علوم قرآنی در معارف و سیره علوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علوم قرآنی است. علوم قرآنی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: علوم قرآنی در قرآن - علوم قرآنی در علوم قرآنی - علوم قرآنی در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

علوم قرآن

علوم قرآن، مباحثی درباره قرآن کریم است از جهت نزول، کتابت، قرائت، تفسیر، ناسخ و منسوخ و جز آن. هر یک از انواع علوم قرآن به جنبه خاصی از قرآن می‌پردازد و از این لحاظ با انواع دیگر متفاوت است. در سخنان امیرمؤمنان(ع) از انواع گوناگون علوم قرآن، سخن رفته که به طرح برخی موضوعات مهم آنها می‌پردازیم.

ناسخ و منسوخ

مقالهٔ اصلی: نسخ قرآن

بحث ناسخ و منسوخ از مباحث مهم علوم قرآنی و مستند به قرآن است: مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا. نسخ در لغت به معنای بر طرف کردن، نابود و دگرگون ساختن است و در اصطلاح قرآن پژوهان، رفع امر ثابت در شریعت با سپری شدن زمان آن است. به عبارت دیگر، رفع حکم شرعی به دلیل شرعی. نسخ قرآن را بر سه قسم دانسته‌اند: نسخ تلاوت و نه حکم، نسخ تلاوت و حکم، نسخ حکم و نه تلاوت. از نگاه دانشوران شیعی، وقوع دو قسم نخست، مستلزم تحریف و دگرگونی آیات قرآن است. از این رو، تنها قسم مقبول، نوع سوم است. نسخ حکم ثابت در قرآن، ممکن است به وسیله آیه دیگر یا به وسیله سنت قطعی صورت پذیرد.

نخستین آموزه حضرت علی(ع) در زمینه نسخ، اصل وجود ناسخ و منسوخ در قرآن کریم است. در خطبه‌ای می‌فرماید: «خَلَّفَ... كِتَابَ رَبِّكُمْ فِيكُمْ مُبَيِّناً حَلَالَهُ وَ حَرَامَهُ وَ فَرَائِضَهُ وَ فَضَائِلَهُ وَ نَاسِخَهُ وَ مَنْسُوخَهُ»؛ «حضرت محمد(ص) در میان شما، کتاب پروردگارتان را برجای نهاد؛ کتابی که احکام حلال و حرامش، واجب و مستحب و ناسخ و منسوخش روشن شده است». در سخن دیگر می‌فرماید: برخی از قرآن، برخی دیگر را نسخ می‌کرد. از این رو آخرین دستور، از رسول خدا(ص) اخذ می‌شد. بخشی از آخرین سوره‌ای که بر ایشان نازل شد، سوره مائده بود که ما قبل خود را نسخ کرد و چیزی آن را نسخ نکرد... پس رسول خدا(ص) بدان عمل کرد و ما نیز عمل کردیم. از نگاه آن حضرت، قرآن به وسیله سنت نسخ پذیر است. در نخستین خطبه نهج البلاغه، ضمن بیان اقسام احکام قرآن، می‌فرماید: «احکامی که در کتاب خدا به وجوب آن حکم شده، در سنت، نسخ گشته است. احکامی که در سنت، بر وجوب آن تأکید شده، ولی در کتاب به ترکش رخصت داده شده است». میرزا حبیب الله خویی ذیل این فقره می‌نویسد: «این کلام صریح است در وقوع نسخ قرآن با سنت متواتر، و به طریق اولی بر جواز آن دلالت دارد؛ زیرا وقوع، اخص از امکان است». از نظر آن حضرت، شناخت ناسخ و منسوخ، از لوازم احاطه علمی بر قرآن است. ابوعبدالرحمن سلمی می‌گوید که علی(ع) به یک قاضی گذر کرد و فرمود: «آیا ناسخ را از منسوخ باز می‌شناسی؟ گفت: نه. فرمود: تباه شدی و دیگران را تباه کردی. تأویل هر حرفی از قرآن، وجوهی دارد». آن حضرت در برخی احادیث از دانش کامل اهل‌بیت(ع) به معارف و علوم قرآنی از جمله ناسخ و منسوخ خبر داده‌اند: «ماییم اهل رسول خدا، که محکم را از کتاب خدا استنباط می‌کنیم و متشابه را تشخیص می‌دهیم. ناسخ را از آنچه خداوند نسخ کرده، سنگینی تکلیف آن را برداشته، بازمی‌شناسیم».

امام علی(ع) موارد فراوانی از ناسخ و منسوخ قرآن را بر شمرده‌اند که به ذکر نمونه‌ای اکتفا می‌شود: خداوند، جهاد را بر امت واجب کرد و چنین مقرر داشت که یک مرد با بیست تن از مشرکان بجنگد و فرمود: «اگر از شما بیست تن صبر پیشه کنند، بر دویست نفر پیروز گردند.»... سپس خدای سبحان آن را نسخ کرد و فرمود: «هم‌اکنون خداوند به شما تخفیف داد و دانست که در شما ضعفی است. بنابراین، هرگاه یک صد نفر با استقامت از شما باشند، بر دویست نفر پیروز می‌شوند». پس با این آیه، پیشین را نسخ کرد.

تفسیر به رأی

یکی از موضوعات علوم قرآنی در آموزه‌های راه‌گشای حضرت امیر، نهی از تفسیر به رأی و منع از توجیه مضامین آیات الهی در جهت اهداف، اندیشه‌ها و دیدگاه‌های شخصی است. حضرت به نقل از پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: خدای والا فرموده است: کسی که با رأی و نظر خود کلام مرا تفسیر کند، به من ایمان نیاورده، و هر کس مرا به آفریده‌هایم شبیه سازد، مرا نشناخته است، و آن‌که در آیین من قیاس به کار برد، بر آیین من نیست. آن حضرت به زندیقی که مدعی وجود ناسازگاری در قرآن بود، فرمود: مبادا قرآن را با رأی خود تفسیر کنی! باید از دانشمندان فرابگیری؛ زیرا چه بسا تنزیل (ظاهر قرآن) شبیه کلام بشر است؛ در حالی که آن سخن خدا است و تأویل آن مانند تأویل سخن انسان نیست؛ همان‌گونه که هیچ آفریده‌ای مانند خداوند نیست. شخصی از آن حضرت خواست که خدا را برایش بستاید؛ به‌گونه‌ای که گویا او را به چشم می‌بیند. حضرت در پاسخ وی خطبه گرانقدری ایراد فرمود که به خطبه اشباح معروف است. در این خطبه آمده است: «... به آنچه قرآن از صفات خدا برای تو بیان کرده و تو را بدان راه نموده است، اقتدا کن و از چراغ هدایت آن، روشنایی بگیر. و هر چه را که شیطان تو را به دانستن آن واداشته، که در کتاب خدا آموختنش بر تو واجب نشده، و در سنت پیامبر و ائمه هدی از آن نشانی نیست، علم آن را به خدا واگذار، که این نهایت چیزی است که خداوند بر تو مقرر داشته است.

از این فراز بلند، دو نکته مهم به دست می‌آید: نخست آنکه برای فهم و دریافت معارف دین، استفاده هماهنگ از قرآن کریم و سنت پیامبر و احادیث ائمه، بایسته است. دیگر آنکه، تکلف در شناخت آنچه راهی برای فهم آن نیست، ناروا است. عبیده سلمانی گوید: از علی(ع) شنیدم فرمود: ای مردم، از خدا بترسید و برای مردم فتوا ندهید؛ زیرا رسول خدا(ص) سخنی درباره کسی گفت و امتش به کسی دیگر واگذاشتند، و سخنی فرمود که در غیر موضعش نهادند. به آن حضرت دروغ بستند. پس من و علقمه و اسود و گروهی دیگر برخاستیم و گفتیم: ای امیرمؤمنان، درباره آنچه از تفسیر قرآن شنیده‌ایم، چه کنیم؟ حضرت فرمود: از علمای آل محمد باید پرسید. در ترسیم چهره عالم نمایان، یکی از ویژگی‌های این گروه را تفسیر قرآن بر اساس اندیشه‌ها و هوس‌های خود دانسته‌اند: از میان بندگان، کسی خودش را دانشمند نامد و از دانش در او نشانی نیست. مشتی افکار جاهلانه از جاهلان و گمراهی‌هایی از گمراهان فراگرفته و بر سر راه مردم، دام‌های فریب گسترده است و سخنان باطل گوید. کتاب خدا را به رأی خود تفسیر کند و حقیقت را به مقتضای هوای خویش به این سو و آن سو متمایل سازد. با عنایت به مجموع آموزه‌های امام علی(ع) درمی‌یابیم که ایشان از یک‌سو مسلمانان را به تدبر و تأمل در قرآن، شناختن، پندگرفتن و تمسک و عمل کردن به آن فراخوانده است که لازمه آن فهم پذیری قرآن برای همگان است، و از سوی دیگر، از تفسیر به رأی نهی فرموده و تفسیر قرآن را نیازمند فراگیری از اهل بیت(ع) دانسته است. این دوگانگی در رویکرد به قرآن کریم، از وجود دو حوزه متمایز در عرصه علوم و معارف قرآن حکایت می‌کند: یکی همگانی است که در تیررس فهم و اندیشه تمامی انسان‌ها قرار دارد؛ دیگری ویژه مخاطبان خاص قرآن، یعنی پیامبر و عترت است که شناخت کامل و تفسیر علوم مربوط به این حوزه، تنها از رهگذر رجوع به سخنان آنان ممکن است. بر این اساس، تفسیر به رأی استنباط علوم و معارف متعلق به حوزه خطاب ویژه است که بدون استفاده از تفاسیر پیامبر و اهل بیت(ع) شناخت کامل و صحیح آن حاصل نخواهد شد.

محکم و متشابه

مقالهٔ اصلی: محکم و متشابه

پیش از تعریف دو اصطلاح قرآنی محکم و متشابه یادآور می‌شویم که واژه احکام در دو معنا به کار رفته است:

۱. استواری و خلل ناپذیری که ویژگی تمامی آیات قرآن است؛ كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ. یکی از مفسران ذیل این آیه می‌نویسد: أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ؛ یعنی آیات قرآن مانند بنای استوار به صورت مستحکم تنظیم شده، هیچ گونه نقص و خللی ندارد... ثُمَّ فُصِّلَتْ؛ یعنی با دلایل توحید و مواعظ و احکام شرح داده شده است». امیرمؤمنان علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «أَرْسَلَهُ بِكِتَابٍ فَصَّلَهُ وَ أَحْكَمَهُ وَ أَعَزَّهُ‌»؛ «خداوند او را با کتابی فرستاد که آن را شرح داده و استوار و عزتمند ساخته است». در جای دیگری می‌فرماید: «فَبَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً(ص) بِالْحَقِّ... بِقُرْآنٍ قَدْ بَيَّنَهُ وَ أَحْكَمَهُ‌»؛ «خداوند محمد(ص) را با قرآن برانگیخت که معانی آن را روشن ساخته و بنیان آن را استوار داشته است».

۲. محکم، در مقابل متشابه است. قرآن کریم ضمن تقسیم آیات به دو بخش محکم و متشابه، تأکید می‌کند که آیات محکم، اصل کتاب خدا است؛ لیکن کژدلان و فتنه جویان به دنبال آیات متشابه بوده، در جهت اهداف مورد نظر خود به تأویل این آیات می‌پردازند. امام علی(ع) در تعریفی از آیه محکم می‌فرماید: محکم آن است که آیه‌ای از قرآن، آن را نسخ نکرده است و این سخن خدای بزرگ و عزیز است: «او است که این کتاب را بر تو نازل کرد؛ بخشی از آن، آیات محکم است که آنها اساس کتابند و پاره‌ای دیگر آیات متشابهند»... محکم در اقسامی که یاد کردم، آیه‌ای است که تأویل آن در تنزیل آن است؛ یعنی مدلول آیه از ظاهر آن پیدا است. اعم از آن‌چه خدای سبحان در کتابش، از احکام خوردنی و آشامیدنی و ازدواج، حلال یا حرام کرده است. برخی از محکم‌ها، واجبات الهی‌اند؛ مانند، نماز، زکات، روزه، حج و جهاد و آن‌چه خداوند انسان‌ها را بدان راهنمایی کرده است و ایشان در کلیه رفتارهای خود از آن هدایت الهی بی‌نیاز نیستند: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون به نماز برخیزید، صورت و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید، و سر و پاهای خود را تا برآمدگی پیشین هر دو پا مسح کنید.»... و این محکم است که تأویل آن در ظاهر تنزیل بوده، تأویل آن به فراتر از تنزیل نیازمند نیست، و نیز «ازدواج با مادرانتان و دخترانتان... به شما حرام گشت»... همه اینها محکم است و غیر منسوخ و مدلول ظاهری تنزیل آنها را بی‌نیاز از تأویل ساخته است، و هر آن‌چه مانند این آیات باشد.

بنابراین «محکم» آیه‌ای است که مدلول ظاهری آن منظور است و فهم معنای آن نیازمند تأویل نیست. افزون بر آن، نسخ نشده و عمل به مفاد آن ضروری است. امام علی(ع) در تعریف متشابه نیز می‌فرماید: «وَ أَمَّا الْمُتَشَابِهُ مِنَ الْقُرْآنِ فَهُوَ الَّذِي انْحَرَفَ مِنْهُ مُتَّفِقُ اللَّفْظِ مُخْتَلِفُ الْمَعْنَى»؛ «و اما متشابه قرآن، آیه‌ای است که از مدلول ظاهری برگشته و دارای لفظ یکسان و معنای گوناگون است». سپس نمونه‌ای از آیات متشابه را ذکر می‌کند: «خداوند هر که را بخواهد گمراه، و هر که را بخواهد هدایت می‌کند». و در توضیح تشابه آن می‌فرماید: «خداوند در این جا گمراه کردن را به خود نسبت داد؛ در حالی که انسان‌ها با رفتار خود، از مسیر بهشت، گمراه می‌شوند. در جای دیگر گمراه کردن را به کفار و نیز به بت‌ها نسبت داده است». آن‌گاه امام وجوه مختلف معانی «ضلال» و پاره‌ای از الفاظ و مفاهیم قرآنی را بر شمرده که در معانی متعدد به کار رفته است؛ مانند وحی، فتنه، خلق، قضاء و نور. همچنین آن حضرت ضمن تأکید بر آگاهی خود از بخش‌های مختلف قرآن، چون محکم و متشابه، فرمود: هنگام کشتن خوارج - پس از آن‌که ابن عباس را برای اقامه حجت به سوی ایشان فرستادم- گفتم: ای گروه خوارج، شما را به خدا سوگندتان می‌دهم! آیا می‌دانید که در قرآن ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، خاص و عام هست؟ گفتند: آری، چنین است. گفتم: خدایا تو بر اینها شاهد باش. پس گفتم: شما را به خدا سوگند! آیا ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه، خاص و عام قرآن را می‌دانید؟ گفتند: نه. گفتم: شما را به خدا آیا می‌دانید که من ناسخ و منسوخ، و محکم و متشابه، و خاص و عام قرآن را می‌دانم؟ گفتند: آری.... حضرت امیر در بیان وظیفه انسان‌ها در برابر آیات محکم و متشابه می‌فرماید: به آیه محکم که مفادش روشن و استوار است، باید عمل کرد و برای فهم آیات متشابه به عالمان به قرآن، یعنی پیامبر و اهل بیت(ع) رجوع کرد: بر شما باد قرآن؛ حلال آن را حلال و حرام آن را حرام بدارید، و به محکم آن عمل کرده، متشابه آن را به عالم آن برگردانید. بی‌شک قرآن شاهد بر شما و برترین وسیله‌ای است که بدان متوسل می‌شوید.

در سخنی دیگر می‌فرماید: به یقین مردم درباره آیات متشابه هلاک گشتند؛ زیرا معنای آن را در نیافتند، و حقیقت آن را نشناختند. پس، از پیش خود و با آرای شخصی برای آن تأویل‌هایی نهادند، و بدین بهانه پرسش از اوصیا را رها کردند و سخن رسول خدا(ص) را در رجوع به عترت پشت سر انداختند. در برخی احادیث، از ارجاع آیات متشابه به آیات محکم سخن رفته است؛ لیکن در فرموده امام، سخن از ارجاع آنها به اهل بیت(ع) است؛ زیرا ارجاع آیه متشابه به آیات محکم، برای دفع ظهور آیه متشابه صورت می‌گیرد، نه رفع تشابه و تعیین مراد. به دیگر سخن، با ارجاع آیه متشابه به آیات محکم، روشن می‌شود که مدلول ظاهری آیه متشابه مراد نیست، ولی تفسیر آیه متشابه و تعیین مراد از آن، با ارجاع به محکمات به دست نمی‌آید و نیازمند تفسیر راسخان در علم است. برای مثال با ارجاع آیه متشابهی چون إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ به آیات محکمی مانند لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ، عدم اراده معنای ظاهری آیه نخست معلوم می‌شود؛ اما تبیین مدلول آن با استفاده از آیه دوم ممکن نیست و به بیان خارجی نیازمند است.

تأویل و راسخان در علم

یکی از مباحث مهم علوم قرآنی، تأویل قرآن است. اینکه منظور از تأویل چیست و چه کسانی به آن آگاهند از دیرباز دغدغه فکری قرآن پژوهان بوده است. آیا علم به تأویل قرآن، ویژه خدا است؟ یا راسخان در علم نیز از دانش تأویل برخوردارند؟ راسخان در علم چه کسانی هستند؟ این مسئله را در دو زمینه، پی می‌گیریم:

تأویل

مقالهٔ اصلی: تأویل

واژه تأویل، اصطلاحی قرآنی است که در معانی گوناگونی مانند تعبیر خواب، فرجام و نیز تأویل قرآن- اعم از محکم و متشابه - به کار رفته است. در آیه هفتم سوره آل عمران، پس از تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه، آمده است: ...فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا.

تأویل از ماده «اول» به معنای رجوع است. ابن فارس می‌نویسد: آل يؤول، أي رجع. أول الحكم إلى أهله، أي أرجعه. راغب اصفهانی می‌گوید: «تأویل به معنای برگرداندن چیزی است به هدفی که از آن در نظر است». جوهری می‌نویسد: «تأویل بیان چیزی است که چیزی دیگر به آن باز می‌گردد». با توجه به گفته‌های لغت‌شناسان، تأویل به معنای ارجاع و برگرداندن چیزی به چیز دیگر است؛ لیکن چون تأویل در آیۀ هفتم سوره آل عمران وصف کتاب قرار گرفته و حقیقت کتاب نیز از سنخ کلام است، تأویل به معنای برگرداندن الفاظ، جملات و آیات قرآن، به معانی، مقاصد و مصادیق مورد نظر است. اگر این برگرداندن به معانی و مقاصد دلخواه صورت گیرد، تأویل ناروا است و هرگاه به مدلول‌ها و مصادیق مورد نظر گوینده کلام (خداوند متعال) باشد، تأویل صحیح و مقبول است. از این سخن دو نکته استفاده می‌شود:

یکم. از آنجا که تمامی آیات قرآن - اعم از محکم و متشابه - دارای معانی و مدلول‌های واقعی هستند، پس تمام آیات قرآن دارای تأویلند.

دوم. معانی باطنی آیات که در طول معنای ظاهری آیه قرار دارد، مشمول تأویل قرآن است. واژه تأویل در سخنان حضرت امیر بسیار به کار رفته است. آن حضرت در قسمتی از نامه خود به معاویه می‌نویسد: «فَعَدَوْتَ عَلَى طَلَبِ الدُّنْيَا بِتَأْوِيلِ الْقُرْآنِ»؛ «تو با تأویل قرآن، در پی دنیا تاختی». درباره خوارج نیز می‌فرماید: «وَ لَكِنَّا إِنَّمَا أَصْبَحْنَا نُقَاتِلُ إِخْوَانَنَا فِي الْإِسْلَامِ عَلَى مَا دَخَلَ فِيهِ مِنَ الزَّيْغِ وَ الِاعْوِجَاجِ وَ الشُّبْهَةِ وَ التَّأْوِيلِ»؛ «ولی اکنون با برادران مسلمان خود می‌جنگیم؛ به دلیل کژی و انحراف و شبهه و تأویل دروغین که به وسیله ایشان در اسلام راه یافته است». منظور از تأویل در این دو حدیث، برگرداندن آیات قرآن، از معانی صحیح و واقعی به معانی نادرست و دلخواه است که برای رسیدن به اهداف دنیوی صورت می‌گیرد. این نوع تأویل در حقیقت مصداق تفسیر به رأی به شمار می‌رود.

بر اساس گزارش نعمانی در رساله علوم قرآن خود، امیر مؤمنان(ع) اقسام چهارگانه تأویل را چنین بیان می‌فرماید:

۱. آیاتی که تأویل آنها در تنزیل آنها است؛ یعنی هر آیه محکمی که در تحریم امور متعارف در دوران جاهلیت نازل شده است؛ مانند آیه «ازدواج با مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان... بر شما حرام گشت» و یا آن‌چه در حلال کردن پاره‌ای امور نازل شده است؛ مانند «آمیزش با زنانتان در شب‌های روزه بر شما حلال گردیده است».

۲. آیاتی که تأویل آنها پیش از تنزیل بوده است؛ یعنی حوادثی که در زمان پیامبر رخ می‌داد و حکم مشروحی درباره آنها نازل نشده بود و پس از وقوع، احکام آنها نازل شد. مثلاً، نوشته‌اند که اوس بن صامت همسر خود را ظهار کرد و سپس از کار خود پشیمان گشت. همسر او نزد پیامبر آمد و از ایشان تعیین تکلیف خواست. آن‌گاه آیات آغازین سوره مجادله درباره حکم ظهار نازل شد.

۳. آیاتی که تأویل آنها پس از تنزیل آنها است؛ مانند آیاتی که خداوند در آنها به پیامبرش خبر داده که پس از وی، اموری واقع خواهد شد؛ از قبیل گزارش‌های مربوط به قیامت و رجعت: «آیا جز تأویل آن را می‌نگرند؟ روزی که تأویل آن بیاید.».. و «خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین، جانشین خود قرار دهد.»... و «در نزدیک‌ترین سرزمین رومیان شکست خوردند، و لی بعد از شکستشان، به زودی پیروز خواهند گردید.»... تأویل این قبیل آیات پیش از تنزیل آنها است.

۴. آیاتی که تأویل آنها همراه تنزیل است؛ یعنی آیاتی که به تفسیر و تبیین پیامبر نیازمندند؛ مانند آیه أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ. طبق بیان پیامبر، مصادیق اولی الامر واجب الاتباع مشخص شده است. همچنین آیه وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ چگونگی، حدود و خصوصیات نماز و زکات مردم به بیان حضرت رسول(ص) نیازمندند. در کلامی دیگر آن حضرت از ظهور قومی خبر داده است که در راه تأویل قرآن با دشمنان قرآن می‌جنگند: سوگند به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، قطعاً گروهی ظهور خواهند کرد که سرها را بر تأویل قرآن می‌زنند؛ چنان‌که حضرت محمد(ص) در آغاز، بر تنزیل آن با شما چنین کرد. این حکمی است بر شما از سوی خدای رحمان در آخرالزمان. آمدی می‌نویسد: «شاید مراد از این گروه، امام علی(ع) و اصحاب وی باشند، یا حضرت حجت(ع) و یاران او». حضرت علی(ع) در نامه‌ای ارجمند به فرزند دلبند خود امام حسن(ع) مرقوم فرموده‌اند: «مصمم شدم که نخست کتاب خدا را به تو بیاموزم و از تأویل آن آگاهت سازم و به آیین‌ها و احکام اسلامی و حلال و حرام آشنا گردانم و از این امور به دیگر چیزها نپرداختم». از این سخن امام چند نکته استفاده می‌شود:

1. کل قرآن - اعم از محکمات و متشابهات - دارای تأویل است؛ زیرا ضمیر «تأویله» به «کتاب الله» بر می‌گردد.
2. تأویل قرآن از سنخ آموختنی‌ها است.
3. آن حضرت، واجد دانش تأویل قرآن است.

راسخان در علم

مقالهٔ اصلی: راسخان در علم

آیا دانش تأویل، ویژه خدا است؟ یا کسان دیگر نیز از آن آگاهند؟ آیا در آیه هفتم سوره آل عمران، پس از واژه اللَّهُ باید وقف کرد یا پس از وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ؟ هر دو از نظر ادیبان جایز است و هر یک طرفدارانی دارد. بنابر دیدگاه نخست، تنها خدا به تأویل قرآن آگاه است، ولی طبق قول دوم، خدا و راسخان در علم به تأویل قرآن آگاهند. برخی از سخنان حضرت علی(ع) در نگاه اول تأییدی بر دیدگاه نخست به نظر می‌آید.

ایشان در پاسخ مردی که خواستار توصیف خداوند شده بود، فرمود: ... و بدان که راسخان در علم کسانی هستند که اقرارشان به ندانستن آن‌چه در پرده غیب است، آنان را از کوشش برای گشودن درهای بسته عالم غیب بی‌نیاز کرده است، تا به امور مستور آگاه شوند. ایشان اعتراف می‌کنند که از دریافت آن‌چه در حیطه دانششان نیست، عاجزند، و خدای متعال این اعتراف را ستوده و بدین سبب آنان را راسخان در علم نامیده است؛ زیرا تعمق را در چیزی که خداوند، جست‌وجو در کنه آن را تکلیف نکرده است، واگذاشته‌اند. از ظاهر این خطبه بر می‌آید که راسخان در علم به تأویل قرآن علم نداشته، صرفاً به همه غیوب ایمان دارند؛ ولی این برداشت به دلایل زیر ناتمام است:

یک. فرمایش آن حضرت – ظاهراً- ناظر به مرحله‌ای است که تفسیر آن‌چه در سراپرده غیب مستور است، به راسخان اعطا نشده است. در این مرحله است که راسخان از غیب آگاهی نداشته، در کنه مسائلی که بدان آگاهی ندارند، از پیش خود به جست‌و‌جوی نمی‌پردازند؛ اما پس از آن‌که به اذن خدا، سراپرده غیب آشکار شد و آفتاب تعلیم الهی، افق غیب را در برابر دیدگان ایشان گشود، آنان از مسائل غیبی و تأویل‌های قرآنی آگاه خواهند شد.

دو. این برداشت با برخی دیگر از سخنان حضرت درباره آگاهی راسخان به تأویل قرآن ناسازگار است. در احادیث فراوانی از دانش پیامبر و اهل بیت(ع) به تأویل قرآن سخن رفته است؛ از جمله: درباره کتاب خدای عزیز و بزرگ از من بپرسید. به خدا سوگند آیه‌ای از آن نازل نشد - در شب یا روز سفر یا حضر - جز آن‌که پیامبر آن را بر من خواند و تأویل آن را به من آموخت. ابن الکواء: گفت: ای امیرمؤمنان، درباره آیاتی که بر پیامبر نازل می‌شد و شما حضور نداشتید، چطور؟ فرمود: آنها را برایم حفظ می‌کرد و وقتی به حضورشان می‌رسیدم، بر من می‌خواند و می‌فرمود: علی جان، خداوند پس از تو بر من چنین و چنان نازل کرد، و تأویل آن چنین و چنان است. بدینسان تنزیل و تأویل قرآن را به من می‌آموخت. آن حضرت در حدیثی دیگر فرمود: «مردم، پیش از آن‌که مرا از دست دهید، از من بپرسید؛ زیرا دانش اولین و آخرین نزد من است... به خدا سوگند، من به قرآن و تأویل آن از هر مدعی دانش آن، داناترم». همچنین امام علی(ع) از آموزش تأویل قرآن به فرزند خود امام حسن(ع) سخن گفته است که نشان دهنده علم آن حضرت به تأویل قرآن است.

اما اینکه راسخان در علم چه کسانی هستند، بر اساس آموزه‌های دینی و سخنان حضرت علی(ع)، آنان پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت ایشانند. آن حضرت در سخنی هشدار دهنده می‌فرماید: کجایند کسانی که به دروغ و از روی ستم بر ما پنداشتند که راسخان در علم آنهایند، نه ما اهل بیت؟ خداوند ما را فرا برده، آنان را فرو هشته است؛ به ما عطا کرده آنان را محروم داشته است؛ ما را به درون برده، آنان را از در رانده است. راه هدایت به وسیله ما طلب می‌شود و کوری و گمراهی با ما از میان می‌رود. همچنین آن حضرت در نامه‌ای بلند به معاویه، می‌فرماید: شنیدم از رسول خدا(ص) که فرمود: هیچ آیه‌ای از قرآن نیست، مگر آن‌که برای آن ظهری و بطنی است، و هر حرفی از آن تأویل دارد؛ «تأویل آن را جز خدا و راسخان در علم ندانند». راسخان، ما آل محمدیم و خداوند به دیگران فرمان داده است که بگویند: «بدان ایمان داریم. همه از جانب پروردگار ما است، و جز صاحبان خرد متذکر نمی‌شوند».

سخنان حضرت، همسو با احادیث دیگر، به انحصار راسخان در پیامبر و اهل‌بیت(ع) تأکید می‌ورزد. بر این اساس، گسترش حوزه راسخان به غیر معصومان، ادعایی بی‌برهان است؛ زیرا مراد از رسوخ در علم، شناخت کامل محکمات و متشابهات و احاطه علمی به جمیع ابعاد و آفاق و لایه‌های ظاهر و باطن معارف قرآن است، نه شناختی ناقص و اندک از بخش‌هایی از قرآن. بنابراین پیامبر اکرم(ص) که افضل راسخان است، دانش قرآنی خود را به تعلیم الهی فرا گرفته و آموخته‌هایش را - با تعلیمی اختصاصی - در اختیار اوصیای خود قرار داده است. از این رو دیگران که دانش قرآنی خود را وامدار راسخان در علم هستند، هیچ‌گاه هم پایه راسخان نخواهند بود. یکی از شارحان نهج البلاغه در این باره می‌نویسد: هدف این فقره، سرزنش و انکار کسانی است که خود را راسخان در علم می‌پندارند، و یادآور این حقیقت است که رسوخ در علم، ویژه اهل بیت ولایت است، و اینکه دیگران در ادعای رسوخ دروغ زن هستند، و این ادعای اهل بیت، یعنی اختصاص ایشان به رسوخ در علم با براهین عقلی و نقلی ثابت گشته، عامه و خاصه، بدان تصریح کرده‌اند.

