علم معصوم به همه حقایق قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. علم معصوم به همه حقایق قرآن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: علم معصوم به همه حقایق قرآن در قرآن - علم معصوم به همه حقایق قرآن در حدیث - علم معصوم به همه حقایق قرآن در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

یکی از مهمترین منابع علوم اهل بیت (ع) قرآن کریم است. این کتاب آسمانی سرچشمۀ تمامی احکام شریعت و مهم‌ترین منبع علوم و معارف اسلامی است و بر اساس ادله قرآنی و روایی اهل بیت (ع) آگاه به تمام حقایق آن هستند و این آگاهی از علومی است که لازم است امام از آن برخوردار باشد، چراکه برای هدایت جامعه اسلامی لازم است.

مقدمه

یکی از معتبرترین خاستگاه علوم اهل بیت (ع) قرآن کریم است. این کتاب آسمانی، سرچشمۀ تمامی احکام شریعت و مهم‌ترین منبع علوم و معارف اسلامی است، لکن همه کس نمی‌تواند به عمق و باطن آن دست یابد و حقایق علمی آن را کشف کند. برخی آیات قرآنی از قبیل ‏﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾ بیانگر این مطلب هستند که اهل بیت (ع) تفسیر و تأویل و ظاهر و باطن و محکم و متشابه قرآن را به خوبی می‌دانند. همچنین، از برخی روایات، معلوم می‌شود پس از پیامبر اکرم (ص) مفسران آگاه به همه معانی و معارف قرآن منحصر به امیرمؤمنان و یازده امام پس از ایشان است؛ مانند روایاتی که کلینی در کافی در باب «بَابُ أَنَّهُ لَمْ یَجْمَعِ الْقُرْآنَ کُلَّهُ إِلَّا الْأَئِمَّةُ (ع)وَ أَنَّهُمْ یَعْلَمُونَ عِلْمَهُ کُلَّه‏» آورده است مانند اینکه امام باقر (ع) فرمودند: «مَا یَسْتَطِیعُ أَحَدٌ أَنْ یَدَّعِیَ أَنَّ عِنْدَهُ جَمِیعَ الْقُرْآنِ کُلِّهِ ظَاهِرِهِ وَ بَاطِنِهِ غَیْرُ الْأَوْصِیَاء». با توجه به روایاتی که اوصیای نبی اکرم را به دوازده نفر تفسیر می‌کنند، دلالت این روایت بر اینکه مفسّران آگاه به همه معانی قرآن فقط دوازده نفرند، آشکار است.

ضرورت علم امام به تمام قرآن

آگاهی از قرآن و تفسیر و تأویل آن به اجماع شیعه از علومی است که لازم است امام از آن برخوردار باشد. این علم همانند علم به احکام شرعی برای هدایت جامعه اسلامی لازم است؛ زیرا قرآن شامل بسیاری از معارف اسلامی و یکی از منابع فقهی است و عدم اطلاع از آن به معنای نقصان در علم دینی خواهد بود و شیعه چنین نقصی را در امام شایسته نمی‌داند.

دلایل علم امامان به تمام قرآن

دلایل قرآنی و روایی وجود دارد مبنی براینکه اهل بیت (ع) عالم به همه حقایق قرآن کریم هستند و این علم، متفاوت از علم غیب است.

دلیل قرآنی

مقالهٔ اصلی: علم معصوم به همه حقایق قرآن در قرآن

در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که دلالت دارد اهل بیت (ع) از راسخان در علم بوده و به همه حقایق قرآن آگاه هستند:

1. ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾: براساس روایات ذیل آیه، روشن می‌شود این آیه دلالت می‌‌کند بر اینکه قرآن مجید به‌ گونه‌ای نازل شده است که اهل بیت (ع) تفسیر، تأویل، ظاهر، باطن، محکم و متشابه آن را به خوبی می‌دانند، مانند اینکه امام صادق (ع) فرمودند: "ما راسخان در علم هستیم و ما تأویل قرآن را می‌‌دانیم".
2. ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾: در تبیین این آیه، امام باقر (ع) فرمودند: «إِیَّانَا عَنَی وَ عَلِیٌّ أَوَّلُنَا وَ أَفْضَلُنَا وَ خَیْرُنَا بَعْدَ النَّبِیِّ» که منظور از «إِیَّانَا‏» علی (ع) و یازده امام (ع) پس از ایشان است و ظهور ﴿عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ نیز در همه علوم قرآن است؛ زیرا بعضی از علوم قرآن اختصاص به آنان ندارد بلکه، آنان عالم به همه حقایق قرآن کریم هستند.
3. آیه کریمه ﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾. از این آیه به خوبی روشن می‌‌شود کسی وجود دارد که تمام علم کتاب نزد او است زیرا "علم کتاب" به صورت مطلق آمده است و شامل تمام علوم مربوط به کتاب الهی می‌‌شود.
4. در آیه دیگر آمده: ﴿قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ﴾ بین "علم کتاب" و "علم من الکتاب" فرق است و در روایات به این تفاوت تنبیه داده شده است.
5. قرطبی در تفسیر این آیه به نقل از عبدالله بن عطاء می‌‌نویسد: خدمت امام باقر (ع) عرضه داشتم برخی می‌‌پندارند ﴿الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ﴾ عبدالله بن سلام است. امام باقر (ع) فرمود: مصداق آیه علی بن ابی طالب است. این سخن را محمد بن حنفیه نیز گفته است و نیز قندوزی حنفی از ثعلبی و ابن مغازلی از عبدالله بن عطا نقل می‌‌کند: با امام محمد باقر (ع) در مسجد بودم فرزند عبدالله بن سلام را دیدم، گفتم این فرزند کسی است که علم الکتاب نزد اوست، فرمود: این آیه درباره علی بن ابی طالب (ع) است.
6. حاکم حسکانی و قندوزی در روایات دیگری از عطیه عوفی از ابوسعید خدری نقل می‌‌کنند که از پیامبر اکرم (ص) از آیه ﴿الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ﴾ سؤال کرد، فرمود: او وزیر برادرم سلیمان بن داود بود سپس از آیه ﴿ قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ پرسید، فرمود: «ذَاكَ أَخِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ».
7. و نیز قندوزی در روایت دیگری از ابن عباس نقل می‌‌کند: «﴿وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ إنّمَا هُوَ عَلِيٌّ لَقَدْ كَانَ عَالِماً بِالتَّفْسِيرِ وَ التَّأْوِيلِ وَ النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخِ». کسی که علم کتاب نزد او است فقط علی (ع) است او عالم به تفسیر قرآن و تأویل آن و ناسخ و منسوخ آن است.
8. ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾. در تفسیر آیه کریمه از امام صادق (ع) نقل شده: «الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِ (ع)». در حدیث دیگری از همان امام آمده است که فرمود: «نَحْنُ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ وَ نَحْنُ نَعْلَمُ تَأْوِيلَه». و نیز در حدیث دیگری می‌‌خوانیم: رسول خدا (ص) برترین راسخان در علم بود؛ خداوند عزوجل تمام آن چه را بر او نازل کرد از تنزیل و تأویل به او تعلیم داد و ممکن نیست خداوند چیزی بر او نازل کند و تأویل و تفسیرش را به او نیازموزد در حالی که اوصیاء پیامبر (ص) بعد از او تمام آن را بدانند.
9. در آیه ۴۹ سوره عنکبوت می‌‌خوانیم: ﴿بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ﴾ و در روایات بسیاری از اهل بیت (ع) دیده می‌‌شود که عنوان ﴿الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ﴾ در این آیه به امامان (ع) تفسیر شده است.

دلیل روایی

مقالهٔ اصلی: علم معصوم به همه حقایق قرآن در حدیث

بر اساس روایات امامیه علم به قرآن به طور کامل تنها در اختیار ائمه معصوم (ع) و اوصیای رسول خدا (ص) نهاده شده است. امام باقر (ع) فرمودند: «مَا يَسْتَطِيعُ أَحَدٌ أَنْ يَدَّعِيَ أَنَّ عِنْدَهُ جَمِيعَ الْقُرْآنِ كُلِّهِ ظَاهِرِهِ وَ بَاطِنِهِ غَيْرُ الْأَوْصِيَاءِ».

1. امام صادق (ع) می‌فرماید: "به خدا که من کتاب خدا را از آغاز تا پایانش می‌دانم، چنان‌که گوئی در کف دست من است. در قرآن خبر آسمان و خبر زمین و خبر گذشته و خبر آینده است. خدای عزّوجل فرماید: بیان هر چیز در آن است".
2. همچنین فرمودند: "به خدا قسم من به آنچه در آسمان‌ها و زمین است و آنچه در بهشت و دوزخ است آگاهم و به ماکان و مایکون علم دارم و همه این علوم را از کتاب خدا فرا گرفتم، خداوند درباره قرآن می‌فرماید: ﴿تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ﴾".
3. جابر از امام باقر (ع) نقل کرده که فرمودند: "هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند که از ظاهر و باطن قرآن به طور کامل آگاه است، مگر اوصیا و جانشینان پیامبر (ص)".

مصادیق علم امامان به قرآن

مقاله‌های اصلی: علم معصوم به باطن قرآن و علم معصوم به تأویل قرآن

برخی از مواردی که جزء علم امامان (ع) به حقایق قرآن شمرده می‌شود، علم ایشان به باطن قرآن، علم به تأویل قرآن، علم به تفسیر قرآن و... است.

پرسش‌های وابسته

• آیا علم به همه حقایق قرآن علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)
• آیا علم به تأویل قرآن علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟
• آیا علم به باطن قرآن علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟ (پرسش)

منابع

1. عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی
2. اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه
3. بابایی، علی اکبر، اهل بیت پیامبر مفسران آگاه به تمام قرآن
4. افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات
5. باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی
6. مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی