سلیم بن قیس هلالی در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[ابان]] می‌گوید: "بعد از [[وفات امام زین العابدین]]{{ع}} به [[سفر]] [[حج]] رفتم و [[امام باقر]]{{ع}} را [[ملاقات]] کردم و همه این [[حدیث]] را برایش [[نقل]] کردم و یک حرف هم از آن کم نکردم؛ پس چشمان آن [[حضرت]] اشک آلود شد و فرمود: "سلیم بعد از [[شهادت]] جدم، [[حسین]]{{ع}} نزد من آمد، در حالی که من در [[خدمت]] پدرم نشسته بودم و این [[حدیث]] را عیناً برایم [[نقل]] کرد. پدرم به او گفت: "راست گفتی؛ پدرم این [[حدیث]] را از [[امیر المؤمنین]]{{ع}} برایت [[نقل]] کرد، در حالی که ما حاضر بودیم. سپس [[امام حسن]]{{ع}} و [[امام حسین]]{{ع}} و آنچه را که از [[پیامبر]]{{صل}} شنیده بودند، برای [[سلیم]] [[نقل]] کردند"<ref>رجال الکشی، ص۱۰۴- ۱۰۵.</ref>.

#مرحوم [[شوشتری]] می‌نویسد: در خبر [[کشی]] [[تحریفات]] سندی و متنی هست و از نظر ما نام [[راوی]]، [[اسحاق بن ابراهیم بن عمر یمانی]] نیست و [[ابراهیم بن عمر یمانی]] است<ref>قاموس الرجال، شوشتری، ج۵، ص۲۳۹.</ref>.

==آیا فردی به نام [[سلیم]] وجود داشته است یا نه؟==

'''پاسخ‌ها به این [[شبهه]]:'''

#خود [[ابن غضائری]] می‌نویسد: من درباره [[سلیم]] مطالبی را در غیر کتابش و روایتی که [[ابان بن ابی عیاش]] از وی [[نقل]] کرده است، یافته‌ام، البته [[ابن عقده]] در کتاب [[رجال]] [[امیر]] المؤمنینش احادیثی از وی [[نقل]] کرده است<ref>رجال ابن الغضائری، ج۱، ص۶۳.</ref>.

#مرحوم [[شوشتری]] هم می‌نویسد: شاید نظر [[ابن غضائری]] در رد قول بعضی از افراد به اینکه خود [[سلیم]] شناخته شده نیست و از او در خبری یاد نشده، به خاطر خبری است که در کتاب الخصال<ref>الخصال، شیخ صدوق، ص۴۷۵ {{متن حدیث|حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ الله بْنِ أَبِي خَلَفٍ قَالَ حَدَّثَنِي يَعْقُوبُ بْنُ يَزِيدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَبْدِ الله بْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ الْهِلَالِيِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِيِّ رَحِمَهُ الله قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى النَّبِيِّ{{صل}} وَ إِذَا الْحُسَيْنُ عَلَى فَخِذَيْهِ وَ هُوَ يُقَبِّلُ عَيْنَيْهِ وَ يَلْثِمُ فَاهُ وَ هُوَ يَقُولُ أَنْتَ سَيِّدٌ ابْنُ سَيِّدٍ أَنْتَ إِمَامٌ ابْنُ إِمَامٍ أَبُو الْأَئِمَّةِ أَنْتَ حُجَّةٌ ابْنُ حُجَّةٍ أَبُو حُجَجٍ تِسْعَةٍ مِنْ صُلْبِكَ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ}}.</ref> درباره [[ائمه]] [[اثنی عشر]] آمده است؛ با این عبارت: {{عربی|"عن ابن مسکان عن ابان بن تغلب عنه عن سلمان"}}؛ ممکن است مراد از ابان، [[ابان بن ابی عیاش]] بوده و نه [[ابان ابن تغلب]] و در نسخه الاختصاص<ref>شیخ مفید می‌نویسد: [[علی بن جعفر]] حضرمی از [[سلیم بن قیس]] شامی [[روایت]] کرده که وی شنیده است از [[علی]]{{ع}} که فرمود: من و اوصیای من از فرزندانم همه [[مهدی]] و [[محدث]] هستیم؛

گفتم: یا أمیرالمؤمنین آنها چه کسانی‌اند؟ فرمود: [[حسن]] و [[حسین]]، سپس پسرم [[علی بن الحسین]]؛در آن موقع، [[علی]]، [[شیرخواره]] بود؛ سپس هشت نفر بعد از او یکی پس از دیگری آنهایند که به ایشان [[خدا]] قسم یاد می‌کند در این [[آیه]] {{متن قرآن|وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ}} [[پیامبر اکرم]] و [[فرزندان]] همین [[اوصیاء]] هستند؛

#مرحوم [[مامقانی]] قول [[عبدالنبی کاظمی]]<ref>تکمله الرجال، عبدالنبی کاظمی، ج۱، ص۴۵۲.</ref> را [[نقل]] کرده است و می‌نویسد: او می‌گوید: هر چه [[نقل]] کردیم، [[اعتراض]] بر [[کتاب سلیم]] بود و نه بر خودش؛ ظاهراً او [[انسان]] ثقه‌ای است و اگر غیر [[ثقه]] بود، چرا برخی به ساختگی بودن او ملتزم شده‌اند<ref>تنقیح المقال، مامقانی، ج۳۲، ص۴۱۳.</ref>؛ او در ادامه می‌نویسد: اما درباره خود [[سلیم]] شبهه‌ای نیست که وی [[مصاحب]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و از [[خواص یاران]] آن [[حضرت]] بوده است که از [[امام علی]]{{ع}}، [[امام حسن]]{{ع}}، [[امام حسین]]{{ع}}، [[امام سجاد]]{{ع}}، [[امام باقر]]{{ع}} و [[امام صادق]]{{ع}}<ref>مامقانی می‌نویسد: درباره روایت سلیم از امام علی{{ع}}، امام حسن{{ع}}، امام حسین{{ع}}، و امام علی بن الحسین{{ع}} شکی نیست اما سلیم در زمان حیات امام سجاد{{ع}} از دنیا رفته و روایتش از امام باقر و امام صادق{{عم}} غیر قطعی است و روایتی از این دو امام از طریق سلیم در کتب حدیثی ما نیامده است. ممکن است سلیم از اصحاب امام باقر{{ع}} قبل از امامتش در زمان امام سجاد{{ع}} بوده باشد، اما دربارهی اینکه او از اصحاب امام صادق{{ع}} باشد، هیچ دلیلی در دست نیست و تصریح در روایت کشی به اینکه بعد از وفات سلیم ابان بن ابی عیاش کتابش را بر امام باقر{{ع}} (بعد از وفات امام سجاد{{ع}}) عرضه کرده است، نشان میدهد که کتاب در دست ابان بوده است. (تنقیح المقال ۳۲: ۴۲۹ پاورقی ۱).</ref>[[روایت]] [[نقل]] کرده و از [[اولیا]] و علمای مشهور بین [[عامه]] و [[خاصه]] است و ظاهر سخنان [[اهل]] [[رجال]] این است که او [[ثقه]] است و می‌توان بر او [[اعتماد]] کرد و مناقشه [[ابن غضائری]] و امثال او درباره کتاب اوست و نه خود او و نسبت دادن ساختگی بودن کتاب به ابان، نشان دهنده [[وثاقت]] [[سلیم]] و دور بودن او از هر [[عیب]] و نقصی است<ref>تنقیح المقال، ج۳۲، ص۴۲۸- ۴۲۹.</ref>.

#مرحوم [[خوانساری]] می‌نویسد: [[سلیم]] از علمای [[اهل بیت]] و از بزرگان [[صحابه]] [[ائمه]]{{عم}} است که به ایشان [[عشق]] می‌ورزید و از کتاب [[رجال]] [[شیخ طوسی]] استفاده می‌شود که [[سلیم]]، [[پنج تن]] از [[ائمه معصومین]]{{عم}} را [[درک]] کرده است. ظاهراً [[سلیم]] در نزد [[ائمه]]{{عم}} به منزله ارکان اربعه و نزد ایشان [[محبوب]] بوده است و این، نشان دهنده [[جایگاه]] بلند وی نزد [[ائمه]] و [[شیعه]] است و در بین خود ما نصی یافت نشد که بر مجهول بودنش دلالت کند، تا اینکه به خلاف عدالتش دلالت و [[دلیل]] [[نص]] بر عدالتش این است که بیش از دو نفر از بزرگان [[عادل]] [[اصحاب]] ما درباره وی [[شهادت]] داده‌اند و این، بر خلاف تحقیق است؛ بلکه مدار در [[علم رجال]] بر ظنون [[اجتهادی]] است و برای توقف در عدالتش وجهی نیست؛ به [[دلیل]] [[جایگاه]] بلند روایاتش که در کافی [[نقل]] شده است. منازل [[رجال]] از [[روایات]] او دانسته می‌شود و از این [[روایات]] به دست می‌آید که او از [[خواص]] [[یاران امیرالمؤمنین]]{{ع}} و طبق [[نقلی]]، وی [[مصاحب]] [[امیر المؤمنین]] بوده است. پس نمی‌توان وی را از [[دشمنان]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} دانست؛ زیرا [[حجاج]] به دنبالش بود تا او را بکشد و سخنان [[مخالفان]] درباره [[سلیم]] نشان دهنده بزرگی و [[منزلت]] وی است<ref>روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۶۶.</ref>. همچنین او می‌نویسد: وی در [[درجه]] بالای [[معرفت]] و [[دین]] است و در زمره [[اولیاء الهی]] است<ref>روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۷۳.</ref>.