بخش‌های قرآن

یکی از مقولات در علوم قرآنی، بحث تقسیمات قرآن است که در آن آیات قرآن – بر اساس محتوا یا شیوه بیان - به بخش‌های مختلف تقسیم می‌شود. پیشوای موحدان در این زمینه نیز آموزه‌های بسیار ارجمندی فرا راه قرآن پژوهان نهاده است که در این نوشتار به پاره‌هایی از آنها می‌پردازیم.

1. بخش‌های سه گانه: قرآن بر سه بخش نازل شده است که ثلث آن درباره ما و دشمنان ما است و ثلثی دیگر در سنن و امثال است و یک ثلث نیز در فرایض و احکام.
2. بخش‌های چهارگانه: قرآن چهار بخش دارد: یک ربع درباره ما، و یک ربع درباره دشمنان ما است؛ ربعی فرائض و احکام است و ربعی حلال و حرام.
3. بخش‌های هفت‌گانه: قرآن بر هفت حرف وجه نازل شده است که همگی کافی و وافی است، امر، زجر، ترغیب، ترهیب، جدل، قصص و مَثَل.
4. بخش‌های ده‌گانه: قرآن بر ده حرف (وجه) نازل شده است: بشارت دهنده، بیم دهنده، ناسخ، منسوخ، موعظه، مثل، محکم، متشابه، حلال و حرام.
5. بخش‌های دیگر: امام افزون بر موارد یادشده، اقسام دیگری نیز برای معارف قرآن - به ویژه احکام - بر شمرده است:
   1. حلال و حرام؛
   2. فرایض و فضایل (واجبات و مستحبات)؛
   3. ناسخ و منسوخ؛
   4. رخص و عزائم (احکام مباح و واجب و حرام)؛
   5. خاص و عام؛
   6. عبرت‌ها و مثل‌ها؛
   7. مطلق و مقید؛
   8. محکم و متشابه؛
   9. مجمل و مشکل، که تفسیر و تبیین شده است.
   10. مطالبی که برای دانستنش پیمان گرفته‌اند و مطالبی که نادانستنش رخصت است؛
   11. احکامی که در قرآن به وجوب آنها حکم شده، ولی در سنت نسخ شده است؛
   12. احکامی که در سنت، به وجوب آنها حکم شده، لیکن در کتاب به ترکش رخصت داده شده است؛
   13. اعمالی که در زمان خود واجب و پس از سپری شدن وقت، وجوبش برداشته شده است؛
   14. اموری که ارتکاب آنها گناه کبیره است و خدا به کیفر آن، وعید آتش دوزخ داده است و اموری که ارتکاب آنها، گناه صغیره و مستوجب آمرزش است؛
   15. اموری که اندک آنها پذیرفته آید و هر کس مخیر است که بیش از آن هم به جا آورد.

فضایل و خواص قرآن

مقالهٔ اصلی: فضایل و خواص قرآن

فضائل القرآن و خواص القرآن، نام دو علم از علوم قرآنی است که نخستین به بیان فضیلت، ارزش و ثواب قرائت آیات و سور قرآن می‌پردازد، و دیگری عهده‌دار تبیین خواص و آثار دینی و دنیوی قرائت هر یک از آیات و سور است. درباره این دو نوع دانش قرآنی، آموزه‌ها و سخنان ارزشمند فراوانی از یار جدایی ناپذیر قرآن، به یادگار مانده است که برای تبرک به ساحت قدسی قرآن و تیمن به سخنان نورانی سرور مؤمنان، به ذکر چند نمونه بسنده می‌کنیم:

1. هرگاه یکی از شما به چشم درد گرفتار شد، آیة الکرسی را بخواند و در دل بگذراند که – ان‌شاء الله - خوب می‌شود که عافیت می‌یابد.
2. هر چیزی عروسی دارد، و عروس قرآن سوره الرحمن است.
3. هر که سوره نساء را در هر روز جمعه بخواند، از فشار قبر آسوده گردد.
4. هرکه سوره فاتحة الکتاب (حمد) را بخواند، سپس بگوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ حَمْداً كَثِيراً طَيِّباً مُبَارَكاً فِيهِ»، خداوند هفتاد نوع بلا - را که آسان‌ترین آن غم و اندوه است - از او بازگرداند.

منابع

1. خدایاری، علی نقی، مقاله «قرآن‌شناسی»، دانشنامه امام علی ج۱