دشمنی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

معناشناسی

واژه «دشمن» مرکب از دو کلمه دُش (بد، زشت) و من (نفس، ذات) به معنای بدنفس، بددل، زشت‌طبع، بدخواه و کسی است که ضرر می‌رساند[۱] و بدی و زیان شخص دیگر را بخواهد و از وی کینه در دل داشته باشد.[۲] در قرآن کریم از دشمن با واژه‌هایی چون «عدوّ»يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ[۳] که به جنبه تجاوزگری دشمن اشاره دارد و «خصم» وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ[۴]، وَقَالُوا أَآلِهَتُنَا خَيْرٌ أَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ[۵]، أَوَلَمْ يَرَ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُبِينٌ[۶] که به نزاع و درگیری او توجه می‌دهد، یاد شده است.

مصادیق دشمن در قرآن، اعم از دشمن درونی و بیرونی (فردی و اجتماعی) است. نفس اماره و هوای نفس که در کلام پیامبر اکرم(ص) دشمن‌ترینِ دشمنان، معرفی شده[۷] و شیطان که به گمراه‌کردن انسان سوگند یاد کرده، به همراه یاران او، قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ[۸]، أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ[۹]، وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا[۱۰] از دشمنان درونیِ (فردی) انسان به شمار می‌روند.

امام‌ خمینی هوای نفس و وسوسه‌های شیطانی را بزرگ‌ترین دشمنِ درونی انسان دانسته[۱۱] و بر نقش شیطان و هوای نفس در بروز اختلافات در جامعه، تأکید کرده‌ است.[۱۲] دشمنان بیرونی (اجتماعی) نیز از نظر قرآن کریم عبارت‌اند از دشمنان سیاسی خارجی مانند مشرکان و بیشتر یهودیان معاصر پیامبر(ص) که به دلیل خودپسندی و دنیاپرستیِ بسیار از ایمان به پیامبر(ص) خودداری کردند و به مکر و حیله علیه مسلمانان و پیمان‌شکنی روی آوردند لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ[۱۳]؛[۱۴] و دشمنان داخلی مانند منافقان که در عین تظاهر به ایمان و دوستی با مؤمنان، در پنهان به کارشکنی علیه مسلمانان می‌پرداختندوَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ[۱۵]، وَإِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ وَإِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ[۱۶] و همسر و فرزندان برخی از مؤمنان يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَإِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ[۱۷] که شوهر و پدران خود را از ایمان یا اعمال صالح بازمی‌دارند یا آنان را به کفر و یا گناهانی چون بخل، غصب و درآمد حرام وادار می‌کنند.[۱۸]

افزون بر هجوم دشمنان خارجی که در شکل‌های مختلف نظامی (تسلط مستقیم)، سیاسی (تسلط غیر مستقیم)، اقتصادی و فرهنگی وجود دارد،[۱۹] در داخل جامعه اسلامی نیز برخی گروه‌های مخالف وجود دارند که ضمن مخالفت با دولت اسلامی، به شورش و قیام علیه آن اقدام می‌کنند.[۲۰] این گروه‌ها به صورت فردی یا گروهی به قیام مسلحانه علیه دولت اسلامی دست می‌زنند.[۲۱] اگرچه دعوت اسلام بر صلح و آرامش، و دوری از جنگ قرار گرفته، اما دفاع از اسلام در برابر هجوم کفار و منافقان بر تمام مسلمانان واجب است.[۲۲] امام‌ خمینی با بهره‌گیری از آموزه‌های اسلام، ضمن مخالفت با جنگ و مطالبه صلح و آرامش در میان کشورهای جهان،[۲۳]دفاع در برابر تهاجم دشمنان اسلام و دفع خطرِ آن را تکلیف همه مردم می‌شمرد.[۲۴].[۲۵]

دشمن‌شناسی

در فرهنگ و معارف اسلامی، به دشمن‌شناسی بسیار توجه شده‌است. پیامبر اکرم(ص) عاقل‌ترین فرد را کسی شمرده که دشمن خویش را بشناسد و با او مخالفت کند.[۲۶] امام علی(ع) از کوچک‌ شمردنِ دشمنِ ناتوان نهی کرده[۲۷] و یک دشمن را نیز زیاد دانسته[۲۸] و به توطئه دشمن حتی پس از صلح، هشدار داده‌است.[۲۹] در نگاه ایشان بزرگ‌ترین دشمن، کسی است که حیله‌اش پنهان‌تر باشد.[۳۰]

