دحوالارض

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ذی‌قعده است. دحوالارض از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دحوالارض در قرآن - دحوالارض در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

دحوالارض به‌معنای گستردن و آفرینش زمین است و در اصطلاحِ روایات عبارت است از گستردن زمین از زیر کعبه. در آیات متعددی به واقعه دحوالارض اشاره شده و به معانی گسترش زمین و آماده کردن آن برای زندگی، حرکت و آفرینش زمین آمده است.

مقدمه

روز بیست و پنجم ذیقعده که یکی از ماه‌های حرام محسوب می‌شود روز «دحوالارض» و یکی از چهار روزی است که در تمام سال به فضیلت روزه ممتاز است. در این روز بخش‌هایی از کرۀ زمین که سراسر از آب بود، شروع به خشک شدن کرد تا کم‌کم به شکل ربع مسکون امروزین درآید. مطابق روایات، اولین نقطه‌ای که از زیر آب سر برآورد، مکان کعبۀ شریف و بیت الحرام بود. حضرت ابراهیم(ع) و حضرت عیسی(ع) در این روز متولد شده‌اند.

معنای «دحوالارض» آن است همۀ این برکات، نعمت‌ها و ویژگی‌های شگفت‌انگیز که در این کرۀ اسرارآمیز دیده و کشف می‌شود، خود پرتوی از انوار اسرارآمیز این سرزمین مقدس است که در دل آن حجم محدودش، کرۀ زمین با این عظمت را پرورانده و به عرصۀ وجود آورده است.

معناشناسی

دحو به معانی گستردن، آماده کردن، کشیدن، پرتاب کردن، غلطاندن و ارض به معنای زمین است و ترکیب دحوالارض به‌معنای گستردن، آماده کردن، حرکت، آفرینش زمین و جابه جا کردن آن از جای خود است. در اصطلاحِ روایات، "دحوالارض" گستردن زمین از زیر کعبه است.

دحوالارض در قرآن

مقالهٔ اصلی: دحوالارض در قرآن

در قرآن دو مرتبه ماده "د ـ ح ـ و" و "ط ـ ح ـ و" به معنای گستردن به کار رفته است: ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾؛ ﴿وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا﴾ و اصطلاح دحوالارض از آیه ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾ گرفته شده است.

مفسران، ذیل آیات ﴿وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ﴾.، ﴿وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ﴾.، ﴿وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾.، ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾.، ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾.، ﴿وَالْأَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ﴾. و... از دحو الارض سخن گفته و آنها را با دحوالارض مرتبط دانسته‌اند.

معانی دحوالارض در تفاسیر

در تفاسیر، ذیل آیات، برای دحو الارض، سه معنا یاد شده است:

گسترش زمین و آماده کردن آن برای زندگی

آیات ﴿ أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا وَأَغْطَشَ لَيْلَهَا وَأَخْرَجَ ضُحَاهَا وَالأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا مَتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ﴾ خطاب به منکران معاد با اشاره به عظمت آفرینش آسمان و زمین و آسان بودن زنده کردن مرده‌ها در سنجش با آفرینش آسمان و زمین، از گسترش زمین پس از آسمان‌ها خبر می‌دهد: ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾.

آیات ﴿أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا مَتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ ﴾ درباره بیرون آوردن چشمه‌سارها، چراگاه حیوانات (رویاندن گیاهان) و استوار کردن زمین و کوه‌ها برای زندگی جانداران هستند و به گسترش و آماده شدن زمین برای زندگی اشاره دارند. از آیاتی نیز که از فرش گسترده بودن زمین: ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِسَاطًا﴾ و هموار بودن آن: ﴿وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ﴾ سخن می‌گویند، گسترش و آماده شدن زمین برای زندگی برداشت شده است. گفتنی است آماده شدن زمین برای زندگی، فرع بر گسترش آن است، از همین رو برخی تفاسیر، گسترش و آماده شدن را با هم ذکر کرده‌اند.

حرکت

برخی به استناد پیشرفت علوم و با مقدماتی، از آیه ﴿وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا﴾، افزون بر گسترش زمین، حرکت وضعی و انتقالی آن را نیز به اجمال برداشت کرده‌اند، بدین گونه که از ابهام و تعبیر خاص آیه ﴿وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا﴾ به دست می‌آید زمین نخست فشرده و پیوسته بود و سپس با نیروی مبهمی ـ که از "ما"یِ موصول فهم‌پذیر است‌ ـ از خاستگاه اصلی‌اش جدا و رانده شده است و لازمۀ جدا شدن زمین از جسم اوّلی، حرکت وضعی است و لازمۀ قرار گرفتن زمین میان دو نیروی جذب و دفع، حرکت انتقالی است و لازمۀ واقع شدن میان دو قدرت جاذبه و دافعه، گسترش تدریجی آن است.

آفرینش زمین

بعضی با استدلال به کروی بودن زمین، خلق و گسترش آن را همزمان دانسته و دحو الارض را در آیه ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾ به معنای آفرینش زمین خوانده‌اند؛ همچنین با توجه به صراحت تعبیر ﴿بَعْدَ ذَلِكَ﴾ در این آیه، آفرینش زمین را پس از خلق آسمان دانسته و ﴿ثُمَّ﴾ را در آیه ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ به معنای تأخر در بیان خبر گرفته‌اند؛ نه تحقق و وجود.

شبهات دحو الارض

پیشی گرفتن آفرینش زمین بر آسمان

بر اساس برخی آیات، آفرینش زمین پیش از خلقت آسمان بوده است: ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾؛ ﴿قُلْ أَئِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَلِكَ رَبُّ الْعَالَمِينَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِينَ ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ﴾ در مقابل، پاره‌ای از آیات آفرینش آسمان را قبل از خلقت زمین می‌دانند: ﴿أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا ﴾، ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾. مفسران برای حل تعارض ظاهری میان آیات، دیدگاه‌هایی بیان کرده‌اند: به باور بیشتر آنان، با اینکه آفرینش زمین پیش از آسمان بوده، گسترش آن پس از خلقت آسمان بوده است و آیه نیز بر این مطلب تصریح دارد؛ نه بر خلقت زمین، بنابراین دحوالارض به معنای گستراندن و آماده کردن زمین برای سکونت و آبادی است. این مرحله، پس از آفرینش آسمان و زمین بوده است.

بلندترین مکان زمین

برخی در پاسخ این شبهه که "اگر کعبه نخستین بخشی از زمین باشد که از زیر آب بیرون آمده، باید بلندترین نقطه زمین باشد، در حالی که چنین نیست" گفته‌اند: دحو الارض میلیون‌ها سال پیش رخ داده و در این مدت به دیده زمین‌شناسان، دگرگونی‌های بسیار پیش آمده و قله‌ها به قعر دریا و قعر دریاها به قله‌ها تبدیل شده‌اند.

دحو الارض

مهم‌ترین حادثه‌ای که در بیست و پنجم ذیقعده - از ماه‌های حج - رخ داده، «دحوالارض» یعنی گسترده شدن زمین است، روزی که رحمت خدا در آن منتشر شده است. این روز یکی از روزهای بسیار شریف است و عبادت در آن اجر و ثواب بسیاری دارد و در تمام سال یکی از چهار روزی است که روزه آن ممتاز و معادل روزه هفتاد سال است. امام(ع) فرمود: که خداوند اراده کرد زمین را خلق کند، باد را دستور داد تا بر آب وزید و موجی ایجاد شد. موج‌ها کف کردند و کف‌ها در محل کعبه چون کوه جمع شدند، سپس زمین را از زیر آن گسترانید. دحوالارض آن گونه که در برخی روایات آمده است، بدین معناست که زمین کعبه و حرم خدا در این روز از زیر آب ظاهر شده و گسترش یافته است.

1. امام صادق(ع) می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ دَحَا الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِ الْكَعْبَةِ...» ؛ «همانا خدای عز وجل زمین را از کعبه گسترد».
2. امام باقر(ع) می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَهُ قَبْلَ الْأَرْضِ ثُمَّ خَلَقَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِ فَدَحَاهَا مِنْ تَحْتِهِ»؛ «خداوند «بیت» را قبل از زمین آورده است و پس از آن زمین را خلق نموده است که زمین را از ناحیه بیت، گسترش داده و پهن نموده است».
3. امام باقر(ع) می‌فرماید: «ثُمَّ دَحَا الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا﴾»؛ «اول خانه‌ای که برای مردم قرار داده شده است، خانه‌ای است که در بکه است و مبارک است».

شب بیست و پنجم ماه ذی‌قعده، شب دحوالارض است، یعنی شب پهن شدن زمین از خانه کعبه بر روی آب. این شب از لیالی شریفه است که رحمت خدا در آن نازل می‌شود و قیام به عبادت خدا در آن اجر زیادی دارد.

از «حسن بن وشا» روایت است که گفت: من کودک بودم که با پدرم در خدمت امام رضا(ع) در این شب شام خوردیم، سپس فرمود: «لَيْلَةَ خَمْسٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ فَقَالَ لَهُ لَيْلَةُ خَمْسٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ وُلِدَ فِيهَا إِبْرَاهِيمَ(ع) وَ وُلِدَ فِيهَا عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَ فِيهَا دُحِيَتِ الْأَرْضُ مِنْ تَحْتِ الْكَعْبَةِ- فَمَنْ صَامَ ذَلِكَ الْيَوْمَ كَانَ كَمَنْ صَامَ سِتِّينَ شَهْراً». در چنین شبی حضرت ابراهیم و حضرت عیسی متولد شده‌اند و زمین از زیر کعبه پهن شده است، پس هر که روزش را روزه بدارد، گویا شصت ماه روزه داشته است. روز دحوالارض یکی از چهار روزی است که در تمام سال به فضیلت روزه ممتاز است. در روایتی، روزه‌اش مثل روزه هفتاد سال و در روایت دیگر کفاره هفتاد سال است. امام موسی بن جعفر(ع) فرمود: «فِي خَمْسٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ أَنْزَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ فَمَنْ صَامَ ذَلِكَ الْيَوْمَ كَانَ كَفَّارَةَ سَبْعِينَ سَنَةً وَ هُوَ أَوَّلُ يَوْمٍ أُنْزِلَ فِيهِ الرَّحْمَةُ مِنَ السَّمَاءِ عَلَى آدَمَ(ع)»؛ «خداوند کعبه، بیت الحرام را در بیست و پنجم ذی‌القعده فرو فرستاد، پس هر کس این روز را روزه بگیرد، کفاره هفتاد سال خواهد بود و این اولین روزی است که رحمت از آسمان بر آدم نازل گردید».

عبدالله بن مسعود می‌گوید که رسول خدا(ص) فرمود: «وَ أَنْزَلَ اللَّهُ الرَّحْمَةَ لِخَمْسِ لَيَالٍ بَقِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ فَمَنْ صَامَ ذَلِكَ الْيَوْمَ كَانَ لَهُ كَصَوْمِ سَبْعِينَ سَنَةً»؛ «و خداوند، رحمت را در بیست و پنجم ماه ذی‌القعده نازل فرمود، پس هر کس این روز را روزه بگیرد، همچون روزه هفتاد سال است». همچنین امیرمؤمنان(ع) در روایتی می‌فرماید: «أَوَّلُ رَحْمَةٍ نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ فِي خَمْسَةٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ فَمَنْ صَامَ ذَلِكَ الْيَوْمَ وَ قَامَ تِلْكَ اللَّيْلَةَ فَلَهُ عِبَادَةُ مِائَةِ سَنَةٍ صَامَ نَهَارَهَا وَ قَامَ لَيْلَهَا»؛ «هر که این روز را روزه بدارد و شب آن را به عبادت به سر آورد، برای او عبادت صد سال نوشته شود و از برای روزه‌دار این روز هر چه در میان آسمان و زمین است استغفار کند و این روزی است که رحمت خدا آن در منتشر گردیده است». مرحوم شیخ عباس قمی می‌گوید: برای این روز به غیر از روزه و عبادت و ذکر خدا و غسل، دو عمل دیگر وارد است؛ اول دو رکعت نماز در وقت چاشت (پیش از ظهر) در هر رکعت بعد از حمد، پنج مرتبه سوره والشمس بخواند و بعد از سلام نماز بخواند: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ» دوم، خواندن دعایی که شیخ در مصباح آورده است: «اللَّهُمَّ دَاحِيَ الْكَعْبَةِ وَ فَالِقَ الْحَبَّةِ...» .

مرحوم میرداماد در رساله اربعه ایام خود درباره اعمال این روز می‌گوید: «زیارت حضرت امام رضا(ع) در این روز افضل اعمال مستحبه و اَکد آداب مسنونه است. و نیز زیارت آن حضرت در روز اول رجب، مورد تأکید است. مرحوم شیخ عباس قمی می‌گوید: در روایت دیگر است که فرمود: در این روز حضرت قائم(ع) قیام خواهد نمود.

منابع

1. گودرزی، محمود، مقاله «دحوالارض»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲
2. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲
3. عابدی، احمد، مقاله «خلقت»، دانشنامه امام علی ج۱
4. تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه