صلوات بر محمد و آل محمد در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صلوات بر محمد و آل محمد است. صلوات بر محمد و آل محمد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: صلوات بر محمد و آل محمد در قرآن - صلوات بر محمد و آل محمد در حدیث - صلوات بر محمد و آل محمد در کلام اسلامی - صلوات بر محمد و آل محمد در معارف مهدویت - صلوات بر محمد و آل محمد در معارف دعا و زیارات - صلوات بر محمد و آل محمد در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

شبهه وهابیان در صلوات

وهابیان ادعا می‌کنند: شیعیان در صلوات بر خلاف نصّ قرآن و سیره عموم مسلمانان، کلمه «آل محمّد» را می‌افزایند، در حالی‌که آنچه در قرآن وارد شده، تنها صلوات بر شخص پیامبر(ص) است؛ زیرا قرآن می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾. برابر این آیه واژه «النبی» تنها شامل پیامبر اکرم(ص) می‌شود؛ از این‌رو، افزودن واژه‌ای دیگر در صلوات، خلاف نصّ قرآن است. قاضی عیاض می‌نویسد: «سلام و صلوات مخصوص رسول خدا(ص) و سایر انبیا است و کس دیگری در این امر با آنها شریک نیست، چنانچه خداوند متعال دستور داده است: ﴿صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾. درمورد دیگران باید غفران و رضای الهی را برایشان طلب کرد، همانگونه که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ﴾. همچنین در ارتباط با پیشگامان از مهاجران و انصار و تابعین آنها می‌فرماید: ﴿رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ﴾.

وی در ادامه می‌افزاید: «اما اینکه در صلوات غیر پیامبر(ص) را هم اضافه می‌کنند، ساخته و پرداخته شیعه است که باید با آن مخالفت کرد». گاه می‌گویند: همه مسلمانان برای صحابه از عنوان ﴿رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ﴾ استفاده می‌کنند و بسیاری هم در مورد علی(ع) از آنجا که در مقابل بتی سر فرود نیاورده است، با عنوان كَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ یاد می‌کنند؛ اما شیعیان نسبت به صحابه از هیچ لفظ احترام‌آمیزی استفاده نمی‌کنند؛ ولی نسبت به امامان خود آنان را به قدری بالا می‌برند که در ردیف پیامبر اسلام(ص)، بعد از ذکر نام آنها از عنوان عَلَيْهِ السَّلَامُ یا عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ استفاده می‌کنند، با اینکه چنین سلام و صلواتی برابر نصّ قرآن، مخصوص پیامبر(ص) است.

پاسخ

پیشاپیش متذکر می‌شود مطالب فوق متشکل از چند سؤال و شبهه است که در پاسخ به آنها به چند نکته اشاره می‌شود:

نکته نخست: «صلوات» جمع «صلاة» به معنی دعا است؛ نماز را نیز به دلیل شامل بودن بر دعا و استغفار «صلاة» می‌گویند. صلوات در اصطلاح همان ذکر معروف «اللَّهُمَّ صَلِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» است که مضمونش تقاضای ارتقای درجه و قرب محمّد و آل محمّد(ص) است. مهم‌ترین اختلاف شیعه و اهل سنت در کیفیت صلوات است. شیعیان چه در نماز و چه در غیر نماز «آل محمّد» را می‌افزایند؛ ولی اهل سنت غالباً آن را به صورت «صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ‌» ادا می‌کنند و اگر هم احیاناً «آلِ مُحَمَّدٍ» را بیفزایند همراه آن «ازواج و اصحاب» را نیز ذکر می‌کنند. شافعی و حنبلی‌ها در تشهد نماز، گفتن «آل محمّد» را لازم می‌دانند؛ ولی مالکی و حنفی‌ها اصل صلوات را در تشهد مستحب می‌دانند.