امام‌ خمینی که مبنای فطرت انسان را بر دوستی قرار می‌دهد و دشمنی را امری عارضی به شمار می‌آورد، [۳۱] در عین حال با تأیید اهمیت دشمن‌شناسی، آن را وظیفه‌ای ضروری می‌داند[۳۲] و بر شناخت نقشه‌های دشمنان از راه تحلیل گفتار و رفتار آنان[۳۳] و انتخاب راهکار مناسب برای دفع و مقابله با آنان تأکید می‌کند.[۳۴] ایشان تاکید داشت که نباید لحظه‌ای از حیله دشمنان غفلت کرد؛[۳۵] زیرا این غفلت، خواسته دشمن است[۳۶] و فرصت همدستی و توطئه علیه انقلاب و مانع‌تراشی در پیشرفت نهضت اسلامی را فراهم می‌آورد.[۳۷]

انواع دشمن

امام‌ خمینی با توجه به آموزه‌های اسلامی، دشمن را به دو نوع درونی و بیرونی و در بُعد بیرونی، دشمنان را به دشمنان آشکار و دشمنان پنهان تقسیم می‌کند:

  1. دشمنان آشکار: دشمنان آشکار در نگاه امام‌ خمینی با توجه به شرایط روز جامعه عبارت‌اند از: قدرت‌های بزرگ شیطانی،[۳۸] اعم از امریکا،[۳۹] شوروی،[۴۰] انگلیس،[۴۱] رژیم اسرائیل[۴۲] و صدام حسین.[۴۳] ایشان دشمن اصلی اسلام، قرآن و پیامبر(ص) را ابرقدرت‌ها به‌ویژه امریکا و مولود فاسدش، رژیم اسرائیل می‌دانست که ضمن دشمنی با اساس اسلام، قرآن و سنت را مانع چپاولگری و خار راه خود می‌دانند.[۴۴] ایشان ذات اسرائیل را جنایتکار می‌شمرد[۴۵] و صدام حسین را برادر اسرائیل،[۴۶] دشمن اسلام و ائمه(ع)[۴۷] و جنایتکاری که به اعتراف دوست و دشمن، ناقض حقوق بین‌المللی و حقوق بشر[۴۸] و پایمال‌کننده تمام مواضع بین‌المللی است[۴۹] معرفی می‌کرد.
  2. دشمنان پنهان: از نظر امام‌ خمینی، دشمنان بسیاری نیز در لباس دوست، دشمنی می‌کنند[۵۰] و زیان قلم‌های آنان برای اسلام از سرنیزه رضاخان پهلوی و سلاح دشمنانِ آشکار بیشتر است.[۵۱] این گروه از دشمنان، عبارت‌اند از: مخالفان روحانیت،[۵۲] روحانی‌نماها،[۵۳] منافقان،[۵۴] مقدس‌نماها[۵۵] و برخی مطبوعات خارجی.[۵۶] ایشان معتقد بود خطر روحانی‌نمایان به‌مراتب بیشتر از دشمنان دیگر است؛ زیرا آنان با نفوذ در حوزه‌های علمیه و مسجدها و مرکزهای اسلامی، نقشه‌های شوم دشمنان دیرینه اسلام و دست‌نشاندگان استعمار را اجرا می‌کنند.[۵۷].[۵۸]

انگیزه و عوامل دشمنی

امام‌ خمینی علت اصلی دشمنی دشمنان با اسلام و جمهوری اسلامی ایران را گسترش اسلام در دنیا، به‌خطر افتادن منافع دشمنان،[۵۹] استقلال‌خواهی و راهبرد نه شرقی نه غربی ملت ایران[۶۰] و نیز ترس از صدور انقلاب اسلامی[۶۱] می‌دانست. ایشان معتقد بود پیروزی نهضت اسلامی ایران که موجب شکست دشمن و قطع امید دشمن از ادامه سلطه بر امت اسلامی شد، عامل مهم دشمنیِ روزافزون دشمنان با اسلام و انقلاب اسلامی است[۶۲] و هدف اصلی دشمنان انقلاب، ضربه‌ زدن به اسلام و نظام اسلامی و از میان‌بردن استقلال کشور، گسترش دوباره سلطه استعمارگران[۶۳] و تسلط بر موقعیت جغرافیایی حساس ایران[۶۴] است؛ چنان‌که ترویج نظریه جدایی دین از سیاست،[۶۵] تضعیف روحانیت،[۶۶] تضعیف ارکان نظام اسلامی،[۶۷] ایجاد شکاف و تفرقه‌افکنی در جامعه اسلامی،[۶۸] نیز از اهداف فرعی و مقدماتی این دشمنی‌هاست.[۶۹]

ابزارهای دشمن

قرآن کریم در بیان ابزار کار دشمن، وسوسه،فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ قَالَ يَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لَا يَبْلَى[۷۰]، الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ[۷۱] زینت‌ دادن امور زشت،فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ[۷۲]، تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ[۷۳]، وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ[۷۴] وعده دروغ،وَقَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلَا تَلُومُونِي وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ إِنِّي كَفَرْتُ بِمَا أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ[۷۵] غفلت و فراموشی یاد خدا،وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ[۷۶] ترساندن از فقرالشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ[۷۷] و امر به کارهای ناپسنديَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ[۷۸] را ابزار کار دشمن درونی (شیطان) دانسته و مکر،فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ[۷۹] کید،إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْدًا[۸۰] خدعه (فریب و نیرنگ)[۸۱] و تفرقه‌افکنیوَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ[۸۲] را برخی از روش‌های دشمنان بیرونی و سیاسی معرفی کرده‌است.

امام‌ خمینی در راستای ابزارهای یادشده مهم‌ترین شگرد دشمنان اسلام را از گذشته تاکنون ایجاد اختلاف در میان مسلمانان می‌دانست[۸۳] که امری کاملاً حساب‌شده و از روی نقشه و برنامه اجرا شده‌است و بر خلاف دشمنی‌های ظاهری نظامی و اقتصادی، نگران‌کننده و موجب فساد درونی است.[۸۴] افزون بر این، مهم‌ترین ابزارهای دشمن، در نگاه ایشان عبارت‌اند از ابزارهای فرهنگی و تبلیغاتی. ایشان بیش از همه، بر تأثیر مخرب ابزارهای فرهنگی و تبلیغاتی دشمن تأکید می‌کرد و خطر قلم[۸۵] و رسانه‌های دشمن را[۸۶] از خطر سرنیزه بیشتر می‌دانست.[۸۷] ایشان معتقد بود دشمن برای مقابله با اسلام و انقلاب و تحقیر فرهنگ اسلامی، از روش‌های گوناگون مانند مسخ فرهنگ بومی و حاکمیت فرهنگ بیگانه،[۸۸] ترویج اسلام امریکایی،[۸۹] محو آثار دیانت و ضربه‌ زدن به اسلام به نام اسلام،[۹۰] تبلیغات همه‌جانبه، شایعه‌سازی و فریب (جنگ روانی[۹۱] ترویج آزادی همراه با فساد و فحشا و منهای اخلاق،[۹۲] نفوذ در ارگان‌ها،[۹۳] القای ناکارآمدی نظام اسلامی[۹۴] و خدشه‌دارکردن چهره انقلاب اسلامی نزد دیگر مسلمانان[۹۵] بهره می‌برد. مهم‌ترین ابزارهای فرهنگی و تبلیغاتی دشمن در این مسیر، مطبوعات،[۹۶] گروه‌های هنری[۹۷] و خبرگزاری‌ها[۹۸] هستند که حتی در داخل برخی از کشورهای اسلامی، به نفع دشمن و به ضرر مسلمانان استفاده می‌شوند.[۹۹] ایشان در راستای این نگاه معتقد بود حمله نظامی یا محاصره اقتصادی دشمن، در برابر ابزارهای فرهنگی اهمیت کمتری دارد و نگران‌کننده نیست؛ زیرا این ابزارها، ملت و کشور را فعال‌تر می‌کنند و در نهایت به نفع کشور خواهند بود.[۱۰۰].[۱۰۱]

راهبردهای مقابله با دشمن

قرآن کریم در آیات چندی به مقابله با دشمنان اسلام و جامعه اسلامی و لزوم ایستادگی در برابر آنان فراخوانده استيَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا زَحْفًا فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ[۱۰۲]، يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ[۱۰۳]، يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِن يَكُن مِّنكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُواْ مِئَتَيْنِ وَإِن يَكُن مِّنكُم مِّائَةٌ يَغْلِبُواْ أَلْفًا مِّنَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ يَفْقَهُونَ [۱۰۴] و از مسلمانان می‌خواهدکه به مبارزه در راه خدا و نجات مردان و زنان ناتوانی که خواهان رهایی از ستم و فشار هستند قیام کنندوَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا[۱۰۵] و در راه جهاد و مبارزه از فداکاری با جان و مال خود دریغ نورزند.انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ[۱۰۶] فقهای اسلامی نیز به پیروی این آیات و نیز روایات فراوانی که در وجوب مقابله با دشمنان وجود دارد،[۱۰۷] بر این وظیفه تأکید کرده و دفاع از سرزمین اسلامی را در برابر هجوم دشمن واجب شمرده‌اند.[۱۰۸]

امام‌ خمینی نیز مقابله با دشمن، دفاع از اسلام و سرزمین‌های مسلمانان را به هر وسیله ممکن، اعم از بذل جان و مال، بی‌نیاز از اذن حاکم شرع و بی‌هیچ قید و شرطی واجب شمرده‌است.[۱۰۹] طبق فتوای ایشان، اگر نفوذ سیاسی و اقتصادی و نقشه‌های بیگانگان منجر به استعمار و سلطه بر سرزمین‌های اسلامی و وهن و ضعف اسلام و مسلمانان شود، دفاع با ابزار سیاسی و اقتصادیِ مناسب و مقاومت منفی مانند ترک روابط تجاری و معامله و مراوده با آنان از سوی دولت یا بخش خصوصی و تاجران مسلمان، واجب و برقراری هر نوع ارتباط و مراوده حرام است.[۱۱۰]

امام‌ خمینی با توجه به آموزه‌های دینی مبنی بر لزوم آمادگی کامل در برابر دشمنوَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ[۱۱۱] و تجربیات سال‌ها مبارزه با استبداد داخلی و استعمارگران خارجی، همواره بر هوشیاری و بیداری در مقابل توطئه‌ها و نقشه‌های بیگانگان تأکید می‌کرد.[۱۱۲] ایشان وحدت کلمه [۱۱۳] و استقامت همه مردم و مسئولان[۱۱۴] را از لوازم مهم مقابله با دشمن دانسته و همواره گوشزد می‌کرد که راه رسیدن به وحدت و انسجام بیرونی، غلبه بر دشمن درونی و هوای نفس است و همین عامل، موجب پیروزی بر دشمن بیرونی خواهد بود.[۱۱۵] ایشان از آنجا که بنیان کار ابرقدرت‌ها را بر فریب و دشمنی می‌دانست،[۱۱۶] احتمال تجاوز بیگانگان را به کشور، جدی می‌شمرد [۱۱۷] و مجهزشدن به سلاح ایمان و صبر، تقویت بنیه علمی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی کشور،[۱۱۸] عمل به تکالیف الهی،[۱۱۹] کار و تلاش اقتصادی، حفظ استقلال و قطع وابستگی به شرق و غرب[۱۲۰] و استقلال فکری و خودباوری[۱۲۱] را از عوامل مهم برای دفع تهدیدات احتمالی بیگانگان و مقابله با دشمن در عرصه‌های گوناگون به شمار می‌آورد.

از سوی دیگر، قرآن کریم درباره اخلاقِ برخورد با دشمن، در عین اجازه مقابله به مثل با دشمن متجاوز،الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ[۱۲۲] بر رعایت تقوا و عدالت با وی تأکیديَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ[۱۲۳]،يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ[۱۲۴] و از نظر اخلاقی، مؤمنان را از ناسزاگویی به دشمن منع کرده‌است.وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ[۱۲۵] پیامبر اسلام(ص) نیز که مایه رحمت برای همه جهانیانوَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ[۱۲۶] و دارای اخلاقی والا بود،وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ[۱۲۷] در برخورد با دشمن و مخالفان برانداز، نخست اصل نرمی و مدارا را رعایت می‌کرد و در صورت اقدامِ دشمن علیه امنیت عمومی و ارکان دین، به عنوان آخرین راه، به مقابله با دشمن می‌پرداخت[۱۲۸] و در عین حال از هر فرصتی برای تنش‌زدایی و ترک درگیری استفاده می‌کرد.[۱۲۹] امیرالمؤمنین علی(ع) هم در برابر دشمنان، نخست با پرهیز از جنگ و با استدلال و برهان به دعوت آنان به حق می‌پرداخت و آنان را به مناظره فرا می‌خواند و پس از اتمام حجت و در صورت ضرورت، اقدام به جنگ می‌کرد.[۱۳۰]

امام‌ خمینی با پیروی از این اصل اسلامی، در عین اینکه وظیفه خود را هدایت همه مردم دنیا حتی دشمنان (در صورت توان) می‌دانست[۱۳۱] و ضمن مخالفت با جنگ، خواهان صلح برای همه بشر بود،[۱۳۲] اما برخورد قاطع با دشمن را نیز در صورت حمله و تجاوز، لازم می‌شمرد.[۱۳۳] ایشان اصولاً استقرار صلح واقعی در جهان را وابسته به نابودی مستکبران می‌دید[۱۳۴] و معتقد بود دعوت به جنگ در اسلام، برای نجات مردم و توسعه صلح و رحمت در جهان است.[۱۳۵].[۱۳۶]

منابع

پانویس

  1. دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۹۵۹۳/۷.
  2. عمید، فرهنگ فارسی، ۶۰۳.
  3. «ای مؤمنان! اگر برای جهاد در راه من و به دست آوردن خرسندی من (از شهر خود) بیرون می‌آیید، دشمن من و دشمن خود را دوست مگیرید که به آنان مهربانی ورزید در حالی که آنان به آنچه از سوی حق برای شما آمده است کفر ورزیده‌اند؛ پیامبر و شما را (از شهر خود) بیرون می‌کنند که چرا به خداوند -پروردگارتان- ایمان دارید، پنهانی به آنان مهربانی می‌ورزید و من به آنچه پنهان و آنچه آشکار می‌دارید داناترم و از شما هر کس چنین کند به یقین، راه میانه را گم کرده است» سوره ممتحنه، آیه ۱.
  4. «و از مردم کسی است که گفتارش درباره زندگی این جهان تو را به شگفتی وا می‌دارد و خداوند را بر آنچه در دل دارد گواه می‌گیرد و همو کینه‌توزترین دشمنان است» سوره بقره، آیه ۲۰۴.
  5. «و گفتند: آیا خدایان ما بهترند یا او؟ آن را برای تو مثل نزدند مگر به چالش (با تو) بلکه آنان قومی (چالشگر و) ستیزه‌جویند» سوره زخرف، آیه ۵۸.
  6. «و آیا آدمی ندیده است که ما او را از نطفه‌ای آفریده‌ایم و ناگاه ستیزه‌جویی آشکار است؟» سوره یس، آیه ۷۷.
  7. فیض کاشانی، الوافی، ۲۱۶/۱۲.
  8. «گفت: به ارجمندی تو سوگند که همگی آنان را گمراه خواهم کرد» سوره ص، آیه ۸۲.
  9. «ای فرزندان آدم! آیا به شما سفارش نکردم که شیطان را نپرستید که او دشمن آشکار شماست؟» سوره یس، آیه ۶۰.
  10. «و (یاد کن) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم برای آدم فروتنی کنید! (همه) فروتنی کردند جز ابلیس که از پریان بود و از فرمان پروردگارش سر پیچید؛ با این حال آیا شما او و فرزندانش را به جای من به سروری برمی‌گزینید با آنکه آنان دشمن شمایند؟ بد جایگزینی برای ستمگرانند» سوره کهف، آیه ۵۰.
  11. امام‌ خمینی، آداب الصلاة، ۲۲۷ ـ ۲۲۸؛ امام‌ خمینی، صحیفه، ۹۱/۱۹.
  12. امام‌ خمینی، صحیفه، ۲۸۴/۶.
  13. «بی‌گمان یهودیان و مشرکان را دشمن‌ترین مردم به مؤمنان می‌یابی و نزدیک‌ترین آنان در دوستی به مؤمنان کسانی را می‌یابی که می‌گویند ما مسیحی هستیم؛ این از آن روست که برخی از آنان کشیشان و راهبانی (حقجو) هستند و اینکه آنان گردنکشی نمی‌کنند» سوره مائده، آیه ۸۲.
  14. طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۸۰/۶؛ مکارم شیرازی، ۷۴/۵.
  15. «و از مردم کسی است که گفتارش درباره زندگی این جهان تو را به شگفتی وا می‌دارد و خداوند را بر آنچه در دل دارد گواه می‌گیرد و همو کینه‌توزترین دشمنان است» سوره بقره، آیه ۲۰۴.
  16. «و هنگامی که آنان را ببینی، پیکرهاشان تو را به شگفتی می‌آورد و چون چیزی گویند به گفتارشان گوش می‌سپاری (اما) گویی چوب‌هایی خشکند پشت داده بر دیوار، هر بانگی را به زیان خود می‌پندارند، آنان دشمنند، از آنها دوری گزین! خدایشان لعنت کناد! چگونه (از حق) بازگردانده می‌شوند؟» سوره منافقون، آیه ۴.
  17. «ای مؤمنان! برخی از همسران و فرزندانتان دشمن شمایند پس، از آنان دوری گزینید و اگر درگذرید و ببخشایید و چشم بپوشید بی‌گمان خداوند (نیز) آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره تغابن، آیه ۱۴.
  18. طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۳۰۶/۱۹ ـ ۳۰۷
  19. رفیع، فرهنگ مهاجم، فرهنگ مولد، ۹۱ ـ ۹۲.
  20. سهرابی، استراتژی دفاعی در اندیشه امام‌ خمینی، ۶۰.
  21. سهرابی، استراتژی دفاعی در اندیشه امام‌ خمینی، ۶۵.
  22. طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۶۴/۲ ـ ۶۶.
  23. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۶۱/۱۳.
  24. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۷۳/۸؛ ۱۵۹/۱۲ و ۱۱۷/۱۵، ۴۰۰.
  25. مظفری، آیت، مقاله «دشمن»، دانشنامه امام خمینی، ج۵، ص۳۹۱ – ۳۹۵.
  26. دیلمی، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، ۳۳۷.
  27. آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۳۳۴.
  28. آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۴۶۲.
  29. نهج البلاغه، نامه ۵۳، ۴۷۱.
  30. آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۴۸۰.
  31. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۵۰۰/۷.
  32. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۴۶۳/۱۲.
  33. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۴۶۹/۱۵ ـ ۴۷۰.
  34. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۴۶۲/۱۲ و ۴۷۰/۱۵.
  35. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۹۵/۲۱.
  36. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۹/۱۵.
  37. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۴۵۴/۷ و ۲۲۲/۹ ـ ۲۲۳.
  38. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۱۷/۱۱ و ۵۱۴.
  39. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۸/۱۹ و ۹۶ ـ ۹۷.
  40. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۵۲۰/۱۵.
  41. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۸۱/۱.
  42. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۳۳/۱ و ۲۸/۱۹.
  43. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۳۴۱/۱۳.
  44. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۸/۱۹.
  45. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۸۵/۱۷.
  46. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۳۲/۱۹.
  47. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۳۴۱/۱۳.
  48. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۳۹۸/۲۱.
  49. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۸۲/۱۳.
  50. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۷.
  51. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۳۰۸/۱۰.
  52. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۴۷۴/۹.
  53. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۴۸۹/۲.
  54. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۵۸/۱۷.
  55. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۰۴/۲۱.
  56. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۳۰۰/۱۱.
  57. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۴۸۹/۲.
  58. مظفری، آیت، مقاله «دشمن»، دانشنامه امام خمینی، ج۵، ص۳۹۱ – ۳۹۵.
  59. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۰۹/۱۵.
  60. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۰۹/۱۵ و ۲۵۰/۱۶.
  61. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۳۸/۱۵.
  62. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۷۷/۱۲.
  63. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۸۴/۶؛ ۷/۱۲ و ۴۰۶/۱۷.
  64. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷/۱۰.
  65. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۰۴/۱۷.
  66. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۰۳/۳ ـ ۲۰۴ و ۳۵۹/۱۳.
  67. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۷۵/۶.
  68. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۹۱/۱۴ ـ ۱۹۲، ۴۳۲؛ ۴۷۰/۱۵ ـ ۴۷۱ و ۴۰۵/۱۷ ـ ۴۰۶.
  69. مظفری، آیت، مقاله «دشمن»، دانشنامه امام خمینی، ج۵، ص۳۹۱ – ۳۹۵.
  70. «اما شیطان او را وسوسه کرد، گفت: ای آدم! می‌خواهی تو را به درخت جاودانگی و (آن) فرمانروایی که فرسوده نمی‌شود راهبر شوم» سوره طه، آیه ۱۲۰.
  71. «که در دل‌های آدمیان وسوسه می‌افکند،» سوره ناس، آیه ۵.
  72. «پس چرا آنگاه که خشم ما به سراغشان آمد لابه نکردند؟ لکن (در حقیقت) دل‌هایشان سخت شد و شیطان، کاری را که انجام می‌دادند برای آنان آراست» سوره انعام، آیه ۴۳.
  73. «سوگند به خداوند که ما به سوی امّت‌های پیش از تو (نیز پیامبرانی) فرستاده‌ایم امّا شیطان کردار آنان را در چشمشان آراست، پس او در آن روز سرور آنهاست و آنان را عذابی دردناک خواهد بود» سوره نحل، آیه ۶۳.