#تنها به این [[دلیل]] که چون در کتب [[تاریخی]] و رجالی از او نام برده شده، پس چنین کسی وجود نداشته است؛ همانطور که بیان شد، [[روایات]] [[سلیم]] را فقط ابان [[نقل]] نکرده که بگوییم [[سلیم]] را فقط ابان [[نقل]] نکرده که بگوییم [[سلیم]] ساخته [[ذهن]] ابان بوده است. برای بررسی شرح حال و [[روایات]] [[سلیم]] می‌توان به کتب مختلف [[تاریخی]] و [[تفسیری]] و رجالی و... [[رجوع]] کرد<ref>ر ک: المقنعة، شیخ مفید، ص۲۷۷، الجامع للشرایع، یحیی بن سعید حلی مقدمة، ص۷؛ أجوبة المسائل المهنائیة، علامه حلی، ص۱۲۴؛ مختلف الشیعة، علامه حلی، ج۳، ص۳۲۸؛ منتهی المطلب (ط. ج)، علامه حلی، ج۸، ص۵۶۲؛ رسائل شهید ثانی (ط.ج)، الشهید الثانی، ج۲، ص۹۹۲– ۹۹۳؛ مناهج الأخیار فی شرح الإستبصار، السید احمد بن زین العابدین العلوی العاملی، ج۲، ص۱۰۵؛ روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محمد تقی مجلسی (الأول)، ج۲، ص۹۲؛ ذخیرة المعاد (ط.ق)، محقق سبزواری، ج۱، ص۴۸۷؛ الوافی، فیض کاشانی، ج۱، ص۲۰۳؛ فوائد الطوسیة، حر عاملی، ص۲۴۳؛ هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة{{عم}}، حرعاملی، ج۸، ص۵۴۹؛ الرسائل الفقهیة، خاجوئی، ج۱، ص۴۷۱؛ الحدائق الناضرة، محقق بحرانی، ج۱۲، ۳۸۶ - ۳۸۷؛ کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء (ط. ج)، شیخ جعفر کاشف الغطاء، ج۱، ص۳۸۶؛ النور الساطع فی الفقه النافع - شیخ علی کاشف الغطاء، ج۱، ص۵۰۸؛ جواهر الکلام شیخ جواهری، ج۱۳، ص۱۴۱؛ کتاب الخمس، شیخ انصاری، ص۲۹۲؛ الرسائل الأحمدیة شیخ أحمد آل طعان البحرانی القطیفی، ج۱، ص۲۲۱؛ بصائر الدرجات، محمد بن الحسن بن فروخ (الصفار) ص۱۰۳؛ الإمامة والتبصرة علی ابن بابویه القمی ص۱۱۰؛ الکافی، کلینی، ج۱، ص۴۴؛ الاعتقادات فی دین الإمامیة، شیخ صدوق، ص۱۱۸؛ الخصال، شیخ صدوق، ص۴۱؛ عیون أخبار الرضا{{ع}}، شیخ صدوق، ج۱، ص۵۲؛ کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق، ص۲۴۰؛ معانی الأخبار، شیخ صدوق، ص۳۹۴؛ من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۴، ص۱۸۹؛ کفایة الأثر، خزاز قمی، ص۴۶- ۴۸؛ تهذیب الأحکام، شیخ طوسی، ج۴، ص۱۲۶؛ مختصر بصائر الدرجات، حسن بن سلیمان حلی، ص۴۰؛ وسائل الشیعة، حر العاملی، ج۱، ص۴۵۸؛ خاتمة المستدرک، میرزا حسین نوری طبرسی، ج۱، ص۷۷؛ مقدمة التحقیق الإیضاح فضل بن شاذان الأزدیف، ص۸۵ (مقدمة المصحح)؛ الغارات، إبراهیم بن محمد ثقفی کوفی، ج۲، ص۶۸۳؛ مناقب الإمام أمیر المؤمنین{{ع}}، محمد بن سلیمان الکوفی، ج۲، ص۱۷۱؛ شرح الأخبار، قاضی نعمان مغربی، ج۱، ص۴۸۵؛ الغیبة ابن أبی زینب نعمانی، ص۷۴؛ المسترشد، محمد بن جریر الطبری (الشیعی)، ص۲۳۱؛ مائة منقبة، محمد ابن أحمد ابن علی بن الحسن القمی (ابن شاذان)، ص۱۲۴؛ الإستنصار، أبی الفتح کراجکی، ص۹- ۱۰؛ الغیبة، شیخ طوسی، ص۱۹۳؛ عیون المعجزات، حسین بن عبدالوهاب، ج۴؛ الاحتجاج، شیخ طبرسی، ج۱، ص۱۰۵- ۱۰۶؛ مناقب آل أبیطالب، ابن شهر آشوب، ج۱، ص۲۵۳؛ التحصین، سید بن طاووس، ص۶۳۰، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، سید بن طاووس، ص۱۷۴؛ الیقین، سید بن طاووس، ص۳۰۹؛ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، علی طبرسی، ص۲۴۶؛ الصراط المستقیم، علی بن یونس العاملی النباطی البیاضی، ج۲، ص۳۷؛ عوالی اللئالی، ابن أبی جمهور احسائی، ج۳، ص۱۲۵ - ۱۲۶؛ حسن بن سلیمان حلی، ص۱۰۷؛ کتاب الأربعین، محمد طاهر القمی الشیرازی، ص۲۴۸؛ الجواهر السنیة، حر عاملی، ص۳۰۳؛ الفصول المهمة فی أصول الأئمة، حر عاملی، ج۱، ص۳۷؛ حلیة الأبرار، سید هاشم بحرانی، ص۱۵؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج۲، ص۳۴۳؛ کتاب الأربعین، شیخ ماحوزی، ص۲۱۳ - ۲۱۴؛ العوالم، الإمام الحسین{{ع}}، شیخ عبدالله بحرانی، ص۱۳۵؛ خلاصة عبقات الأنوار، سید حامد نقوی، ج۴، ص۱۱۹؛ نهایة الدرایة، سید حسن صدر، ص۱۵؛ المراجعات، سید شرف الدین، ص۴۱۳؛ جامع أحادیث الشیعة، سید بروجردی، ج۱، ص۱۴ - ۱۵؛ الغدیر، علامه امینی، ج۱، ص۶۶، مستدرک سفینة البحار، شیخ علی نمازی شاهرودی، ج۹، ص۱۲۹ - ۱۳۰ تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود عیاشی، ج۱، ص۱۴؛ تفسیر القرآن المجید، شیخ مفید، ص۵۲۳ – ۵۲۴؛ تفسیر مجمع البیان، شیخ طبرسی، ج۱، ص۴۱۷؛ تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخظم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم، سید حیدر آملی، ج۱، ص۴۴۰؛ التفسیر الصافی، فیض کاشانی، ج۱، ص۱۹؛ البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بحرانی، ج۱، ص۳۶؛ تفسیر نور الثقلین، شیخ حویزی، ج۱، ص۱۳۴؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، شیخ محمد بن محمدرضا القمی المشهدی، ج۲، ص۱۷۹؛ تفسیر الصراط المستقیم، سید حسین بروجردی، ج۱، ص۲۹۷؛ شواهد التنزیل لقواعدالتفضیل، حاکم حسکانی، ج۱، ص۴۸؛ تفسیر الآلوسی، آلوسی، ج۳، ص۱۲۴؛ معالم الدین و ملاذ المجتهدین، حسن بن زین الدین عاملی، ص۱۸؛ الوافیة فی أصول الفقه، فاضل تونی، ص۲۷۷؛ الفوائد المدنیة والشواهد المکیة، محمد أمین استرآبادی و سید نورالدین عاملی، ص۲۳۰؛ قوانین الأصول، میرزای قمی، ص۲۸۰؛ فرائد الأصول، شیخ انصاری، ج۱، ص۱۴۴؛ معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص۹۳؛ فهرست ابن الندیم، ابن الندیم بغدادیف ص۲۷۵؛ الأعلام، خیر الدین زرکلی، ج۳، ص۱۱۹؛ فهرس التراث، محمد حسین الحسینی الجلالی، ج۱، ص۱۰۳؛ أخبار الدولة العباسیة، مؤلف مجهول، ص۴۵؛ التنبیه و الإشراف، مسعودی، ص۱۹۸ – ۱۹۹؛ أعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۱، ص۲۸؛ فضائل أمیر المؤمنین{{ع}}، ابن عقدة کوفی، ص۱۵۹ -۱۶۰؛ إعلام الوری بأعلام الهدی، شیخ طبرسی، ج۱، ص۴۰۵؛ الدر النظیم، یوسف بن حاتم شامی مشغری عاملی، ص۴۹۶- ۴۹۷؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، علی بن أبی الفتح اربلی، ج۲، ص۱۵۴- ۱۵۵؛ نهج الإیمان، ابن جبر، ص۲۲۲ - ۲۲۳؛ العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة، علی بن یوسف مطهر حلی، ص۴۶؛ إرشاد القلوب، حسن بن محمد دیلمی، ج۲، ص۲۹۸؛ تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، سید شرف الدین علی حسینی استر آبادی ۲: ۶۷۸؛ ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی، ج۱، ص۹۴ – ۹۵؛ الإمام جعفر الصادق{{ع}}، عبدالحلیم الجندی، ص۲۰۱.</ref>.<ref>[[عبدالرضا عسکری|عسکری، عبدالرضا]]، [[سلیم بن قیس هلالی (مقاله)|مقاله «سلیم بن قیس هلالی»]]، [[اصحاب امام حسن مجتبی (کتاب)| اصحاب امام حسن مجتبی]]، ص ۳۷۸-۳۸۳.</ref>

===[[شبهه]] دوم===

چون نام [[سلیم]] در میان فرار کنندگان از [[حجاج]] نیست، پس چنین کسی وجود نداشته است؛ گفته شده است، چون نام [[سلیم]] در کتاب المتوارین [[عبدالغنی بن سعید ازدی]] نیست، پس فرار [[سلیم]] از دست [[حجاج]] نیز ساختگی است و چنین کسی وجود نداشته است. در کتاب المتوارین [[اسامی]] زیر آمده است:

مطلب [[تأمل]] برانگیز این است که نام [[سلیم بن قیس هلالی]] در میان گریختگان از [[ستم]] [[حجاج بن یوسف]] دیده نمی‌شود؛ در حالی که از قول [[ابان بن ابی عیاش]] در آغاز کتاب آمده که [[سلیم]] از [[ترس]] [[حجاج]] به نوبندجان [[فارس]] گریخته و در [[خانه]] پدری او پنهان شده است<ref>برگرفته از مقاله پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی، عبدالمهدی جلالی.</ref>.

==[[کتاب سلیم بن قیس هلالی (کتاب)|کتاب سلیم بن قیس هلالی]]==

#میرزا [[محمد باقر موسوی خوانساری]] می‌نویسد: [[کتاب سلیم]]، اولین تألیف در [[اسلام]] است که [[روایات]] زیادی در آن گردآوری شده است. او در جای دیگری می‌نویسد: برنامه [[شیخ کلینی]] این بود که در کتاب خود [[احادیث]] صحیح‌تر و واضح‌تر را در اول هر بابی بیاورد و می‌بینیم که او در همه موارد، [[احادیث]] [[سلیم]] را در اول باب‌ها آورده است. و این، [[دلیل]] آن است که او به [[کتاب سلیم]] [[اعتماد]] داشته است<ref>روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۶۷ – ۶۸.</ref>. همچنین او می‌نویسد: [[سلیم]]، نویسنده کتاب [[حدیث]] مشهوری است که صاحب بحار و... از وی [[روایت]] [[نقل]] کردهاند<ref>روضات الجنات، خوانساری، ج۴، ص۶۵.</ref>.

#مرحوم [[مامقانی]] می‌نویسد: [[سلیم]] از ثقات [[امامیه]] و بزرگان ایشان و کتابش از اصول [[مسلم]] [[شیعه]] است و من [[عزم]] کرده‌ام در ذیل هر خبری که [[سلیم]] در کتابش آورده است، اخباری را که از طرق متعدد از [[راویان]] [[ثقه]] [[روایت]] شده بیاورم تا برای همگان روشن شود که [[کتاب سلیم]]، مثل [[صحیح مسلم]] در نزد [[اهل سنت]] است و مضامین روایاتش از [[ائمه هدی]]{{عم}} رسیده و در [[حجیت]] این اصل هیچ شکی نیست<ref>تنقیح المقال، مامقانی، ج۳۲، ص۴۱۶.</ref>. او سپس می‌نویسد: [[سلیم]] از افراد [[ثقه]] است و درباره کتابش، هیچ شکی نیست و اگر چیزی در آن داخل شده، به قلم متأخران است<ref>تنقیح المقال، مامقانی، ج۳۲، ص۴۳۵.</ref>. او در ادامه درباره [[کتاب سلیم]] چنین می‌نویسد: [[کتاب سلیم]] در نهایت اعتبار است و درباره [[نادرستی]] ساختگی بودن کتاب او می‌گوییم: وجود یک یا دو نمونه مطلب که ظاهرشان خلاف [[حق]] است، مجوزی برای جعلی دانستن کتاب نیست و بعد از اینکه احتمال تصحیف یا [[تحریف]] سهوی از نساخ یا [[نقل]] مطلب وجود داشته باشد، چگونه احتمال ساختگی بودن کتاب درست خواهد بود؟ مثل این نمونه بسیار اتفاق افتاده است؛ پس لازمه‌اش [[اعتقاد]] داشتن به صحت کتاب و سهوی بودن یک یا دو نمونه [[خطا]] است، بلکه سخن [[مجلسی]] درباره [[کتاب سلیم]] کافی است؛ ایشان می‌گوید: در یک نسخه قدیمی از [[کتاب سلیم بن قیس]]، دو [[روایت]] با [[اختلاف]] اندکی یافتم که در آخر یکی از این دو نوشته شده بود: [[کتاب سلیم بن قیس هلالی]] بحمدلله و عونه در [[ربیع]] الاخر سال ۶۰۹ ق تمام شد و آن را ابومحمد رمانی نوشت، سپس این [[روایت]] آمده است: [[امام]] [[جعفر بن محمد صادق]] فرمود: "هر کس از [[پیروان]] و [[دوستداران]] ما [[کتاب سلیم بن قیس هلالی]] را نداشته باشد، از [[سرنوشت]] و سرگذشت ما چیزی ندارد و نمی‌داند. [[کتاب سلیم]]، الفبای [[تشیع]] و رازی از رازهای [[خاندان محمد]]{{صل}} است که بر آنها [[درود]] باد!"<ref>{{متن حدیث|مَنْ لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُ مِنْ شِيعَتِنَا وَ مُحِبِّينَا كِتَابُ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ اَلْهِلاَلِيِّ فَلَيْسَ عِنْدَهُ مِنْ أَمْرِنَا شَيْءٌ وَ لاَ يَعْلَمُ مِنْ أَسْبَابِنَا شَيْئاً وَ هُوَ أَبْجَدُ اَلشِّيعَةِ وَ سِرٌّ مِنْ أَسْرَارِ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِمُ السَّلاَمُ}}؛ تنقیح المقال، مامقانی، ج۳۲، ص۴۲۶. مامقانی در پاورقی دوم می‌نویسد: مؤلف آن را از تکمله الرجال (ج۱، ص۴۶۷) آورده است و من آن را در بحارالانوار نیافتم.</ref>

#میرزا [[ابوالقاسم نراقی]] [[سلیم بن قیس هلالی]] را با [[کنیه]] [[ابوصادق]] معرفی و وی را از [[اصحاب]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}}، [[امام حسن]]{{ع}} و [[امام حسین]]{{ع}} شمرده است. [[علامه حلی]] به [[عدالت]] [[سلیم]] [[حکم]] داده و از برقی [[نقل]] کرده که وی از [[اولیاء]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} است. ایشان در ادامه می‌نویسد: مطلب [[حق]]، [[موثق]] شمردن [[سلیم]] است و [[تبیین]] آنچه که در کتاب مشهور و منسوب به وی آمده نیز [[واجب]] است<ref>شعب المقال فی درجات الرجال، نراقی، ص۱۸۷.</ref>.

#استاد [[سبحانی]] می‌نویسد: [[ابوصادق]] [[سلیم بن قیس هلالی]]، [[مصاحب]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} بوده و همان اصل معروف چاپ شده را تألیف کرده است<ref>تذکرة الأعیان، سبحانی، ص۲۱۳.</ref>.

#استاد [[یوسفی غروی]] می‌نویسد: از قدیمی‌ترین کتاب‌هایی که در دست ماست و در آن به [[آیه اکمال]] اشاره شده، همان [[کتاب سلیم بن قیس هلالی]] عامری است<ref>موسوعة التاریخ الاسلامی، ج۳، ص۶۳۲. استاد یوسفی غروی در جای دیگری تاریخ وفات وی را سال ۷۶ هجری نقل می‌کند. (۴: ۹).</ref>.

در جواب باید گفت:

#مادرش، [[اسماء بنت عمیس]] به وی [[تعلیم]] داده بود؛

##مرحوم [[شوشتری]] پس از [[نقل]] قول [[مسعودی]]<ref>افراد اثنی عشری در تعیین شمار امامان بر روایت سلیم بن قیس هلالی که در کتاب خویش آورده اعتماد دارند و او از ابان بن ابی عیاش روایت کرده است که پیامبر{{صل}} به امیر مؤمنان علی بن ابی طالب{{ع}} فرمود: تو و دوازده تن از فرزندانت امامان بر حق هستید. (التنبیه والإشراف، ص۱۹۹).</ref>، می‌نویسد: نبود قول [[مسعودی]] در نسخه‌های ما ضرری ندارد. نسخه‌های [[کتاب سلیم]] هم بسیار [[اختلاف]] دارند و به تحقیق، [[کلینی]]، [[شیخ صدوق]] و [[شیخ طوسی]] روایاتی را از [[کتاب سلیم]] [[نقل]] کرده‌اند که در نسخه‌ای که به دست ما رسیده است، نیست<ref>قاموس الرجال، ج۵، ص۲۳۶.</ref>. همچنین ایشان می‌نویسد: [[محمد بن ابی بکر]] در سال [[حجة الوداع]] به [[دنیا]] آمد و عمرش هنگام [[مرگ]] پدرش، کمتر از سه سال بود؛ زیرا از [[حجة الوداع]] تا [[وفات پیامبر]]{{صل}} چند ماه و [[خلافت]] غصبی [[ابوبکر]]، دو سال و چهار یا شش ماه بوده است؛ پس او کمتر از سه سال داشته است؛ حال، چگونه پدرش را [[نصیحت]] کرده است؟ به این [[شبهه]] چنین جواب داده شده است که مادرش، [[اسماء بنت عمیس]] این مطالب را به وی یاد داده است؛ همچنین ولادت [[محمد]] در [[حجة الوداع]] غیر قطعی است، تا اینکه چنین کتاب معتبری رد شود<ref>تنقیح المقال، ج۳۲، ص۴۱۰.</ref>.

##مرحوم [[محمد تقی اصفهانی]] ([[مجلسی]] اول) می‌نویسد: اما اینکه گفته می‌شود مادرش، [[اسما بنت عمیس]] به وی [[تعلیم]] داده، غلط است؛ طبق آنچه که در نسخه ما وجود دارد، [[عبدالله بن عمر]] پدرش را هنگام مرگش [[موعظه]] کرده است<ref>روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محمد تقی مجلسی (اول)، ج۱۴، ص۳۷۲.</ref>؛

##مرحوم [[خوانساری]] می‌نویسد: طبق آنچه من در نسخه این کتاب که در دست من است، دیدم، [[عبدالله بن عمر]] پدرش را در هنگام مرگش [[نصیحت]] کرده؛ آنجا که گفته است: اگر [[مردم]] با اصلع [[بنی هاشم]] (منظور [[امیرالمؤمنین علی]]{{ع}} است) [[بیعت]] کنند، او آنان را به وسط جاده روشن خواهد کشانید و [[آیین]] را طبق کتاب پروردگارشان و [[سنت]] پیامبرشان{{صل}} به پا خواهد داشت! من به او گفتم: ای [[پدر]]، چه مانعی داری که او را [[خلیفه]] قرار نمی‌دهی؟!<ref>روضات الجنات، ج۴، ص۶۹.</ref>

##در حاشیه نقد الرجال آمده است: یکی از بزرگان (منظور، [[مولی قهپایی]] است) عبارت: [[محمد بن ابی بکر]] پدرش را [[نصیحت]] کرد را از [[شهید ثانی]] در مجمع [[الرجال]](۳: ۱۵۵) [[نقل]] کرده، می‌گوید: در آن نسخه از کتاب که به دست ما رسیده، آمده است که [[عبدالله بن عمر]] پدرش را در هنگام مرگش [[نصیحت]] کرده است<ref>نقد الرجال، تفرشی، ج۲، ص۳۵۶ و پاورقی دوم:</ref>.

این خبر، [[کذب]] است:

#مرحوم [[شوشتری]] می‌نویسد: [[سخن]] [[حق]] درباره [[کتاب سلیم]] این است که اصل کتاب، صحیح است و بزرگان [[مشایخ]] سه گانه، [[نعمانی]]، [[صفار]] و... از آن [[روایت]] [[نقل]] کرده‌اند، مگر اینکه [[معاندان]] به تدلیس و تخلیط مطالب آن پرداخته باشند و [[دشمن]] انگیزه‌ای جز [[فساد]] و [[تباهی]] ندارد؛ و سخن [[ابن غضائری]] که گفته کتاب، به [[دلیل نقل]] خبر [[موعظه]] کردن [[محمد بن ابی بکر]] پدرش را در هنگام [[مرگ]] در آن، ساختگی است، درست نیست؛ کتابی ساختگی است که موارد صحیح کمی را در برداشته باشد، مثل [[تفسیری]] که به [[امام عسکری]]{{ع}} منسوب است و این [[کتاب سلیم]]، بر عکس است و ما در آن کذبی به غیر از خبر [[وعظ]] کردن [[محمد بن ابی بکر]] پدرش را نیافتیم.

===[[شبهه]] دوم===

'''جواب:''' [[ائمه]]{{عم}} [[دوازده نفر]] از [[اولاد رسول خدا]]{{صل}} و یا [[اسماعیل]]{{ع}} هستند:

#میرزا [[محمد باقر موسوی خوانساری]] نوشته است: آنچه من در نسخه‌ای از این کتاب که در [[اختیار]] دارم، دیدم، این است که [[ائمه]]، [[دوازده نفر]] از [[فرزندان]] [[اسماعیل]] هستند؛ پس [[ائمه]]، [[دوازده]] نفر‌ند و محذوری در این باره نیست<ref>روضات الجنات، ج۴، ص۶۹.</ref>.

#مرحوم [[تفرشی]] می‌نویسد: [[ائمه]]{{عم}} سیزده نفر از [[اولاد]] [[اسماعیل]]{{ع}} هستند؛ یعنی [[رسول خدا]] نیز با ایشان است و من نیز در تمام نسخه‌های این کتاب مانند سخن او را یافتم و در [[احادیث]] این کتاب از اول تا آخر، آن چه [[ابن غضائری]] گفته، [[اشتباه]] است<ref>نقد الرجال، تفرشی، ج۲، ص۳۵۶. پاورقی دوم:</ref>.

'''[[کذب]] است:''' [[محمد بن اسماعیلمازندرانی]] می‌نویسد: گفته شده است، [[ائمه]]، سیزده نفرند اما من در کل کتاب چنین چیزی نیافتم، بلکه در جاهای متعدد، [[دوازده نفر]] یا یازده نفر از [[اولاد علی]]{{ع}} آمده است <ref>منتهی المقال فی أحوال الرجال، ج۳، ص۳۸۲ – ۸۳.</ref>.

#مرحوم [[شوشتری]] می‌نویسد: اما [[اشتباه]] درباره تعداد [[ائمه]]{{عم}} به [[دلیل]] برداشت غلط بعضی [[راویان]] است. وقوع [[اخبار]] پنجگانه مثل آن در کافی موجودست؛ بنابراین، باید قرائن را در [[اخبار]] چنانکه [[شیخ مفید]] گفته است، رعایت کرد<ref>قاموس الرجال، ج۵، ص۲۳۹.</ref>.

#مرحوم [[مامقانی]] می‌نویسد: [[نعمانی]] [[احادیث]] زیادی در [[کتاب الغیبه]] خود [[نقل]] کرده است که نشان می‌دهد [[ائمه]] [[دوازده]] نفرند<ref>تنقیح المقال، ج۳۲، ص۴۱۷.</ref>.

===[[شبهه]] سوم===

[[اسماعیل]] به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} تبدیل شده!

#مرحوم [[مامقانی]] می‌نویسد: [[گواهی]] اینکه در [[کتاب سلیم بن قیس]] آنچه [[هبه الله]] به او نسبت داده، وجود ندارد، این است که در [[کتاب سلیم]]، [[ائمه]]، سیزده نفر از [[اولاد]] [[اسماعیل]] هستند که [[هبه الله]] [[اسماعیل]] را به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} تبدیل کرده و این کلمه تصحیف شده را به [[سلیم]] نسبت داده است و این، نشان می‌دهد که کتاب ابی الحسن شیبه که هبه [[الله]] به آن عمل می‌کرده، جعلی است و نه [[کتاب سلیم]]<ref>تنقیح المقال، ج۳۲، ص۴۱۷.</ref>.

'''[[کذب]] است:''' مرحوم [[آیت الله خویی]] می‌نویسد: اینکه [[ابن غضائری]] به [[کتاب سلیم]] نسبت داده که [[ائمه]] سیزده نفراند، صحیح نیست. در نهایت باید گفت، نسخه‌ای که به دست وی رسیده چنین مطالبی دربرداشته است. پس آنچه [[نجاشی]] در شرح حال [[هبة الله بن احمد بن محمد]] آورده؛ مبنی بر اینکه وی به کتابی عمل می‌کرده که نوشته [[ابی الحسین علوی]] [[زیدی]] بوده است و در آن، [[ائمه]] سیزده نفر (به همراه [[زید بن علی بن الحسین]]{{ع}}) دانسته شده‌اند، [[نادرست]] است. سپس به [[حدیثی]] که در [[کتاب سلیم بن قیس هلالی]] بوده، [[احتجاج]] کرده است؛ گرچه او مبنی بر اینکه [[ائمه]]{{عم}}، [[دوازده نفر]] از [[نسل]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} هستند<ref>معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۲۰- ۲۲۷.</ref>.

'''جواب:'''

##مرحوم [[مامقانی]] می‌نویسد: [[ابراهیم بن عمر صنعانی]] [[ثقه]] است و ما درباره حالش توضیح دادیم. اما درباره [[ابن ابی عیاش]]، ترجیح ما این است که وی امامی [[ممدوح]] است و خبرش [[حسن]] است؛ پس [[سلیم]]، مشکور و کتابش صحیح است؛ ولی [[ابن غضائری]] طبق [[عادت]] مردودی که دارد، هم درباره خود [[سلیم]] و هم درباره کتابش مناقشه کرده است<ref>تنقیح المقال، مامقانی، ج۳۲، ص۴۰۵.</ref>.

##مرحوم [[آیت الله خویی]] می‌نویسد: وجه دوم اینکه، [[راوی]] [[کتاب سلیم بن قیس]] همان [[ابان بن ابی عیاش]] است و او [[ضعیف]] است؛ بنابراین اعتمادی بر کتاب نیست و از عقیقی نیز [[نقل]] شده که از [[سلیم]] غیر از [[ابان بن ابی عیاش]] کس دیگری [[روایت]] [[نقل]] نکرده است.

'''جواب:'''

#مرحوم [[شوشتری]] می‌نویسد: ما به این مطلب که [[ابن غضائری]] گفته، استادهای این کتاب مختلف است؛ یعنی یک بار به [[روایت]] [[عمر بن اذینه]] از [[ابراهیم بن عمر صنعانی]] از [[ابان]] از [[سلیم]] است و یک بار به [[روایت]] [[عمر]] از [[ابان]] و بدون واسطه است، [[دست]] نیافتیم. حماد یک بار از ابان با واسطه [[عمر]] [[روایت]] کرده و یک بار با واسطه [[ابراهیم]] و [[عمر بن اذینه]] از ابان بدون واسطه [[نقل]] کرده است <ref>قاموس الرجال، ج۵، ص۲۳۶.</ref>.

==اقوال [[علما]] درباره [[سلیم بن قیس هلالی]]==