حدیث منزلت در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[حدیث منزلت]] از روشن‌ترین و قوی‌ترین [[دلایل امامت]] و [[خلافت حضرت علی]] {{ع}} است: {{متن حدیث|أَنْتَ‏ مِنِّي‏ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ‏ مِنْ‏ مُوسَى‏ إِلَّا أَنَّهُ‏ لَا نَبِيَّ بَعْدِي‏}} که [[پیامبر خاتم]] {{صل}} در موارد مختلف از جمله در [[غزوه تبوک]]، نسبت علی {{ع}} به خود را نسبت [[هارون]] به [[موسی]] {{عم}} [[تشبیه]] کرده است، با این تفاوت که علی {{ع}} [[پیامبر]] نخواهد بود. حدیث منزلت در منابع روایی [[شیعه]] و [[اهل سنت]] به صورت متواتر نقل شده است.

حدیث منزلت دلالت بر برخی امور دارد مانند: دلالت بر [[امامت]] و [[نصب امام]]؛ دلالت بر خلافت بلافصل [[حضرت علی]] {{ع}}؛ دلالت بر [[اثبات]] [[شؤون]] پیامبر {{صل}} برای علی {{ع}}.

== مقدمه ==

[[حدیث منزلت]] از روشن‌ترین و قوی‌ترین [[دلایل امامت]] و [[خلافت حضرت علی]] {{ع}} است. [[حدیثی]] از [[پیامبر اسلام]] {{صل}} که با شکوهمندترین عناوین از [[علی]] {{ع}} یاد کرده است: {{متن حدیث|أَنْتَ خَلِیفَتِی فِی أَهْلِی وَ دَارِ هِجْرَتِی وَ قَوْمِی، أَمَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی}}<ref>«تو جانشین من در خانواده‌ام و محلّ هجرتم و در میان قوم منی. آیا دوست نداری که نسبت به من به منزلۀ هارون نسبت به موسی باشی، جز اینکه پس از من پیامبری نیست؟»؛ ارشاد، مفید، ج ۱ ص ۱۵۶؛ معانی الأخبار، ص ۷۴.</ref>و به تعبیر دیگر: {{متن حدیث|أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی}}<ref>«تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی، جز اینکه پس از من پیامبری نیست»؛ موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج ۲، ص ۱۴۹؛ سنن ترمذی؛ تاریخ بغداد؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۸، ص ۱۰۷، ح ۸۰؛ مطالب السؤول، ص۹۰؛ الصواعق المحرقة، ص۶۱؛ المراجعات، ص۲۸.</ref>. هارون {{ع}} [[برترین]] فرد [[قوم]] موسی {{ع}} بود و نسبت علی {{ع}} به پیامبر گرامی {{صل}} همانند نسبت هارون به موسی {{ع}} است، پس با توجه به این مطلب، علی {{ع}} برترین فرد [[امت]] [[رسول اکرم]] {{صل}} خواهد بود<ref>کشف المراد، ص۵۳۵.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۴۵ و ۳۲۷؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۲۱۹.</ref>

در سند حدیث منزلت، جای کمترین تردیدی وجود ندارد تا آنجا که ابن‌تیمیه که در [[فضایل امیرالمؤمنین]] {{ع}} روش سلبی را [[برگزیده]] و تا جایی که توانسته در آنها تردید و تشکیک کرده است، درباره حدیث منزلت گفته است: "این [[حدیث]]، بدون [[شک]]، صحیح و در [[صحیحین]] ([[صحیح بخاری]] و [[صحیح مسلم]]) و غیر آن دو [[ثبت]] شده است"<ref>{{عربی|ان هذا الحدیث ثبت فی الصحیحین بلا ریب و غیرهما}}؛ منهاج السنة، ج۷، ص۱۷۷.</ref>.

حَسَکانی دربارۀ اسناد این [[حدیث]] نوشته است: و استاد ما، ابو حازم [[حافظ]]، دربارۀ [[حدیث منزلت]] می‌گفت: آن را با پنج هزار [[سند]]، [[نقل]] کرده‌ام<ref>شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۱۹۵. مقصود از پنج هزار طریق، کثرت راویانی است که در طبقه‌های مختلف، این حدیث را نقل کرده‌اند، ولی طبقه اول، یعنی اصحاب پیامبر {{صل}} نزدیک به ده نفر هستند.</ref>. "محمد بن عبد البر" می‌گوید: گروهی از [[اصحاب]] این گفته [[پیامبر]] {{صل}} که: «تو برای من به منزلۀ [[هارون]] برای [[موسی]] هستی» را [[روایت]] کرده‌اند و این [[حدیث]] از استوارترین و درست‌ترین [[احادیث]] است: {{عربی|هو من أثبت الأخبار و أصحّها}}<ref>الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۹۳.</ref>.

[[مولوی محمد مبینی]] در باب [[فضایل امام علی]] {{ع}} گفته است: “اکثر [[احادیث]] مذکور در این باب متواترند؛ مانند حدیث {{متن حدیث|أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى }} و حدیث {{متن حدیث|أَنَا مِنْ عَلِيٍّ وَ عَلِيٌّ مِنِّي‌}} و {{متن حدیث|اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ}} و حدیث {{متن حدیث|لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ}} و غیرها<ref>وسیلة النجاة، ص۷۱، باب دوم.</ref>.

[[محدثان]] [[اهل‌سنت]]، این حدیث را از بیش از بیست [[صحابی]] [[روایت]] کرده‌اند که عده‌ای از آنان عبارت‌اند از: [[امیرالمؤمنین]] {{ع}}، [[عمر بن خطاب]]، [[ابن‌عباس]]، [[ابوهریره]]، [[جابر بن عبدالله]]، [[ابوسعید خدری]]، [[براء بن عازب]]، [[جابر بن سمرة]]، [[انس بن مالک]]، [[زید بن ابی‌اوفی]]، [[زید بن ارقم]]، [[معاویه]]، [[مالک بن حویرث]]، [[بنیط بن شریط]]، [[سعد بن ابی‌وقاص]]، [[اسماء بنت عمیس]]، [[فاطمه بنت حمزه]]، [[حبیش بن جناده]]، [[عبدالله بن جعفر]]، ابوالفیل، [[ام‌سلمه]]<ref>ر. ک: تاریخ ابن کثیر، ج۷، ص۳۴۱، ص۳۴۱-۳۴۲؛ کفایة الطالب، ص۲۸۵؛ نفحات الأزهار، ج۱۷، ص۱۵۱-۱۵۸.</ref>.

=== سخنان بی‌پایه ===

=== موارد صدور حدیث منزلت ===

# غزوه تبوک که معروف‌ترین آن است: زمانی که [[پیامبر]] {{صل}} از احتمال [[هجوم]] [[سپاه]] [[روم]] به [[مدینه]] باخبر شد، [[مسلمانان]] را فراخواند و [[فرمان]] داد برای حرکت به سوی [[سپاه]] [[روم]] آماده شوند، از سوی دیگر می‌دانست [[منافقان]] ممکن است در غیاب او دسیسه کنند و [[مدینه]] را به [[آشوب]] کشند از این رو، [[تصمیم]] گرفت [[امام علی]] {{ع}} را با خود نَبَرَد و در [[مدینه]] بگذارد. چون [[منافقان]] از [[تصمیم پیامبر]] {{صل}} [[آگاه]] شدند، [[شایعه]] انداختند [[پیامبر]] {{صل}} به [[علی]] {{ع}} [[بی‌مهری]] کرده و او را با خود نمی‌برد، [[امام]] خود را به [[پیامبر]] رساند و جوّ شایعه را گزارش داد. [[پیامبر]] {{صل}} نیز برای روشن ساختن [[هدف]] خویش از همراه نکردن [[علی]] {{ع}} با [[سپاه]]، از [[مقام]] و [[منزلت]] والای او نزد خویش پرده برداشت و همۀ مسؤولیت‌های خود را (به جز [[نبوت]]) بر دوش او نهاد و [[زعامت]] و [[رهبری]] پس از خود را به او سپرد و بدین‌سان، کوشش [[منافقان]] را بدون نتیجه گذاشت<ref>ارشاد مفید، ص ۱۵۶ـ ۱۵۴؛ سیرۀ ابن هشام‌، ج۲، ص۵۲۰.</ref>. این [[حدیث]] در [[صد]] حدیثِ [[اهل سنت]] و هفتاد [[حدیث]] [[شیعه]] آمده است<ref>غایة المرام و حجة الخصام‌، ج۲، ص۱۴۴ـ ۲۳؛ المراجعات‌، نامۀ ۱۱۹.</ref>.<ref>ر. ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۲۶ـ۲۲۷؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۲۱۹.</ref>

# در جریان [[عقد اخوت]] میان [[مسلمانان]] که پیامبر {{صل}} میان خود و [[علی]] {{ع}} عقد اخوت برقرار کرد: [[پیامبر خدا]]، میان [[مسلمانان]]، [[برادری]] ایجاد کرد. سپس گفت: "ای [[علی]]! تو [[برادر]] [[منی]] و تو برای من، به منزله [[هارون]] برای [[موسی]] هستی، جز آن‌که [[پیامبری]] پس از من نیست"<ref>فضائل الصحابة، ابن حنبل، ج ۲، ص ۶۶۳، ح ۱۱۳۱.</ref>.

# در جریان [[جنگ خیبر]]: زمانی که [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} از [[فتح خیبر]] برگشت، [[پیامبر]] {{صل}} به او فرمودند: «ای [[علی]]! اگر بیم‌ این نبود که گروهی از امتم، دربارۀ تو چیزی را بگویند که نصرانی‌ها دربارۀ [[عیسی]] ‌گفتند، در [[شأن]] تو سخنی می‌گفتم که به هر گروهی از [[مسلمانان]] بر می‌خوردی، [[خاک]] زیر پایت و باقی ‌ماندۀ آب وضویت را بر می‌گرفتند و به آن دو، [[شفا]] می‌جستند؛ اما تو را همین بس که برای من به منزلۀ [[هارون]] برای [[موسی]] هستی، جز آنکه [[پیامبری]] پس از من نیست»<ref>المناقب، ابن مغازلی، ص ۲۳۷، ح ۲۸۵.</ref>.

# هنگام [[سد الابواب]] (بسته شدن درب منازل افراد به [[مسجد النبی]]): [[پیامبر خدا]] {{صل}} فرمودند: "برخی [[مردم]] از من دل‌آزرده شده‌اند که چرا [[علی]] را در [[مسجد]] جای داده‌ام به [[خدا]] [[سوگند]]، من [[علی]] را به [[مسجد]] داخل و آنان را از [[مسجد]] بیرون نکرده‌ام. [[خدای عزوجل]] به [[موسی]] {{ع}} و برادرش [[وحی]] کرد: «[[قوم]] خود را در [[مصر]] در خانه‌هایی سکنی دهید و خانه‌هایتان را رو به [[قبله]] قرار دهید و [[نماز]] بخوانید"<ref>سورۀ یونس، آیۀ ۸۷.</ref> و به [[موسی]] [[فرمان]] داد کسی در مسجدش سکنی نگزیند و در آن آمیزش نشود و جز [[هارون]] و فرزندانش را به آن راه ندهد. [[علی]] نیز برای من به منزلۀ [[هارون]] برای [[موسی]] است در میان خانواده‌ام تنها او [[برادر]] من است و برای هیچ کس روا نیست در مسجدم با [[زنان]] بیامیزد، جز [[علی]] و [[فرزندان]] او، پس هر که ناخشنود است به آنجا برود و با دستش به سوی [[شام]] اشاره کرد<ref>رسول الله {{صل}}: {{متن حدیث|إن رِجالًا یجِدونَ فی أنفُسِهِم فی أنی أسکنتُ عَلِیاً فِی المَسجِدِ، وَاللهِ ما أخرَجتُهُم، ولا أسکنتُهُ، إن اللهَ عزوجل أوحی‌ إلی‌ موسی‌ وأخیهِ: «أَن تَبَوءَا لِقَوْمِکمَا بِمِصْرَ بُیوتًا وَ اجْعَلُواْ بُیوتَکمْ قِبْلَةً وَ أَقِیمُواْ الصلَوةَ» ؛، وأمَرَ موسی‌ ألا یسکنَ مَسجِدَهُ، ولا ینکحَ فیهِ، ولا یدخُلَهُ إلاهارونُ وذُریتُهُ، وإن عَلِیاً مِنی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسی‌، وهُوَ أخی دونَ أهلی، ولا یحِل مَسجِدی لِأَحَدٍ ینکحُ فیهِ النساءَ إلاعَلِی وذُریتُهُ، فَمَن ساءَهُ فَهاهُناـ وأومَأَ بِیدِهِ نَحوَ الشامِ}}؛ المناقب، ابن مغازلی، ص ۲۵۵، ح ۳۰۳.</ref>.

# [[روز هشدار]]: [[پیامبر]] {{صل}} بنی [[عبد المطلب]] را در [[شِعب]] ابو طالبْ‌ گرد آورد و فرمودند: "[[خدای عزوجل]] به من [[فرمان]] داده [[خویشان]] نزدیک و [[اقوام]] مُخلصم را هشدار دهم: [[خداوند متعال]]، [[پیامبری]] برنینگیخت، مگر آنکه از خاندانش [[برادر]]، [[وارث]]، [[وزیر]]، [[وصی]] و [[جانشینی]] در میان خانواده‌اش قرار داد. حال کدام یک از شما با من [[بیعت]] می‌کند به این شرط که در میان خاندانم، تنها او [[برادر]] من، [[وزیر]] من و [[وارث]] من و برایم به منزلۀ [[هارون]] برای [[موسی]] باشد، جز آنکه پس از من [[پیامبری]] نیست؟» همه ساکت ماندند. [[پیامبر]] {{صل}} سه بار سخن خود را برای آنان تکرار کرد و فرمودند: «به [[خدا]] [[سوگند]]، یا کسی از میانتان بر می‌خیزد یا این که غیر شما به این [[منزلت]] می‌رسد و مورد [[نکوهش]] قرار می‌گیرید". پس [[علی]] {{ع}} برخاست و در حالی که همه به او می‌نگریستند با [[پیامبر]] {{صل}} [[بیعت]] کرد و او را در آنچه بدان فرامی‌خوانْد، [[اجابت]] نمود<ref>کنز الفوائد، ج ۲، ص ۱۷۷.</ref>.<ref>ر. ک: [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۱۲۳ـ۱۳۰.</ref>

# هنگام [[تولد امام حسن]] و [[امام حسین]].

# در [[غدیر خم]].

# هنگام بیان [[فضل]] [[عقیل]]، [[جعفر]] و علی {{ع}} فرزندان [[ابو طالب]] و موارد دیگر.

۱. [[احمد بن حنبل]]؛ ۲. [[ابوحاتم محمد بن حبان]]؛ ۳. [[سلیمان بن احمد طبرانی]]؛ ۴. [[ابوعبدالله [[حاکم نیشابوری]]؛ ۵. [[ابوبکر جعفر بن محمد مطیری]]؛ ۶. [[عبدالملک بن محمد بن ابراهیم خرگوشی]]؛ ۷. [[احمد بن موسی بن مردویه اصفهانی]]؛ ۸ [[ابونعیم اصفهانی]]؛ ۹. ابن‌سمّان؛ ۱۰. [[خطیب بغدادی]]؛ ۱۱. [[ابن‌المغازلی]]؛ ۱۲. [[ابن‌عساکر]]؛ ۱۳. [[ابن‌خلّکان]]؛ ۱۶. [[محب‌الدین طبری]]؛ ۱۵. [[ابن‌صباغ مالکی]]؛ ۱۹. [[جلال‌الدین سیوطی]]؛ ۱۷. [[خطیب خوارزمی]]؛ ۱۸. [[سبط ابن‌جوزی]]؛ ۱۹. [[شهاب‌الدین همدانی]]؛ ۲۰. [[شمس‌الدین دولت آبادی]] و افراد بسیار دیگری<ref>ر. ک: نفحات الازهار، ج۱۷، ص۲۸۹-۲۹۱.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۳۰؛ [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۱۲۳ـ۱۳۰.</ref>

== مقام [[هارون]] در [[قرآن]] ==

در [[قرآن کریم]]، مقام‌های [[هارون]] چنین بیان داشته شده است: {{متن قرآن|وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي}}<ref>«و از خانواده‌ام دستیاری برایم بگمار، هارون برادرم را، پشتم را به او استوار دار و او را در کارم شریک ساز» سوره طه، آیه ۲۹ ـ ۳۲</ref>؛ {{متن قرآن|لَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِيرًا}}<ref>«و به راستی ما به موسی کتاب دادیم و برادرش هارون را وزیری همراه او گرداندیم» سوره فرقان، آیه ۳۵.</ref>؛ [[هارون]] {{ع}} در غیاب [[موسی]] {{ع}} [[جانشین]] او نیز بوده است<ref>ر. ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۲۸.</ref>.

== [[احادیث]] متمایز بودن [[علی]] {{ع}} از دیگر [[اصحاب]] ==

احادیثی که دلالت می‌کند، [[علی]] {{ع}} از دیگر [[اصحاب]]، متمایز بوده و هیچ یک از آنان قابل مقایسه با او نبودند، عبارت‌اند از:

# [[امام علی]] {{ع}} فرمودند: «[[خداوند]] پیامبرش را با من [[پشتیبانی]] کرد و مرا به [[یاری]] او گرامی داشت و با دانش او [[شرافت]] داد و [[احکام]] دین‌ او را به من بخشید و تنها مرا ویژۀ [[وصایت]] او کرد و برای [[جانشینی]] در امتش برگزید. [[پیامبر]] {{صل}} در [[مجلسی]] انبوه از [[مهاجر]] و انصار فرمودند: «ای [[مردم]]! [[علی]] برای من، به منزلۀ [[هارون]] برای [[موسی]] {{ع}} است، جز آن‌که [[پیامبری]] پس از من نیست». پس [[مؤمنان]] به [[یاری]] [[خداوند]]، [[سخن پیامبر]] {{صل}} را فهمیدند؛ زیرا می‌دانستند که من، نه [[برادر]] نسبی اویم آن گونه که [[هارون]] [[برادر]] [[موسی]] {{ع}} بود و نه پیامبرم که نبوتم اقتضای آن کند؛ بلکه این [[جانشین]] کردن من از سوی او بود، همان‌گونه که [[موسی]] {{ع}} [[هارون]] را [[جانشین]] خود کرد»<ref>«در میان قوم من جانشین من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز و از راه و روش تبهکاران پیروی مکن!»؛ سورۀ اعراف، آیۀ ۱۴۲.</ref>.<ref>کافی، ج ۸، ص ۲۶، ح ۴.</ref>

# [[ابو خالد کابلی]] می‌‌گوید: به [[سرور]] عابدان، [[علی بن حسین]] {{ع}} گفته شد: [[مردم]] می‌گویند [[بهترین]] [[مردم]] پس از [[پیامبر خدا]] [[ابوبکر]]، سپس [[عمر]]، سپس [[عثمان]] و پس از آنها، [[علی]] {{ع}} است. [[امام]] {{ع}} فرمود: «پس با [[حدیث]] سعید بن مُسَیب از [[سعد بن ابی وقاص]] به [[نقل]] از [[پیامبر]] {{صل}} چه می‌کنند که به [[علی]] {{ع}} فرمود:" تو برای من به منزله [[هارون]] برای [[موسی]] {{ع}} هستی، جز آنکه [[پیامبری]] پس از من نیست» چه کسی در زمان [[موسی]] {{ع}} همچون [[هارون]] بوده است<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ قَالَ: قِیلَ لِسَیِّدِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ {{ع}}إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّ خَیْرَ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ص أَبُو بَکْرٍ ثُمَّ عُمَرُ ثُمَّ عُثْمَانُ ثُمَّ عَلِیٌّ {{ع}}قَالَ فَمَا یَصْنَعُونَ- بِخَبَرٍ رَوَاهُ سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ لِعَلِیٍّ {{ع}}أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَمَنْ کَانَ فِی زَمَنِ مُوسَی مِثْلَ هَارُونَ}}؛ معانی الأخبار، ص ۷۴، ح ۲.</ref>.

# [[ابو هارون]] عبدی می‌‌گوید: از [[جابر]] بن [[عبد الله]] [[انصاری]] پرسیدم: معنای گفتۀ [[پیامبر]] {{صل}} به [[علی]] {{ع}} که: «تو برای من به منزلۀ [[هارون]] برای [[موسی]] {{ع}} هستی، جز آنکه [[پیامبری]] پس از من نیست» چیست؟ گفت: به [[خدا]] [[سوگند]] با آن گفته او را [[جانشین]] خود بر امتش کرد در [[حیات]] و پس از وفاتش و طاعتش را بر آنان [[واجب]] ساخت. پس هر کس پس از این گفته به [[خلافت]] او [[گواهی]] ندهد از [[ستمکاران]] است<ref>معانی الأخبار، ص ۷۴، ح ۱.</ref>.

# [[سلم]] بن وضاح می‌‌گوید: در نزد [[محمد]] بن [[عبد الله]] بودیم که معلی بن [[سلیمان]] از او پرسید: مقصود [[پیامبر]] {{صل}} از این گفته: «تو برای من به منزله [[هارون]] برای [[موسی]] {{ع}} هستی» چه بوده است؟ گفت: مقصودش [[اطاعت]] از [[علی]] {{ع}} پس از [[پیامبر]] {{صل}}، همچون [[اطاعت از پیامبر]] در زمان حیاتش بوده است<ref>المناقب، کوفی، ج ۱، ص ۵۱۰، ح ۴۲۹.</ref>.<ref>ر. ک: [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۱۲۳ـ۱۳۰.</ref>  

== دلالت [[حدیث منزلت]] بر [[امامت امیرالمؤمنین]] {{ع}} ==

[[حدیث منزلت]] از نظر [[دانشمندان شیعه]] و [[سنی]]، در شمار [[احادیث صحیح]] و معتبر است و به صورت [[متواتر]] از [[پیامبر اسلام]] {{صل}} [[نقل]] شده و مورد استناد أئمه، [[اصحاب]] و [[علما]] در مباحث [[امامت]] قرار گرفته است<ref>المراجعات‌، ص ۱۱۹، نامه‌های ۲۶ ـ ۳۲؛ کشف المراد، ص۳۶۸؛ احقاق الحق، ج ۷، ص ۴۲۸؛ ج ۱۶، ص ۱؛ الغدیر، ج ۱۰، ص ۲۵۹، مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۳۷، ص ۲۵۴؛ نفحات الأزهار (خلاصۀ عبقات) ج ۱۷، ص ۱۸؛ باب اخبار المنزلة و الاستدلال بها علی امامته؛ معانی الأخبار، ص ۷۴.</ref>. در [[منابع تاریخی]]، [[روایی]] و [[کلامی]]، این [[حدیث]] را بسیار مهم شمرده و آن را به بحث نهاده‌اند و حتی برخی [[دانشمندان شیعه]] کتب مستقلی برای باز نمودن آن نگاشته‌اند. [[میر حامد حسین]]، از [[علمای شیعه]] کتاب‌ [[عبقات الانوار]] را بدین [[حدیث]] اختصاص داده است. [[عالمان]] و [[محدثان]] بزرگ [[اهل سنت]] هم تأکید می‌‌ورزند این [[حدیث]] در میان [[احادیث]] [[نقل]] ‌شده از [[پیامبر]] {{صل}} استوارترین است و [[اتفاق]] [[راویان حدیث]] و حافظان آثار را بر صحت آن ابراز دارند و حتی [[معاویه]] هم آن را [[نقل]] کرده است<ref>ر. ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۲۷.</ref>.<ref>ر. ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۲۸.</ref>.

در [[حدیثی]] حتی بیش از نسبت [[موسی]] و [[هارون]] مطرح شده است. [[رسول]] {{صل}} به [[علی]] {{ع}} فرمودند: «ای [[علی]]! تو نسبت به من همانند [[هبة الله]] نسبت به [[آدم]] و همانند سام نسبت به [[نوح]] و همانند [[اسحاق]] نسبت به [[ابراهیم]] و همانند [[هارون]] نسبت به [[موسی]] و همانند [[شمعون]] نسبت به [[عیسی]] هستی، جز اینکه پس از من [[پیامبری]] نیست، ای [[علی]]! تو [[وصی]] و [[جانشین]] من هستی، پس هر کس با [[وصی]] بودن و [[جانشینی]] تو بجنگد از من نیست و من از او نیستم و من [[دشمن]] او در [[روز قیامت]] هستم، ای [[علی]]! تو [[برترین]] افراد [[امت]] من و قدیمی‌ترین ایشان در [[اسلام]] هستی و عالم‌ترین ایشان و [[بردبارترین]] آنها و [[شجاع‌ترین]] ایشان و [[بخشنده‌ترین]] ایشان هستی، ای [[علی]]! تو [[امام]] و [[امیر]] پس از من و [[وزیر]] و [[رئیس]] بعد از من هستی و همانند تو در [[امت]] من نیست»<ref>{{متن حدیث|یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هِبَةِ اللَّهِ مِنْ آدَمَ وَ بِمَنْزِلَةِ سَامٍ مِنْ نُوحٍ وَ بِمَنْزِلَةِ إِسْحَاقَ مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ بِمَنْزِلَةِ شَمْعُونَ مِنْ عِیسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فَمَنْ جَحَدَ وَصِیَّتَکَ وَ خِلَافَتَکَ فَلَیْسَ مِنِّی وَ لَسْتُ مِنْهُ وَ أَنَا خَصْمُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَفْضَلُ أُمَّتِی فَضْلًا وَ أَقْدَمُهُمْ سِلْماً وَ أَکْثَرُهُمْ عِلْماً وَ أَوْفَرُهُمْ حِلْماً وَ أَشْجَعُهُمْ قَلْباً وَ أَسْخَاهُمْ کَفّاً یَا عَلِیُّ أَنْتَ الْإِمَامُ بَعْدِی وَ الْأَمِیرُ وَ أَنْتَ الصَّاحِبُ بَعْدِی وَ الْوَزِیرُ وَ مَا لَکَ فِی أُمَّتِی مِنْ نَظِیرٍ..}}؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۳۷، ص ۲۵۴.</ref>.

[[حدیث منزلت]] عام است و همۀ [[شؤون]] [[پیامبر]] غیر از [[نبوت]] را در بر می‌گیرد و در کنار طرح [[منزلت]]، [[خلیفه]] بودن نیز مطرح شده است<ref>ر. ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۲۱۹.</ref>؛ بنابراین هم بر [[منزلت امام]] [[علی]] {{ع}} [[گواهی]] می‌دهد که [[برترین]] و استوارترین [[یاور]] [[پیامبر]] {{صل}} در امر [[تبلیغ]] بوده و نزد [[پیامبر]] {{صل}} جایگاهی داشته است که هیچ یک از [[صحابه]] یارای رسیدن به آن را نداشته‌اند از جمله: خوابیدن در بستر [[پیامبر]] {{صل}} در [[لیلة المبیت]]؛ جانبازی و [[فداکاری]] شگفتش در [[نبرد]] [[بدر]]؛ [[حمایت]] سترگش از [[پیامبر]] {{صل}} در [[جنگ احد]]، آن هنگام که بسیاری از مدعیان گریختند؛ مبارزه‌اش با عمرو بن عبدِود در [[پیکار]] [[خندق]] پس از محاصره ترسناک [[مشرکان]] و جلوۀ قدرتش در [[خیبر]] در حالی که [[پیامبر خدا]] و اصحابش پشت دیوارها و دژهای آن متوقف شده بودند و اینها همه نشانۀ آن است کمک او به [[پیامبر]] {{صل}} سرنوشت‌ساز بوده است<ref>ر. ک: [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۱۲۳ـ۱۳۰.</ref> و هم به [[عصمت]]، [[خلافت]] و [[امامت علی]] {{ع}} اشاره دارد؛ زیرا [[پیامبر]] {{صل}} همۀ [[فضایل]] و خصایص و [[مناصب]] [[هارون]] {{ع}} را برای [[امام]] {{ع}} ثابت کرده است مگر [[نبوت]]. استثنای [[مقام نبوت]] در پایان [[حدیث]] بر این [[تأیید]] می‌کند [[امام علی]] {{ع}} از همۀ [[مناصب]] دیگر {{ع}} برخوردار بوده است و به همین جهت [[خدای متعال]]، [[علی]] {{ع}} را برای [[پیامبر]] {{صل}} همچون [[هارون]] برای [[موسی]] {{ع}} قرار داد. [[استدلال]] به این [[حدیث]] برای [[اثبات]] [[خلافت امام علی]] {{ع}} بدان اندازه روشن است که [[مأمون]] خلیفۀ [[عباسی]] در [[مناظره]] با علمای عصرش با استفاده از همین [[حدیث]] [[خلافت امام علی]] {{ع}} را ثابت می‌کند<ref>العقد الفرید، ج۵، ص ۳۵۸.</ref>.<ref>ر. ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۲۸.</ref>

=== چگونگی استدلال ===

در [[استدلال]] به حدیث منزلت بر [[امامت حضرت علی]] {{ع}} دو مطلب باید [[اثبات]] شود: یکی اینکه [[حدیث]] بر همه منزلت‌های [[هارون]] {{ع}} نسبت به [[موسی]] {{ع}} دلالت می‌کند، به عبارت دیگر همه منزلت‌های هارون {{ع}} نسبت به موسی {{ع}} داخل در مستثنی‌منه است و دیگری اینکه [[خلافت]] و [[امامت]] هارون {{ع}} از جمله منزلت‌های او نسبت به موسی {{ع}} بوده است. اکنون به [[تبیین]] مطلب اول می‌پردازیم.

'''استثنا، بیانگر تعمیم است''': هر گاه مطلبی گفته شود و بعد از آن استثنایی بیان شود، آن مطلب بر عمومیت دلالت می‌کند. در [[حدیث منزلت]]، پس از جمله {{متن حدیث|أنت منی بمنزلة هارون من موسی}}، [[نبوت]] استثناء شده است. بنابراین، مقصود از مستثنا منه همه منزلت‌هایی است که هارون {{ع}} نسبت به [[موسی]] {{ع}} داشته، مگر [[منزلت]] نبوت که استثنا شده و آنچه از لحاظ عرف خارج است، مانند [[برادری]] نسبی که هارون نسبت به موسی دارا بود، ولی درباره [[علی]] {{ع}} نسبت به [[پیامبر گرامی]] {{صل}} صادق نیست.

"کمال‌الدین بن امام الکاملیه" نیز در شرح [[منهاج]] الوصول این مطلب را یادآور شده است<ref>شرح منهاج الوصول، ابن امام الکاملیه.</ref>. جلال‌الدین محلّی در شرح جمع الجوامع تاج‌الدین سبکی نیز بر این مطلب تصریح کرده است<ref>شرح جمع الجوامع، بحوث العموم و الخصوص.</ref>. دیگر [[مشایخ]] و استادان [[علم اصول]] و [[ادب]] نیز این مطلب را بیان کرده‌اند<ref>ر. ک: فواتح الرحموت، ج۱، ص۲۹۱.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۳۳.</ref>

==== اشکال بی‌اساس ====

با توجه به مطالب یاد شده درباره دلالت اسم جنس مضاف و دلالت استثناء بر عموم، [[نادرستی]] اشکال کسانی چون [[تفتازانی]]<ref>شرح المقاصد، ج۵، ص۲۷۵.</ref> و [[دهلوی]]<ref>مختصر التحفة الإثنا عشریة، ص۱۸۳.</ref> بر [[استدلال]] به [[حدیث منزلت]] بر [[امامت علی]] {{ع}} به اینکه همه منازل [[هارون]] {{ع}} نسبت به [[موسی]] {{ع}} مقصود نیست، بنابراین بر [[خلافت علی]] {{ع}} دلالت نمی‌کند، روشن است. دهلوی گفته است: "همه [[عالمان]] اصول قبول ندارند که اسم جنس مضاف بر عموم دلالت می‌کند. سپس برای [[اثبات]] این مدعا گفته است: آنان تصریح کرده‌اند که اسم جنس مضاف در مثال {{عربی|غلام زید}} و مانند آن برای [[عهد]] است، آن‌گاه افزوده است در حدیث منزلت نیز جمله {{متن حدیث|تُخَلِّفُنِي فِي النِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ‌}} قرینه بر عهد است، یعنی همان‌گونه که هارون {{ع}} هنگامی که موسی {{ع}} رهسپار طور شد [[جانشین]] او شد، [[علی]] {{ع}} نیز وقتی [[پیامبر]] {{صل}} رهسپار [[تبوک]] شد جانشین او شد و [[خلافت]] [[مقید]] به این قید، پس از انقضای آن باقی نخواهد ماند، همان‌گونه که درباره هارون {{ع}} باقی نماند.

# دلالت نکردن {{عربی|غلام زید}} و مانند آن که قرینه بر عهد وجود دارد، [[دلیل]] بر این نیست که اسم جنس مضاف در جایی که قرینه بر عهد وجود نداشته باشد، نیز بر عموم دلالت نمی‌کند.

# جمله {{متن حدیث|تُخَلِّفُنِي فِي النِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ‌}}، در صورتی قرینه بر عهد خواهد بود که مورد را مخصِّص بدانیم، در حالی که این مطلب [[نادرست]] است، زیرا قاعده مورد قبول [[عالمان]] اصول، این است که {{عربی|العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد}} ملاک در دلالت [[کلام]] بر عمومیت، این است که لفظ بر عمومیت دلالت کند و خصوصیت مورد ملاک نیست. برخی در نقد [[استدلال]] [[شیعه]] گفته‌اند: [[پیامبر]] {{صل}} این مطلب را هنگامی بیان کرد که [[منافقان]] در [[مقام]] [[تحقیر]] و توهین نسبت به [[علی]] {{ع}} برآمدند و گفتند: پیامبر {{صل}} چون از همراه شدن علی {{ع}} با او در [[سفر]] [[تبوک]] [[خشنود]] نبود، وی را در [[مدینه]] باقی گذاشت تا [[کودکان]] و [[زنان]] را [[سرپرستی]] کند. این سخن منافقان بر علی {{ع}} گران آمد و با پیامبر {{صل}} در این باره گفت‌و‌گو کرد. پیامبر {{صل}} برای [[دلجویی]] از او فرمود: {{متن حدیث|أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي }} [[تفتازانی]] در نقد این سخن] گفته است که چه بسا این سخن با قاعده {{عربی|العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص السبب}} دفع شود<ref>شرح المقاصد، ج۵، ص۲۷۵-۲۷۶.</ref>.

# [[حدیث منزلت]] به جریان مربوط به سفر تبوک اختصاص ندارد، بلکه در موارد بسیار دیگری نیز وارد شده است<ref>ر. ک: نفحات الازهار، ج۱۷، ص۲۸۱-۲۸۶.</ref>.

==== نادرستی احتمال تقیید در [[خلافت]] [[هارون]] ====

[[دهلوی]]، خلافت هارون {{ع}} را [[مقید]] به زمانی فرض کرده است که [[موسی]] {{ع}} در [[میقات]] بود که با بازگشت وی از میقات پایان یافته است. بنابراین [[خلافت علی]] {{ع}} نیز به زمانی که پیامبر {{صل}} به سفر تبوک رفته بود اختصاص داشته و با بازگشت پیامبر {{صل}} به مدینه پایان یافته است<ref>{{عربی|والاستخلاف المقید بمدة الغیبة غیر باق بعد انقضائها کما ان خلافة هارون لم تدم}}.</ref>.

این فرضیه، نادرست است، زیرا سخن [[حضرت موسی]] {{ع}} که [[قرآن کریم]] آن را گزارش داده مقید به [[زمان]] خاصی نیست<ref>{{متن قرآن|وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي}} «و موسی به برادر خویش هارون گفت: در میان قوم من جانشین من شو» سوره اعراف، آیه ۱۴۲.</ref>. درست است که وی این سخن را هنگامی که می‌خواست به میقات برود فرمود، ولی هر گاه مدلول [[حکم]]، اطلاق داشته باشد، خصوصیت مورد آن را [[مقید]] نمی‌سازد، مانند اینکه اگر به فردی که [[طهارت]] ندارد و [[آیه الکرسی]] را مسّ کرده است گفته شود: “فرد غیر [[طاهر]] نباید [[قرآن]] را مسّ کند، مفاد این حکم که اطلاق دارد و بر تمام [[آیات قرآن]] منطبق می‌شود، به [[دلیل]] اینکه مورد خاص است، مقیّد نمی‌شود.

==== استثناء متّصل است نه منقطع ====

برخی از [[عالمان]] [[اهل‌سنت]] در نقد [[استدلال]] [[عالمان شیعه]] به [[حدیث منزلت]] بر [[امامت علی]] {{ع}} گفته‌اند استثناء در این [[حدیث]]، منقطع است نه متّصل، و آنچه معیار عمومیت است، استثنای متصل است نه منقطع. [[تفتازانی]] گفته است استثناء در حدیث برای خارج کردن برخی از مصادیق [[منزلت]] نیست، چنان که اگر گفته می‌شد: {{متن حدیث|إِلَّا النُّبُوَّةَ}}، چنین مفادی داشت، بلکه استثنای منقطع و به معنای لکن است. وی سپس به اینکه یکی از منازل [[هارون]] {{ع}} نسبت به [[موسی]] {{ع}}، [[برادری]] نسبی است، که برای [[علی]] {{ع}} [[ثابت]] نیست، بر اینکه استثناء متصل نیست [[استشهاد]] کرده است، ولی خود متوجه [[نادرستی]] آن شده و گفته است: مگر اینکه گفته شود، [[برادری]] نسبی به منزله مستثنا است، زیرا منتفی بودن آن آشکار است”<ref>شرح المفاصد المقاصد، ج۵، ص۲۷۵.</ref>.

[[فاضل قوشچی]] نیز در شرح تجرید، [[کلام]] [[تفتازانی]] را به صورت کامل [[نقل]] کرده است<ref>شرح التجرید، ص۳۷۰.</ref>. [[دهلوی]] نیز این مطلب را در "التحفه الإثنا عشریه" تکرار کرده است. وی بر اینکه استثناء در [[حدیث منزلت]] نمی‌تواند متصل باشد به دو وجه [[استدلال]] کرده است: وجه اول اینکه جمله {{متن حدیث|أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي}} جمله خبریه است که به “عدم النبوة” [[تأویل]] می‌شود و عدم [[نبوت]] از منازل [[هارون]] نیست تا استثناء شود و در نتیجه استثناء متصل باشد. دیگر اینکه هارون {{ع}} منازلی چون [[شریک]] بودن در نبوت، بزرگ‌تر بودن از نظر سنّ، فصیح‌تر بودن و برادری نسبی را دارا بود که برای [[علی]] {{ع}} ثابت نیستند، بنابراین، نمی‌توان استثناء را متصل دانست و آن را [[نشانه]] عمومیت منازل به شمار آورد<ref>مختصر التحفة الإثنی عشریة، ص۱۸۳-۱۸۵.</ref>.

وجه دیگر این است که بگوییم: {{متن حدیث|إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي}}به لحاظ معنا بر {{متن حدیث|إِلَّا النُّبُوَّةَ}} حمل می‌شود، زیرا هنگامی که پس از [[رسول]] گرامی {{صل}} [[پیامبری]] نخواهد آمد، [[علی]] {{ع}} نیز در [[منزلت]] [[نبوت]] با [[هارون]] {{ع}} همانند نخواهد بود. این مطلب از باب ذکر ملزوم و [[اراده]] لازم است که کاربردی رایج در محاوره‌های بشری است. حمل کلام بر معنا نیز در [[کلام عرب]] مشهور است، مانند [[تذکیر]] مؤنث و تأنیث [[مذکر]] و [[تصور]] معنای واحد در جمع و تصور معنای جمع در واحد، چنان‌که در [[آیه]] {{متن قرآن|فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي}}<ref>«هنگامی که خورشید را درخشان دید گفت: این پروردگار من است» سوره انعام، آیه ۷۸.</ref> به جای آنکه “هذه” به کار رود، “هذا” به‌کار رفته است؛ زیرا اشاره به مصداق [[شمس]] است {{عربی|هذا الشخص}} و نیز گفته می‌شود: {{عربی|ذهبت بعض أصابعه}} با اینکه کلمه بعض، مذکر است، فعل ذهبت به کار رفته است، زیرا کلمه بعض به کلمه اصابع که مؤنث مجازی است اضافه شده است. و در آیه {{متن قرآن|وَمِنَ الشَّيَاطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ}}<ref>«و برخی دیوساران برای او در آب فرو می‌رفتند و (یا) کاری جز آن انجام می‌دادند و ما نگاهبان آنان بودیم» سوره انبیاء، آیه ۸۲.</ref> با اینکه لفظ {{متن قرآن|مَنْ}} مفرد است، ولی چون معنای آن جمع است، فعل {{متن قرآن|يَغُوصُونَ}} به صورت جمع به کار رفته است. حاصل آنکه حمل بر معنا در کلام عرب، باب گسترده‌ای دارد<ref>الاشباه و النظایر، جلال‌الدین سیوطی، ج۲، ص۱۱۴-۱۱۵.</ref>.

نکته در خور توجه در این باره آن است که در برخی از نقل‌های معتبر، [[حدیث منزلت]] به جای {{متن حدیث|إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي}}،{{متن حدیث|إِلَّا النُّبُوَّةَ}} آمده است. [[ابن‌کثیر]] به طور [[مسند]] از [[عایشه دختر سعد]] از پدرش [[نقل]] کرده که در جریان [[سفر]] [[پیامبر]] {{صل}} به [[تبوک]]، [[علی]] {{ع}} نزد پیامبر {{صل}} آمد و گفت: “آیا مرا با فرونشستگان باقی می‌گذاری؟ ” پیامبر {{صل}} به او فرمود: {{متن حدیث|أَمَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا النُّبُوَّةَ}}. وی تصریح کرده است که [[سند حدیث]]، صحیح است<ref>البدایة و النهایة، ج۷، ص۳۴۱.</ref>. احمد بن حنبل در "فضائل الصحابه" باب [[فضایل امیرالمؤمنین]] {{ع}}<ref>فضائل امیرالمؤمنین {{ع}}، ص۸۶ حدیث ۱۲۸، شایان ذکر است که کتاب فضائل امیرالمؤمنین بخشی از کتاب فضائل الصحابه است که به صورت مستقل چاپ و منتشر شده است.</ref> [[نسائی]] در الخصائص<ref>خصائص امیرالمؤمنین {{ع}}، ص۶۸-۶۹، ۵۵ و ۷۴.</ref> "سبط بن الجوزی" در تذکرة الخواص<ref>تذکرة الخواص، ص۴۵.</ref>، [[خطیب]] خوارزمی در المناقب<ref>المناقب، ص۱۰۹، حدیث ۱۱۶.</ref> ابن‌عساکر در [[تاریخ]] [[دمشق]]<ref>تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۱۳۹.</ref> آن را [[روایت]] کرده‌اند. این [[حدیث]]، [[گواه]] روشنی بر این است که مقصود از {{متن حدیث|إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي}}،{{متن حدیث|إِلَّا النُّبُوَّةَ}} است و در نتیجه، استثناء متصل است.

نکته دیگر اینکه در کلمات بسیاری از [[عالمان]] [[اهل‌سنت]]، متصل بودن استثناء در حدیث منزلت مورد قبول واقع شده است که از آن جمله است [[محمد بن طلحه شافعی]]<ref>مطالب السؤول، ص۵۳-۵۴.</ref>، [[ابن‌صباغ مالکی]]<ref>الفصول المهمة، ص۴۳-۴۴.</ref>، [[محمد بن اسماعیل الأمیر]]<ref>الروضة الندیة فی شرح التحفة العلویة، ص۵۴.</ref>، الطیّبی<ref>شرح المصابیح، باب مناقب علی من کتاب المناقب، مخطوط.</ref>، [[قسطلانی]]<ref>ارشاد الساری، ج۶، ص۴۵۱.</ref>، [[مناوی]]<ref>التیسیر فی شرح الجامع الصغیر، حرف العین.</ref> و عزیزی<ref>السراج المنیر فی شرح الجامع الصغیر، حرف العین؛ ر. ک: نفحات الازهار، ج۱۷، ص۳۲۴-۳۲۸.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۳۸.</ref>

== تقریرهای چهارگانه بر دلالت حدیث منزلت ==

[[متکلمان شیعه]]، [[استدلال]] به [[حدیث منزلت]] بر [[امامت حضرت علی]] {{ع}} را به گونه‌های مختلفی تقریر کرده‌اند. در اینجا چهار تقریر را از نظر می‌گذرانیم.

=== تقریر اول: [[جانشینی]] [[هارون]] پس از [[موسی]] {{ع}} ===

یکی از منزلت‌های هارون {{ع}} جانشینی وی پس از [[حضرت موسی]] {{ع}} بود؛ زیرا او در [[زمان]] [[حیات]] موسی {{ع}} جانشین وی شد و اگر با وجود او شخص دیگری جانشین موسی {{ع}} شد، بیانگر نقصان در [[مقام]] هارون {{ع}} بود که با [[مقام نبوت]] او [[سازگاری]] نداشت.

[[پیامبر]] {{صل}} در حدیث منزلت، همه منزلت‌های هارون را به جز [[پیامبری]] برای [[علی]] {{ع}} [[اثبات]] کرده است. پس [[منزلت]] [[جانشینی پیامبر]] {{صل}} برای علی {{ع}} [[ثابت]] است<ref>الشافی فی الامامة، ج۳، ص۷-۸؛ المنقذ من التقلید، ج۲، ص۲۴۹-۳۵۰.</ref>.

'''اشکال''': هارون {{ع}} به [[نصّ]] [[قرآن کریم]]، [[شریک]] حضرت موسی {{ع}} در امر [[نبوت]] بود: {{متن قرآن|وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي}}<ref>«و او را در کارم شریک ساز» سوره طه، آیه ۳۲.</ref> بنابراین در [[غیبت]] حضرت موسی {{ع}} به [[دلیل]] اینکه دارای مقام نبوت بود، بر [[قوم]] موسی {{ع}} [[ولایت]] و [[امامت]] داشت و به اینکه موسی {{ع}} او را جانشین خود سازد نیازی نداشت و جمله {{متن قرآن|وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«و موسی به برادر خویش هارون گفت: در میان قوم من جانشین من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز و از راه و روش تبهکاران پیروی مکن!» سوره اعراف، آیه ۱۴۲.</ref> نیز با مطلب یاد شده منافات ندارد، زیرا اولاً: جمله {{متن قرآن|اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي}} عین سخن موسی {{ع}} نیست، بلکه مفاد آن [[نقل]] شده است و ثانیاً: می‌توان آن را [[دستوری]] ارشادی و نصیحت‌آمیز دانست، چنان‌که جمله {{متن قرآن|وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ}} همین گونه است، زیرا اگر موسی {{ع}} نیز او را به اصلاحگری و دوری گزیدن از روش [[مفسدان]] [[دستور]] نمی‌داد، این کار بر هارون {{ع}} لازم بود<ref>المغنی، ج۲۰، قمست اول، ص۱۶۵-۱۶۶.</ref>.

# اگر چه هارون {{ع}} به مقتضای اینکه در [[هدایت]] و [[رهبری]] [[بنی اسرائیل]] شریک موسی {{ع}} بود، هم مقام نبوت را دارا بود و هم [[مقام امامت]] را، ولی [[حق]] [[اعمال]] [[امامت]] به [[موسی]] {{ع}} اختصاص داشت و اعمال امامت توسط [[هارون]] {{ع}} وابسته به [[اذن]] موسی {{ع}} بود و جمله {{متن قرآن|اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي}} نیز بیانگر همین مطلب است.

# اینکه [[قرآن کریم]] در [[نقل]] سخن [[پیامبران]] و دیگران باید عین الفاظ یا ساختار زبانی سخن آنان را نقل کند، دلیلی در دست نیست، بلکه مقتضای [[اعجاز بیانی قرآن]] کریم این است که آن را [[تغییر]] دهد، ولی این تغییر لفظی و زبانی، به گونه‌ای نخواهد بود که مفاد و مدلول [[کلام]] را تغییر دهد، زیرا در آن صورت نقل قول، [[لغو]] و نسبت سخن به دیگری [[دروغ]] خواهد بود و در [[نادرستی]] چنین نسبتی به [[ساحت]] [[خداوند متعال]] تردیدی نیست. بنابراین، ظاهر [[آیات قرآن]] در نقل قول‌ها همانند موارد دیگر، [[حجت]] است و بدون [[دلیل]] معتبر، نمی‌توان آن را نادیده گرفت.

# با توجه به نکته اول، مقایسه جمله {{متن قرآن|اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي}} با جمله {{متن قرآن|وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ}} [[نادرست]] است، زیرا [[صالح]] و [[مصلح]] بودن و از راه و روش [[مفسدان]] دوری گزیدن، به [[رهبران]] [[جامعه]] اختصاص ندارد، بلکه [[وظیفه]] هر [[انسان]] [[دیندار]] و [[خداپرستی]] است. پس، [[فرمان]] موسی {{ع}} به [[اصلاح]] و دوری گزیدن از روش [[تبهکاران]]، ارشادی و تأکیدی است، ولی فرمان او به [[جانشینی]] وی در امر [[رهبری سیاسی]] [[بنی‌اسرائیل]] تأسیسی و تکلیفی است<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۴۲.</ref>.

=== تقریر دوم: شایستگی هارون برای جانشینی موسی {{ع}} ===

به جای آنکه [[خلافت]] هارون {{ع}} پس از موسی {{ع}} به عنوان [[منزلت]] تقدیری و فرضی هارون {{ع}} مبنای مقایسه و [[تشبیه]] در [[حدیث منزلت]] قرار گیرد، می‌توان شایستگی خلافت پس از موسی {{ع}} را مبنا قرار داد که تقدیری و فرضی نیست<ref>{{عربی|أن من جملة منازل هارون كونه مستحقا لمقام موسى {{ع}} باتفاق فيجب أن يكون علي {{ع}} كذلك إذ لا فرق بين أن يقول {{ع}} أنت مستحق لمقامي أو أنت مني بمنزلة هارون المعلوم استحقاقه لمقام موسى {{ع}}}}. تقریب المعارف، ص۱۴۸.</ref>، زیرا [[شایستگی]]<ref>اگر به جای استحقاق خلافت، مقام خلافت به‌کار رود، استدلال اس[[تورات]]ر خواهد بود، یعنی هارون {{ع}} مقام خلافت موسی {{ع}} را بالفعل دارا بود، آنچه تقدیری بود اعمال مقام خلافت بود. مانند کسی که وقتی به عنوان وصیّ برگزیده می‌شود مقام وصایت او بالفعل است، اگر چه اعمال وصایت او مربوط به پس از وفات موصی است.</ref> [[خلافت]] غیر از فعلیت آن است. آنچه تقدیری و فرضی است، فعلیت خلافت [[هارون]] {{ع}} پس از [[موسی]] {{ع}} است، نه شایستگی خلافت پس از وی، چنان‌که اگر فردی، شخص دیگری را [[وصیّ]] خود قرار دهد، شایستگی وصیّ در [[تصرف در اموال]] [[وصیت]] کننده، در همان [[زمان]] حاصل می‌شود، اگر چه فعلیت تصرف در اموال موصی مشروط به درگذشت اوست. همین گونه است کسی که [[ریاست]] مؤسسه‌ای را بر عهده دارد؛ اگر فردی را در مواقعی که به [[سفر]] می‌رود یا به [[دلیل]] دیگری از انجام ریاست معذور است به [[جانشینی]] خود [[تعیین]] کند، [[استحقاق]] و شایستگی ریاست نیابی آن فرد از همان زمان حاصل می‌شود، اگر چه فعلیت ریاست نیابی او مشروط به سفر رفتن [[رئیس]] یا تحقق عذرهای دیگر است.

بر این اساس، می‌گوییم: [[پیامبر]] {{صل}} در [[حدیث منزلت]]، منزلت‌های هارون ـ غیر از [[نبوت]] ـ را برای [[علی]] {{ع}} اثبات کرده است. پس [[علی]] {{ع}} در [[زمان]] [[پیامبر]] {{صل}} [[استحقاق]] و [[شایستگی]] این را دارا بود که پس از [[رحلت پیامبر]] {{صل}} [[جانشین]] او شود و [[رهبری امت اسلامی]] را عهده‌دار شود و با رحلت پیامبر {{صل}} استحقاق او به فعلیت رسید<ref>تلخیص الشافی، ج۲، ص۲۱۴.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۴۴.</ref>

=== تقریر سوم: [[وجوب اطاعت]] [[هارون]] بر [[قوم موسی]] {{ع}} ===

یکی از منزلت‌های هارون {{ع}} این بود که [[اطاعت]] او بر [[امت]] موسی {{ع}} [[واجب]] بود، زیرا وی هم [[مقام نبوت]] داشت و هم [[مقام خلافت]] و [[اطاعت از پیامبر]] و [[خلیفه پیامبر]] واجب است. بدون [[شک]] اگر او پس از [[حضرت موسی]] {{ع}} باقی می‌ماند نیز اطاعتش بر امت موسی {{ع}} واجب بود، زیرا [[عزل]] وی از [[نبوت]] یا [[خلافت]] با مقام نبوت و [[عصمت]] او [[سازگاری]] نداشت.

[[پیامبر گرامی]] {{صل}} در [[حدیث منزلت]]، همه منزلت‌های هارون {{ع}} نسبت به موسی {{ع}} ـ جز [[منزلت]] [[پیامبری]] ـ را برای علی {{ع}} [[اثبات]] کرده است.

پس، اطاعت علی {{ع}} بر [[امت اسلامی]] واجب است، و چون او پیامبر نیست، [[وجوب]] اطاعتش به [[دلیل]] مقام خلافت و [[امامت]] اوست<ref>تلخیص الشافی، ج۲، ص۲۱۰؛ تقریب المعارف، ص۱۴۷-۱۴۸.</ref>.

'''اشکال''': لازمه [[استدلال]] مزبور این است که همان‌گونه که اطاعت از هارون {{ع}} بر امت موسی {{ع}} در زمان موسی {{ع}} واجب بود، [[اطاعت از علی]] {{ع}} نیز در زمان [[پیامبر اسلام]] {{صل}} بر امت او واجب بوده باشد، در حالی که [[اجماع]] [[مسلمانان]] بر این است که اطاعت از او به صورت مستقل و جدا از پیامبر {{صل}} بر مسلمانان واجب نبود<ref>المغنی، ج۲۰، قسمت اول، ص۱۶۷-۱۶۸.</ref>.

'''پاسخ''': آنچه مورد اجماع است، [[نفی]] وجوب اطاعت از علی {{ع}} بر امت اسلامی در زمان پیامبر {{صل}} به صورت مستقل و جدا از پیامبر {{صل}} است، نه به عنوان [[جانشینی پیامبر]] {{صل}} و به امر و [[دستور]] او و مدلول حدیث منزلت نیز وجوب اطاعت از علی {{ع}} به عنوان خلیفه پیامبر {{صل}} است، نه به صورت مستقل.

'''اشکال''': مفاد ظاهر حدیث منزلت، این است که منزلت هارون {{ع}} از سوی موسی {{ع}} بوده است: {{متن حدیث|بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى }} در حالی که [[وجوب اطاعت]] [[هارون]] {{ع}} ناشی از [[نبوت]] او بود که [[خداوند]] به او [[عطا]] کرده بود نه [[موسی]] {{ع}}. بنابراین نمی‌توان وجوب اطاعت هارون {{ع}} را از منزلت‌هایی دانست که در [[حدیث منزلت]] مطرح شده است<ref>المغنی، ج۲۰، قسمت اول، ص۱۷۸.</ref>.

اولاً: وجوب اطاعت از هارون {{ع}} دو منشأ داشت: یکی نبوت و دیگر [[خلافت]]. نبوت هارون {{ع}} از جانب [[خدا]] و خلافت وی از سوی موسی {{ع}} به [[اذن خداوند]] بود.