نکته دوم: هنگامی که گفته می‌شود خدا صلوات می‌فرستد، معنایش این نیست که صلوات خدا از جنس کلام و لفظ است، بلکه منظور همان فعل خداست و این به پیامبر(ص) اختصاص ندارد، بلکه خداوند بر مؤمنین نیز صلوات می‌فرستد. از جمله در قرآن آمده است: ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾. از این آیه استفاده می‌شود که صلوات از ناحیه خدا، رحمت خاصه‌ای است که به هدایت منتهی می‌شود. نکته قابل توجه آن‌که صلوات از ناحیه خدا که همان نور هدایت باشد، نسبت به انسان‌های معمولی، موجب خروج آنان از ظلمات به نور است؛ از این رو درباره آنان فرموده است: ﴿لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾؛ ولی نسبت به پیامبراکرم(ص) و اهل بیتش از آنجا که آنان خود عین نورند و ظلمتی ندارند، جمله ﴿لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾درباره آنان نیامده و صلوات خدا نسبت به آنان به معنی ارتقای نور هدایت و قرب الی الله است. قرآن درباره مصیبت‌دیدگان می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ * أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾.

از این آیه هم به قرینه ﴿وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾ استفاده می‌شود که صلوات از ناحیه خدا نوعی رحمت است که به هدایت انسان می‌انجامد؛ ولی صلوات از ناحیه انسان به معنی دعا است که انسان از خداوند درخواست می‌کند تا بر علوّ درجات پیامبر و آلش بیفزاید. چنین درخواستی گذشته از تکریم جایگاه آن بزرگواران، به نوعی سپاسگزاری و تقدیر از زحمات آنها است و در واقع عمل به آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾.

نکته سوم: اگر چنانچه افزودن کلمه «وَ آلِ مُحَمَّدٍ» در صلوات بر خلاف قرآن است، افزودن و على صحبه و أزواجه نیز که معمولاً وهابیان به کار می‌برند، برخلاف قرآن است و اگر واقعاً صلوات، ذکر اختصاصی پیامبر(ص) است، چرا برخی از وهابیان آن را به صحابه و همسران پیامبر(ص) تعمیم می‌دهند؟ این در حالی است که شیعیان از تعمیم صلوات نسبت به همه مؤمنان، تنها به آل محمّد(ص) اکتفا کرده‌اند.

نکته چهارم: آنچه در قرآن از تکالیف و احکام در ابواب مختلف فقهی چون: طهارت، نماز، روزه، حج و جهاد بیان شده، تنها کلیاتی است سربسته و مجمل که بیان جزئیات آن به پیامبراکرم(ص) واگذار شده است؛ از باب نمونه در قرآن تنها درباره اصلِ رکوع یا سجود و طهارت آمده؛ ولی جزئیات آن از ذکر رکوع و سجود، قرائت قیام متصل به رکوع و تعداد آنها و... اشاره‌ای نشده، بلکه همه اینها در بیان پیامبر(ص) وارد شده است و مسلمانان نیز از روز نخست جزئیات را از محضر پیامبر(ص) دریافت می‌کرده‌اند. در بحث صلوات نیز تنها اصلِ صلوات در قرآن آمده است؛ ولی جزئیات و کیفیت بیان الفاظ آن در بیان پیامبر اکرم(ص) وارد شده است. روشن است از آنجا که برابر نصّ قرآن، اطاعت از پیامبر(ص) و اخذ احکام و جزئیات از آن حضرت، از باب ﴿أَطِيعُوا الرَّسُولَ﴾ و ﴿مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾ واجب شده است، تمام این موارد اطاعت قرآن محسوب می‌شود؛ بنابراین نمی‌توان با این ادعا که چون این مطلب به صورت مستقیم در قرآن نیامده، پس از دین شمرده نمی‌شود و بدعت است؟ بلکه بسیاری از جزئیات احکام است که در قرآن نیامده است؛ ولی از اوامر دینی و شرعی محسوب می‌گردد.

