فتوحات آمده است: بهتر روشن می‌شود"[۲].
منابع تفسیر ابن عربی را نمی‌توان به منبع و با منابع خاص تفسیری پیش از او محدود کرد. منبع اصلی او در این باره اجتهادات تأویلی ذهن خلاق اوست که بر متون صوفیانه و باطنی متکی است. بنابراین مجموعه مبانی عرفانی به‌ویژه اموری که در دایره "شهود" و "بطون" و "اسرار" است، اساس و پایه چنین تفسیری را تشکیل می‌دهد.
بزرگ‌ترین ویژگی تفسیر ابن‌عربی، تأویل‌های دور و دراز او از آیات است که با ظاهر آیه فاصله فراوانی دارد. به عنوان نمونه: در ذیل آیه‌های 
مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ * بَرْزَخٌ لَا يَبْغِيَانِ
[۳] گوید: مقصود از «الْبَحْرَيْنِ بحر هیولای جسمانی است که تلخ و شور و بحر روح مجرد که عذب و گوارا است. يَلْتَقِيَانِ، تلاقی آن دو در وجود انسانی است بَيْنَهُمَا بَرْزَخً میانه آن دو، موجودی برزخی است که میانه هیولا و تجرّد است و آن، نفس حیوانی است که نه صفای روح مجرّد و لطافت او را دارد و نه کثرت و کثافت (تراکم) اجسام هیولانی را۔ لَا يَبْغِيَانِ یعنی هیچ یک بر دیگری چیره نمی‌گردد تا خاصیت‌های خود را بر او تحمیل کند؛ نه روح می‌تواند بدن را مجرد سازد و نه بدن می‌تواند روح را مادی کند.
نکته شایان ذکر این که، تأویل‌گرایی چیزی است و تفسیر به مفهوم اصطلاحی آن چیز دیگر؛ به‌ویژه این‌گونه تأویلات، بیشتر جنبه تطبیق آیات قرآن بر یافته‌های ذهنی و تصورات نویسنده یا گوینده است تا تفسیر به معنی بیان مقصود آیه. از طرفی این نکته را هم باید یادآور شد که اصولاً نمی‌توان بدون آگاهی و آشنایی کامل در علم عرفان و ساختار آن به معارضه و ستیز با آن برآمد بنابراین به سخن پر ارج امیر مؤمنان (ع) باید توجه نمود که: "مردمان دشمن نادانسته‌های خویشند"[۴]. بررسی افکار و آراء تأویلی ابن عربی و امثال او کار هر کسی نیست. کار نقد و بررسی فکری و علمی هر صاحب دانشی را باید به متخصص آن واگذار نمود. کوتاه سخن این که، تأویلات نازک اندیشان اهل عرفان و کشف و شهود، عرصه‌ای کاملاً جدا و متمایز از دایره شرح معانی کلمات و ظواهر لفظی آیات است.
از امتیازات این تفسیر، سوق دادن مفسران به افقی بالاتر از علم تفسیر و به عبارت دیگر، توجه دادن آنان به حقایقی ماورایی است که تا شخص مفسر مقدمات، مراحل و مراتب دریافت آن را در جان و روح خویش تحصیل ننموده باشد و عوالمی از عالم معنا و حقیقت را درک نکرده باشد به عمق و درک آن حقایق دست نخواهد یازید. بیشتر مطالب آن گردآوری از فتوحات مکیه و فصوص الحکم و دیگر آثار متفرقه اوست. بخش اندکی از "ایجاز البیان فی الترجمة عن القرآن" نیز در حاشیه این اثر نقل گردیده است[۵][۶]
فهرست کتاب
- المقدمه
- فاتحه الکتاب
- سوره البقره
- سوره ال عمران
- سوره النساء
- سوره المایده
- سوره الانعام
- سوره الاعراف
- سوره الانفال
- سوره التوبه
- سوره یونس
- سوره هود
- سوره یوسف
- سوره الرعد
- سوره ابراهیم
- سوره الحجر
- سوره النحل
- سوره بنی اسراییل
- سوره الکهف
- سوره مریم
- سوره طه
- سوره الانبیاء
- سوره الحج
- سوره المومنون
- سوره النور
- سوره الفرقان
- سوره الشعراء
- سوره النمل
- سوره القصص
- سوره العنکبوت
- سوره الروم
- سوره لقمان
- سوره السجده
- سوره الاحزاب
- سوره سبا
- سوره الملایکه
- سوره یس
- سوره الصافات
- سوره ص
- سوره الزمر
- سوره المؤمن و هی غافر
- سوره حم السجده
- سوره حم عسق
- سوره الزخرف
- سوره حم الدخان
- سوره حم الجاثیه
- سوره حم الاحقاف
- سوره محمد
- سوره الفتح
- سوره الحجرات
- سوره ق
- سوره الذاریات
- سوره الطور
- سوره النجم
- سوره القمر
- سوره الرحمن
- سوره الواقعه
- سوره الحدید
- سوره المجادله
- سوره الحشر
- سوره الممتحنه
- سوره الصف
- سوره الجمعه
- سوره المنافقون
- سوره التغابن
- سوره الطلاق
- سوره التحریم
- سوره الملک
- سوره القلم
- سوره الطاغیه
- سوره المعارج
- سوره نوح
- سوره الجن
- سوره المزمل
- سوره المدثر
- سوره القیامه
- سوره الانسان
- سوره و المرسلات
- سوره النبا
- سوره النازعات
- سوره عبس
- سوره التکویر
- سوره الانفطار
- سوره المطففین
- سوره الانشقاق
- سوره البروج
- سوره الطارق
- سوره الاعلی
- سوره الغاشیه
- سوره الفجر
- سوره البلد
- سوره الشمس
- سوره اللیل
- سوره الضحی
- سوره الانشراح
- سوره و التین
- سوره العلق
- سوره القدر
- سوره البینه
- سوره الزلزله
- سوره العادیات
- سوره القارعه
- سوره التکاثر
- سوره و العصر
- سوره الهمزه
- سوره الفیل
- سوره قریش
- سوره الماعون
- سوره الکوثر
- سوره الکافرون
- سوره النصر
- سوره تبت
- سوره الاخلاص
- سوره الفلق
- سوره الناس
دربارهٔ پدیدآورنده
پانویس
- ↑ کتابخانه مدرسه فقاهت
- ↑ التفسیر و المفسران، ج۲، ص۴۱۴.
- ↑ «دو دریای به هم رسیده را در هم آمیخت * میان آنها برزخی است تا به هم تجاوز نکنند» سوره الرحمن، آیه ۱۹-۲۰.
- ↑ « النَّاسُ أَعْدَاءُ مَا جَهِلُوا»؛ نهج البلاغه، کلمات قصار، ص۱۷۲.
- ↑ رحمة من الرحمان، گردآوری و تحقیق محمود محمود الغراب، دمشق، مطبعه نصر، ۱۴۱۰ق.
- ↑ کوشا، محمد علی، مقاله «تفسیر ابن عربی»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۴، ص:۱۵۰۷