  74. «او و قومش را (چنین) یافتم که به جای خداوند به خورشید سجده می‌برند و شیطان کارهایشان را برای آنان آراسته و از راه (درست) آنان را باز داشته است، از این روی راهنمایی نیافته‌اند» سوره نمل، آیه ۲۴.
  75. «و چون کار به پایان آید شیطان می‌گوید: خداوند به شما وعده راستین کرده بود و من به شما وعده کردم و وفا نکردم و مرا بر شما هیچ چیرگی نبود جز اینکه شما را فرا خواندم و شما پذیرفتید پس مرا سرزنش مکنید و خود را سرزنش کنید، نه من فریادرس شمایم و نه شما فریادرس منید، پیش‌تر (هم) که مرا (در کار خداوند) شریک می‌پنداشتید انکار کردم، بی‌گمان برای ستمکاران عذابی دردناک (در پیش) خواهد بود» سوره ابراهیم، آیه ۲۲.
  76. «و برای آنانکه از یاد (خداوند) بخشنده دل بگردانند شیطانی می‌گماریم که همنشین آنها خواهد بود» سوره زخرف، آیه ۳۶.
  77. «شیطان شما را از تنگدستی می‌هراساند و به کار زشت وا می‌دارد و خداوند شما را به آمرزش و بخششی از سوی خویش نوید می‌دهد؛ و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره بقره، آیه ۲۶۸.
  78. «ای مؤمنان! گام‌های شیطان را پی نگیرید و هر کس گام‌های شیطان را پی بگیرد (بداند که) بی‌گمان او به کار زشت و ناپسند فرمان می‌دهد و اگر بخشش خداوند و بخشایش وی بر شما نبود هرگز هیچ یک از شما پاک نمی‌ماند اما خداوند هر که را بخواهد پاک می‌دارد و خداوند شنوایی داناست» سوره نور، آیه ۲۱.
  79. «نفس (امّاره) او کشتن برادرش را بر وی آسان گردانید پس او را کشت و از زیانکاران شد» سوره مائده، آیه ۳۰.
  80. «آنان نیرنگی می‌بازند» سوره طارق، آیه ۱۵.
  81. بقره، آیه ۹.
  82. «و کسانی هستند که مسجدی را برگزیده‌اند برای زیان رساندن (به مردم) و کفر و اختلاف افکندن میان مؤمنان و (ساختن) کمینگاه برای آن کس که از پیش با خداوند و پیامبر وی به جنگ برخاسته بود؛ و سوگند می‌خورند که ما جز سر نیکی نداریم و خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۱۰۷.
  83. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۲.
  84. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۵۰۵/۱۱.
  85. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۵۲۷/۹.
  86. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۳۹۴/۱۲.
  87. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۳۰۰/۱۱.
  88. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۲/۴.
  89. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۸۰/۲۱ و ۱۲۰.
  90. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۲.
  91. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۴۰/۱۰ و ۸۹/۱۸.
  92. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۵۳۶/۷.
  93. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۵۲/۷.
  94. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۱۰/۱۳ و ۳۳۵/۱۵.
  95. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۰۸/۱۳.
  96. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۵۳۷/۷ و ۱۷/۱۲.
  97. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۵۷/۱۳.
  98. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۲۷/۱۶.
  99. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۵۷/۱۳.
  100. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۵۰۵/۱۱.
  101. مظفری، آیت، مقاله «دشمن»، دانشنامه امام خمینی، ج۵، ص۳۹۱ – ۳۹۵.
  102. «ای مؤمنان! چون با انبوه کافران رویاروی شدید از آنان واپس مگریزید!» سوره انفال، آیه ۱۵.
  103. «ای مؤمنان! چون با دسته‌ای (از دشمن) رویاروی شدید استوار باشید و خداوند را بسیار یاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره انفال، آیه ۴۵.
  104. «ای پیامبر! مؤمنان را به کارزار برانگیز، اگر از شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز می‌گردند و اگر از شما صد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می‌شوند زیرا آنان گروهی هستند که درنمی‌یابند» سوره انفال، آیه ۶۵.
  105. «و چرا شما در راه خداوند نبرد نمی‌کنید و (نیز) در راه (رهایی) مستضعفان از مردان و زنان و کودکانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.
  106. «سبکبار و گرانبار رهسپار شوید و با مال و جانتان در راه خداوند جهاد کنید؛ این، اگر بدانید برای شما بهتر است» سوره توبه، آیه ۴۱.
  107. کلینی، الکافی، ۲/۵ ـ ۵۲؛ حر عاملی تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۹/۱۵ ـ ۱۴۹.
  108. حلبی، الکافی فی الفقه، ۲۴۶؛ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۱۴/۲۱ ـ ۱۵.
  109. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۱۷/۱۵؛ امام‌ خمینی، تحریر الوسیله، ۴۶۱/۱.
  110. امام‌ خمینی، تحریر الوسیله، ۴۶۱/۱ ـ ۴۶۲.
  111. «و آنچه در توان دارید از نیرو و اسبان آماده در برابر آنان فراهم سازید که بدان دشمن خداوند و دشمن خود را به هراس می‌افکنید؛ و نیز جز آنها کسانی دیگر را که شما نمی‌شناسید (اما) خداوند آنان را می‌شناسد؛ و آنچه در راه خداوند ببخشید، به شما تمام باز خواهند داد و بر شما ستم نخواهد رفت» سوره انفال، آیه ۶۰.
  112. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۶/۱۲۶ و ۲۶۲.
  113. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۰۲، ۵۱۱ و ۵۱۵.
  114. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۹/۵۱۴ و ۱۹/۱۹۵.
  115. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۴۸۴ ـ ۴۸۵.
  116. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۱۲۱.
  117. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۱/ ۹۴ و ۱۹۴ ـ ۱۹۵
  118. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۱/ ۹۴ و ۱۹۴ ـ ۱۹۵.
  119. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۲۰۳ ـ ۲۰۴.
  120. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۲ و ۱۹/۱۵۸.
  121. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۹/۵۱۶.
  122. «(این) ماه حرام در برابر (آن) ماه حرام است و حرمت شکنی‌ها قصاص دارد پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید، و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره بقره، آیه ۱۹۴.
  123. «ای مؤمنان! (حرمت) شعائر خداوند را و نیز (حرمت) ماه حرام و قربانی‌های بی‌نشان و قربانی‌های دارای گردن‌بند و (حرمت) زیارت‌کنندگان بیت الحرام را که بخشش و خشنودی پروردگارشان را می‌جویند؛ نشکنید و چون از احرام خارج شدید می‌توانید شکار کنید و نباید دشمنی با گروهی که شما را از (ورود به) مسجد الحرام باز داشتند، وادارد که به تجاوز دست یازید؛ و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید و از خداوند پروا کنید، بی‌گمان خداوند سخت کیفر است» سوره مائده، آیه ۲.
  124. «ای مؤمنان! برای خداوند بپاخیزید و با دادگری گواهی دهید و نباید دشمنی با گروهی شما را وادارد که دادگری نکنید، دادگری ورزید که به پرهیزگاری نزدیک‌تر است و از خداوند پروا کنید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مائده، آیه ۸.
  125. «و به آنهایی که مشرکان به جای خداوند (به پرستش) می‌خوانند دشنام ندهید تا آنان (نیز) از سر دشمنی به نادانی خداوند را دشنام ندهند؛ بدینسان ما کردار هر امتی را (در دیدشان) آراسته‌ایم سپس بازگشتشان به سوی پروردگارشان است آنگاه آنان را از آنچه انجام می‌داده‌ا» سوره انعام، آیه ۱۰۸.
  126. «و تو را جز رحمتی برای جهانیان، نفرستاده‌ایم» سوره انبیاء، آیه ۱۰۷.
  127. «و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.
  128. ملک‌زاده، سیره سیاسی معصومان(ع) در عصر حاکمیت، ۱۸۸.
  129. جمعی از محققان، سیره سیاسی پیامبر اعظم(ص)، ۴۷۲.
  130. ملک‌زاده، سیره سیاسی معصومان(ع) در عصر حاکمیت، ۱۹۴.
  131. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۳۷۰/۱۱.
  132. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۲۸۸/۵ و ۲۶۱/۱۳.
  133. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۸۰/۲۰.
  134. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۴۴/۱۲.
  135. امام‌ خمینی، صحیفه امام، ۱۱۵/۱۹ ـ ۱۱۶.
  136. مظفری، آیت، مقاله «دشمن»، دانشنامه امام خمینی، ج۵، ص۳۹۱ – ۳۹۵.