نکته پنجم: برابر روایاتی که به صورت گسترده در منابع مهم اهل سنت آمده، مسلمانان طبق شیوه معمول، کیفیت الفاظ صلوات را از پیامبر(ص) پرسیدند و پیامبر(ص) لفظ «آل محمّد» را جزو الفاظ صلوات شمرده است. از جمله در صحیح بخاری و صحیح مسلم آمده است که کعب بن عجزه می‌گوید: «در محضر رسول خدا(ص) نشسته بودم، مردی آمد از حضرت پرسید: ای رسول خدا! ما می‌دانیم چگونه به شما سلام کنیم، ولی نمی‌دانیم چگونه بر شما صلوات بفرستیم، بفرمایید صلوات بر شما چگونه است؟ پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: بگویید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ؛ اللَّهُمَّ بَارِكْ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ».

چنانچه ملاحظه می‌شود در این عبارت، کلمه «وَ آلِ مُحَمَّدٍ» جزو صلوات شمرده شده است در حالی که سخنی از «علی صحبه» که وهابیان می‌افزایند، نیامده است. همچنین در روایتی دیگر پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لا تصلوا عليّ الصلاة البتراء. قالوا: و ما الصلاة البتراء يا رسول الله؟ قال: تقولون: صل على محمّد و تسكتون بل قولوا: اللهم صل على محمّد و على آل محمّد»؛ «بر من صلوات ناقص نفرستید، پرسیدند صلوات ناقص چیست؟ فرمود: اینکه بگویید اللهم صل علی محمّد و سپس ساکت شوید، بلکه بگویید: اللهم صل علی محمّد و علی آل محمّد». جلال الدین سیوطی در الدر المنثور، هجده روایت از پیامبراکرم(ص) نقل کرده است که در همه آنها لفظ «و آل محمّد» آمده است. ابن حجر هیثمی می‌نویسد: «روایتی که در مورد کیفیت صلوات مورد اتفاق همه علما است این است که بگویید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ».

نکته ششم: با توجه به نکات پیش‌گفته، وقتی خداوند پیامبرش را مفسّر قرآن قرار داده و فرموده: ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ﴾، پیامبر(ص) آیه صلوات ﴿صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ را به ذکر «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ» تفسیر کرده و نتیجه این دو مقدمه این می‌شود که کلمه «و آل محمّد» از اجزای صلوات بر پیامبر(ص) محسوب شده و مستقیم به امر خداوند است. بر همین اساس، آوردنِ عَلَيْهِ السَّلَامُ یا عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ برای اهل بیت(ع)، که ذریه پیامبر(ص) و آل آن حضرت محسوب می‌شوند، شایسته است، بلکه این تعابیر برای اهل بیت، بر اساس تفسیر پیامبر(ص) از آیه صلوات است. چنانچه در آیه مباهله: ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ﴾، علی(ع) به عنوان نفس پیامبر(ص) تعبیر شده است. این می‌رساند که، هر چند لفظ «النبی» در آیه صلوات در ظاهر شامل غیر پیامبر نمی‌شود، ولی با توجه به تفسیری که از پیامبر اکرم(ص) درباره این آیه رسیده است، حکم آیه همه اهل بیت(ع) را شامل می‌شود. جالب آن‌که در برخی از روایاتی که بخاری از پیامبر(ص) در تفسیر صلوات نقل کرده، به «ذُرِّيَّتَهَ» نیز تعبیر شده است.

آنچه از آیات و روایات استفاده می‌شود این است که کلمه «و آل محمّد» جزء پیکره صلوات است؛ ولی کلماتی چون «و علی صحبه» داخل در الفاظ صلوات نیست؛ از این رو سؤال این است که چرا با وجود این همه روایات صحیح و نهی صریح پیامبر(ص) از صلوات ناقص، عده‌ای از گفتن «و آل محمّد» در صلوات پرهیز می‌کنند؟! آنچه شیعیان در صلوات انجام می‌دهند، همان است که پیامبر اکرم(ص) به آن دستور داده است، ولی آنچه که وهابیان در ذکر صلوات می‌گویند، خلاف فرموده پیامبر(ص) است. بنابراین، این وهابیان هستند که باید دلیلِ مخالفتشان با امر پیامبر اکرم(ص) را توضیح دهند..

منابع

1. رستم‌نژاد، مهدی، پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه