شأن نزول آیه ولایت از دیدگاه اهل سنت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شأن نزول آیه ولایت است. شأن نزول آیه ولایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شأن نزول آیه ولایت در علوم قرآنی - شأن نزول آیه ولایت در حدیث - شأن نزول آیه ولایت در کلام اسلامی - شأن نزول آیه ولایت از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

علمای بزرگ اهل سنت، همچون قاضی عبدالعضد ایجی، شریف جرجانی، سعدالدین تفتازانی و علاءالدین قوشجی سمرقندی، به اجماع مفسران اعتراف کرده‌اند که آیه درباره علی بن ابیطالب (ع) است.

این خبر نزد محدثان و راویان بسیار معروف است. آلوسی می‌گوید: «بیشتر محدثان بر این باورند که این آیه درباره علی(ع) نازل شده است». تعبیر «اجماع» درباره مفسران و «غالب» درباره محدثان راوی این رویداد، به معنای مخالفت برخی از راویان مخالف با این شأن نزول نیست، بلکه اختلاف در تعبیر، بر پایه کار هر یک از آنها استوار است؛ یعنی مفسران در سیر کار خود به این آیه رسیدند و به دلیل فراوانی نقل و اتقان و قطعی بودن خبر، نتوانستند بدون اشاره اجمالی یا تفصیلی از آن بگذرند و داستان را یاد کردند. اما اهل حدیث چنین مسیری را پیش روی ندارند و برخی از آنان در مجموعه حدیثی خود از این رویداد سخن به میان نیاورده‌اند.

علامه حلی از علمای شیعه، در اشتهار این سبب نزول میان علمای امت می‌نویسد: علمای اسلام بر نزول این آیه درباره علی(ع) اجماع کرده‌اند و این در صحاح اهل سنت نیز مذکور است. هنگامی که علی(ع) در نماز خویش و پیش روی صحابه انگشتر خود را به مسکین صدقه داد، این آیه فرود آمد.

سید مرتضی می‌نویسد: «اهل نقل اتفاق کرده‌اند بر اینکه زکات دهنده در رکوع نماز، علی(ع) است». شیخ مفید می‌گوید: ثابت شد که ولایت یاد شده در آیه، برای کسی ثابت است که در رکوع نماز، زکات پرداخت و هیچ‌کس از اهل قبله، چنین کاری را جز برای امیرمؤمنان(ع) ادعا نکرده است؛ پس ناگزیر مقصود از الَّذِينَ آمَنُوا، امام علی(ع) است.

ابن شهر آشوب نیز می‌گوید: «امت اجماع کرده‌اند بر اینکه این آیه درباره علی(ع) فرود آمد؛ هنگامی که انگشتری خود را در رکوع صدقه داد و در این‌باره خلافی میان مفسران نیست». راضی می‌نویسد: نزول آیه درباره علی(ع) از چیزهایی است که مفسران بر آن اجماع کرده‌اند و این اجماع را جمعی از اَعلام اهل سنت، همچون امام قوشجی، در مبحث امامت از شرح تجرید آورده‌اند.

امام هادی(ع) در نامه‌ای به اهل اهواز در پاسخ به مسئله جبر و تفویض فرمود: اهل دانش بر این نکته اتفاق دارند که این آیه درباره علی(ع) نازل شد؛ هنگامی که در رکوع انگشتری خویش را صدقه داد؛ پس خداوند این عمل او را سپاس گزارد و این آیه را نازل فرمود.

روایات فراوانی در منابع فریقین بر نزول آیه ولایت درباره امام علی(ع) دلالت می‌کنند.

۱. سلمة بن کهیل روایت کرده است: «حدثنا أبو سعيد الأشجع ثنا الفضل بن دكين أبو نعيم الأحوال، ثنا موسى بن قيس الحضرمي عن سلمة بن كهيل قال: تَصَدَّقَ عَلِيٌّ بِخَاتَمِهِ وَ هُوَ رَاكِعٌ فَنَزَلَتْ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ...»؛ «علی(ع) انگشتری خود را در رکوع نماز صدقه داد و آن، گاه آیه: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ... نازل شد».

1. ابن ابی‌حاتم؛ ذهبی درباره او می‌گوید: «ابن ابی‌حاتم، حافظ معروف، ناقد شهیر، صاحب تفسیر، شیخ محدثان و در متن و سند روایات بسیار خبره و آگاه بوده است».
2. ابوسعید اشج؛ ذهبی می‌گوید: ابوحاتم درباره او گفته است: «او موثق و امام اهل زمان خویش بود و شطوی درباره او گفته است: «کسی را از او با حافظه‌تر ندیدم» و ابن حجر درباره او گفته است: «او موثق است».
3. فضل بن دکین؛ ابن ابی‌حاتم می‌گوید: «از پدرم درباره ابونعیم، فضل بن دکین پرسیدم». او گفت: او شخص موثقی است». ذهبی می‌گوید: «بخاری و ابوزرعه و گروه‌های دیگری از او روایت نقل کرده‌اند». ابن حجر نیز می‌گوید: «او موثق است و روایاتی محکم دارد و از اساتید بخاری بوده است».
4. موسی بن قیس حضرمی؛ ابن ابی‌حاتم به نقل از یحیی بن معین می‌گوید: «حضرمی موثق است و اشکالی بر او وارد نیست». ذهبی می‌گوید: «او موثق، اما شیعه است». ابن حجر نیز گفته است: «حضرمی... انسانی راست‌گو و متهم به تشیع است».
5. سلمة بن کهیل؛ ذهبی گفته او از علمای موثق کوفه بوده است.... ابن حجر: «او موثق بوده است».

۲. «حدثنا الربيع بن سليمان المرادي، ثنا أيوب بن سويد، عن عتبة بن أبي حكيم في قوله: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا، قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ‌»؛ «عتبة بن ابی‌حکیم نقل کرده است: آیه درباره علی بن ابی‌طالب(ع) نازل شده است».

1. وثاقت ابن ابی‌حاتم، گذشت.
2. ربیع بن سلیمان مرادی، ذهبی می‌گوید: «او مؤذن، فقیه و حافظ بوده است». ابن حجر نیز می‌گوید: «او موثق بوده است».
3. ایوب بن سوید را ابن حبان، حاکم نیشابوری، ابن حجر عسقلانی و البانی توثیق کرده‌اند.
4. عتبه بن ابی‌حکیم همدانی ابوالعباس، مزی گفته است: «از دید محمود بن خالد، عتبه بن ابی‌حکیم ثقه است... و ابوالقاسم طبرانی می‌گوید: «عتبه بن ابی‌حکیم از ثقات مسلمانان است». ابن حبان او را در ثقات آورده است.

ابن ابی‌حاتم می‌گوید: «از پدرم درباره او پرسیدم». او گفت «صالح است و اشکالی بر او وارد نیست». حاکم روایت عتبه بن ابی‌حکیم را صحیح دانسته و ذهبی نیز آن را پذیرفته است.

۳. «حدثنا إسماعيل بن إسرائيل الرملي، قال: ثنا أيوب بن سويد قال: ثنا عتبة بن أبي حكيم في هذه الآية: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا قال علي بن أبي طالب(ع)»؛ ابن جریر طبری از عتبه ابن ابی‌حکیم روایت کرده است: «اسماعیل بن اسرائیل رملی، از ایوب بن سوید، از عتبة بن ابی‌حکیم درباره آیه إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ... روایت کرد: «این آیه درباره علی بن ابی‌طالب(ع) نازل شده است».

1. ابن جریر طبری؛ ذهبی: «او ثقه، صادق، حافظ، سرشناس در تفسیر و امام در فقه بود.»...
2. اسماعیل بن اسرائیل رملی؛ رازی: «ما از او روایت نمودیم و او راست‌گوست».
3. ایوب بن سوید که پیش‌تر درباره او سخن رفت.
4. عتبه بن ابی‌حکیم که شرح حال او گفته شد.

۴. حدثنا أبو عبد الله محمد بن عبد الله الصفار، قال: ثنا أبو يحيى عبد الرحمن بن محمد ابن سلم الرازي بإصبهان، قال: ثنا يحيى بن الضريس قال: ثنا عيسى بن عبد الله بن عبيد الله بن عمر بن علي بن أبي طالب، قال: ثنا أبي، عن أبيه، عن جده، عن علي، قال: نزلت هذه الآية على رسول الله: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ... فخرج رسول الله و دخل المسجد و الناس يصلون بين راكع و قائم فصلى؛ فإذا سائل، قال: يا سائل أعطاك أحد شيئا؟ فقال: لا، إلا هذا الراكع –لعلي- أعطاني خاتماً؛ «حاکم گفته است: ابو عبدالله محمد بن عبدالله صفار، از ابویحیی عبد الرحمان بن محمد بن سلم رازی اصبهانی، از یحیی بن ضریس از عیسی بن عبد الله بن عبد الله بن عمر بن علی بن أبی‌طالب(ع) روایت کرده است: پدرم از پدرش از جدش از علی بن أبی‌طالب(ع) روایت کرده است: آیه إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ... بر رسول خدا(ص) نازل شد و آن حضرت به مسجد رفت؛ در حالی که مردم مشغول نماز بودند. آن حضرت نیز نماز گزارد تا آنکه سائلی آمد و حضرت به او فرمود: «ای سائل! آیا کسی چیزی به تو بخشش نمود»؟ سائل گفت: «خیر، به جز این شخص که در حال رکوع است؛ یعنی علی بن أبی‌طالب(ع) و به من انگشتری عطا فرمود».

1. محمد بن عبدالله صفار؛ ذهبی او را استاد امام، محدث، اسوه، زاهد خوانده است. سمعانی: «او زاهد، خوش‌سیرت، با ورع و خیر بوده است».
2. ابویحیی عبد الرحمان بن محمد؛ ابن حبان: «او از محدثان اصفهان با احادیثی مقبول، بوده است». ذهبی: «او حافظ و از ذخایر علم است».
3. محمد بن یحیی بن ضریس؛ رازی: «او راست‌گو بوده است».
4. عیسی بن عبدالله علوی؛ ابن حبان او را در ثقات آورده است.
5. عبدالله؛ ذهبی او را موثق دانسته است.
6. محمد بن عمر بن علی بن ابی‌طالب(ع)؛ ذهبی گفته است: «او موثق است». ابن حجر درباره او گفته است: «او راست‌گوست».
7. عمر بن علی بن ابی‌طالب(ع)؛ ابن حجر گفته است: «او موثق بوده است». ذهبی گفته است: «او موثق بوده است».

۵. طبرانی می‌گوید: هنگامی که این آیه در شأن امیرالمؤمنین (ع) نازل شد، پیامبر آیه را قرائت کرده و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ».

۶. «جصاص» که از مفسران نامدار اهل سنت است، می‌گوید: آیه إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ در شأن امیرالمؤمنین (ع) نازل شده است. همان زمانی که او در حالی که در رکوع بود، انگشتر خود را به فقیر داد.

۷. «ثعلبی» نیز در تفسیر این آیه می‌گوید: این آیه مربوط به علی بن ابی طالب (ع) است. زمانی که سائلی در مسجد پیامبر از او کمک خواست و امیرالمؤمنین (ع) انگشتر خود را به او داد.

۸. همچنین «قرطبی» در تفسیرش و زمخشری در کشاف، و «ابی السعود» نیز در تفسیرش و ابن اثیر در بحر المحیط و «سیوطی» در لباب النقول ذیل آیه شریفه می‌گویند که این آیه در حق امیرالمؤمنین (ع) نازل شده است.

نتیجه: بر اساس اجماع مفسران و نقل محدثان، علی(ع) در رکوع انگشتر خود را به سائل داد و این آیه در شأن وی نازل شد. با توجه به این واقعه و دیگر قرینه‌ها، لفظ مشترک «ولی» در این آیه به معنای سرپرست عام امت به کار رفته است و بر ولایت کلی الهی دلالت می‌کند و از دید تکوینی و تشریعی برای رسول(ص) و امام علی(ع) پس از آن حضرت، اثبات‌پذیر است.

رد ادعای بی‌مدرک ابن تیمیه

ابن تیمیه که وهابیان لقب شیخ الاسلام به او داده‌اند، می‌گوید: «این نقل که در آن آمده این آیه در حق علی (ع) نازل شده است، جعلی بیش نیست، اصولاً در تفاسیر مهمی چون ابن جریر طبری و ابن ابی حاتم نیامده است».

اما ما می‌دانیم که بر خلاف نظر او طبری و ابن ابی حاتم روایات این آیه را می‌آورند و البته با سند صحیح نقل می‌کنند: ابن ابی حاتم در تفسیرش از ابی سعید اشج از فضل بن دکین از ابونعیم احول از موسی بن قیس حضرمی از سلمه بن کهیل نقل می‌کند: «تَصَدَّقَ عَلِيٌّ بِخَاتَمِهِ وَ هُوَ رَاكِعٌ فَنَزَلَتِ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ»: امیرالمؤمنین (ع) انگشترش را در حال رکوع صدقه داد، این آیه نازل شد.

ابن تیمیه در همین کتاب نسبت به ابن ابی حاتم می‌گوید: وی از علمای بزرگی است که لسان صدق دارد، تفسیرش متضمن روایات قابل اعتماد است. ابن ابی حاتم خود در توصیف تفسیرش نیز می‌گوید: من صحیح‌ترین خبر را از نظر سند در این کتاب آورده‌ام. علاوه بر اینها تمامی رجال این روایت، در کتب مکتب خلافت توثیق شده‌اند.

«طبری» در تفسیرش از عتبة بن ابی حکیم نقل می‌کند: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا که گفت: این شخص علی بن ابی طالب بوده است.

ابن تیمیه همان سخنی را که در مورد تفسیر ابن ابی حاتم می‌گوید در مورد تفسیر طبری نیز می‌گوید: الذين لهم في الاسلام لسان صدق و تفاسيرهم متضمنة للمنقولات التي يعتمد عليها في التفسير.

«ذهبی» نیز در مورد «طبری» و تفسیرش می‌گوید: كان ثقة صادقا حافظا، رأسا في التفسير، إماما في الفقه: او مورد اعتماد، راستگو، حافظ حدیث و قرآن و در علم تفسیر سرآمد است و پیشرو در فقه است.

بنابراین اجماعی که ابن تیمیه بر آن اصرار دارد، دروغ محض است. او در جای دیگر می‌گوید: «اجماع اهل علم به نقل و محدثین بر این است که این آیه در حق علی (ع) نازل نشده است و کسانی که آن را نقل می‌کنند کذاب هستند».

در جای دیگری می‌گوید: «اهل علم اجماع دارند که این آیه در حق علی نازل نشده است، این قصه‌ای که نقل می‌کنند در رابطه با این انگشتر، از دروغ‌های ساختگی است». اما دیدیم که طبرانی، ابن ابی حاتم، طبری، زمخشری، ثعلبی، جصاص، احدی و سیوطی و غیره، همه این آیه را درباره امیرالمؤمنین (ع) دانسته‌اند. حال باید سوال کنیم، این اجماع اهل علم که ابن تیمیه ادعا می‌کند چه کسانی هستند؟ آیا همه راویانی که آنها را نام بردیم وجود ندارند دروغ می‌گویند؟!

منابع

1. جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر
2. امیری، سلیمان، امامت و دلایل انتصابی بودن آن