ثانیاً: کلمه {{متن حدیث|‌مِنْ}} در جمله {{متن حدیث|‌بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى}} بر این دلالت نمی‌کند که منزلت‌های هارون {{ع}} از سوی موسی {{ع}} بوده است، زیرا مفاد کلمه {{متن حدیث|‌مِنْ}} در این ساختار زبانی که در محاوره‌های عمومی نیز به کار می‌رود، نشأت گرفتن [[منزلت]] از سوی دیگری نیست، چنان‌که گفته می‌شود: “منزلت [[زید]] نسبت به من مانند منزلت [[برادر]] یا پدرم به من است”، روشن است که منزلت [[برادری]] یا پدری از گوینده سخن مزبور، حاصل نشده است. مقصود از این ساختار [[کلامی]]، مشابهت و همانندی دو چیز در اوصاف و احوال است، نه نشأت گرفتن یکی از دیگری؛ یعنی کلمه {{متن حدیث|‌مِنْ}} به معنای کلمه “عند” است و مقصود این است که [[جایگاه]] یک چیز یا یک فرد نزد [[انسان]]، همانند جایگاه فرد یا چیزی دیگر نزد او یا نزد فرد یا چیز دیگری است<ref>المنقذ من التقلید، ج۲، ص۲۵۶.</ref>.

'''اشکال''': وجوب اطاعت هارون {{ع}} پس از موسی {{ع}} امری تقدیری و فرضی است، زیرا او قبل از موسی {{ع}} از [[دنیا]] رفته است و از طرفی، منزلت به صفاتی گفته می‌شود که برای فردی [[ثابت]] بوده، شاخص و معروف باشند، تا بتوان آن را به عنوان مشبه به مطرح کرد، و فرد دیگری را به آن [[تشبیه]] کرد، اما صفتی که تقدیری و فرضی است، قابل آنکه مورد اشاره قرار گرفته و چیزی به آن تشبیه شود نخواهد بود؛ برای مثال: اگر فردی به دیگری بگوید: [[طلب]] تو نزد من همانند [[طلب]] [[زید]] نزد [[عمرو]] است، این سخن در صورتی درست است که زید واقعاً از عمرو طلبکار باشد، نه اینکه طلب او تقدیری و فرضی باشد؛ یعنی اگر زید، کالایی را به عمرو فروخته بود، یا پولی را به او [[قرض]] داده بود، طلبکار می‌شد، در حالی که چنین مطلبی تحقق نیافته است، چیزی که تحقّق نیافته است از نظر عرف مبنای مقایسه و [[تشبیه]] واقع نمی‌شود. پس چون [[هارون]] {{ع}} پس از [[موسی]] {{ع}} باقی نبود، نمی‌توان [[خلافت]] با [[وجوب اطاعت]] او را به عنوان منزلتی از منزلت‌های او به شمار آورد، آن‌گاه [[منزلت]] [[علی]] {{ع}} را با وی مقایسه کرد، و وجوب اطاعت را برای او پس از [[پیامبر گرامی]] {{صل}} [[اثبات]] کرد و اینکه اگر هارون {{ع}} باقی می‌ماند [[اطاعت]] از او [[واجب]] بود کافی در اثبات آن نخواهد بود وگرنه باید [[نماز واجب]] یومیه دیگری غیر از نمازهای پنج‌گانه را نیز از [[احکام شریعت]] بدانیم، زیرا اگر [[پیامبر]] {{صل}} آن را واجب کرده بود، قطعاً از احکام شریعت بود، ولی این [[حکم]] تقدیری و فرضی برای اثبات [[نماز]] یومیه دیگری در [[شریعت اسلام]] کافی نیست. بنابراین اطاعت هارون {{ع}} پس از موسی {{ع}} نیز [[ثابت]] نشده است تا بر اساس آن و با استناد به [[حدیث منزلت]]، برای علی {{ع}} نیز اثبات شود<ref>المغنی، ج۲۰، قسمت اول، ص۱۶۰-۱۶۱.</ref>.

'''پاسخ''': صفتی که مقدر است اگر سبب معینی داشته باشد که اگر آن سبب تحقق یابد، آن صفت نیز تحقق خواهد یافت، می‌تواند به عنوان منزلت به شمار آید، و قابل اشاره خواهد بود، و می‌توان آن را مبنای مقایسه و تشبیه و اثبات آن برای موضوع دیگری قرار داد؛ برای مثال اگر [[خالد]] به زید [[وعده]] بدهد که هر گاه کالایی را فروخت مبلغ یک میلیون تومان به او [[قرض‌الحسنه]] خواهد داد، در این صورت هر گاه بکر که از این جریان [[آگاه]] است، به عمرو که او نیز از جریان مزبور آگاه است بگوید، طلب‌کاری تو از من مانند طلبکاری [[خالد]] از [[زید]] است، مقایسه و [[تشبیه]] مزبور از نظر محاوره‌های عرفی بی‌اشکال و کاملاً گویای مقصود است و مفاد آن این است که بکر از [[عمرو]] یک میلیون تومان [[طلب]] دارد، اگرچه طلبکاری زید از خالد، تقدیری و فرضی است و چه بسا خالد قبل از آنکه کالای خود را بفروشد و به وعده‌اش عمل کند، از [[دنیا]] برود. سرّ مطلب آن است که آنچه مقدر و مفروض است، موضوع است نه [[حکم]]، یعنی [[وعده]] وام دادن یک میلیون تومان توسط خالد به زید منجز است، ولی شرط آنکه فروش کالای خاصّی است، مقدّر است. از اینجا می‌توان به [[نادرستی]] مثال [[نماز]] یومیه دیگری پی برد که اگر [[پیامبر]] {{صل}} آن را [[واجب]] کرده بود، واجب می‌شد، زیرا در این مثال، حکم، تقدیری و فرضی است، اما درباره [[حدیث منزلت]]، [[وجوب اطاعت]] [[هارون]] {{ع}} بر [[امت]] [[موسی]] {{ع}} تقدیری و فرضی نبود، زیرا در [[زمان]] [[حیات]] او برایش [[ثابت]] شده بود؛ آنچه تقدیری و فرضی است، موضوع است؛ یعنی بقای او تا پس از موسی {{ع}} مانند اینکه حکم [[عتق]] برده به عنوان یکی از [[خصال]] کفارات در [[شریعت اسلام]] تقدیری و فرضی نیست، ولی در زمان ما که موضوع آن تحقق ندارد، حکم مزبور نیز منتفی است، با این حال، حکم یاد شده همچنان در [[شریعت]] ثابت است و اگر بر فرض بار دیگر موضوع آن تحقق یابد، حکم مزبور نیز معتبر و نافذ خواهد بود. حاصل آنکه در اشکال یاد شده، میان تقدیری و فرضی بودن حکم و موضوع، خلط شده است. این مطلب را می‌توان با مثال دیگری روشن‌تر ساخت و آن اینکه بکر بگوید [[منزلت]] خالد نسبت به من مانند منزلت زید به عمرو است و ما می‌دانیم که زید وعمرو به قدری با یکدیگر صمیمی‌اند که هر درخواستی را که عمرو از زید بکند که مقدور او است، آن را برآورده خواهد ساخت، ولی [[عمرو]] در عمل، چیزی از [[زید]] درخواست نکند، سپس [[خالد]] از بکر مبلغی را درخواست کند. در این صورت، برآوردن در خواست او بر بکر لازم خواهد بود، و او نمی‌تواند از آن [[امتناع]] ورزد و به این [[دلیل]] که عمرو از زید پولی را در خواست نکرده، عذرخواهی کند. بنابراین، تحقق یافتن یا نیافتن موضوع، ملاک تسرّی حکمی از موضوعی به موضوع دیگری نیست، بلکه ملاک، منجز بودن [[حکم]] است. [[حدیث منزلت]] با مثال یاد شده مطابقت کامل دارد؛ زیرا [[پیامبر]] {{صل}} منزلت‌های [[هارون]] ـ غیر از [[نبوت]] ـ را برای [[علی]] {{ع}} [[اثبات]] کرده است و [[وجوب اطاعت]] از منزلت‌های هارون بود که اگر پس از [[موسی]] {{ع}} باقی می‌ماند آنها را دارا بود، و چون علی {{ع}} پس از پیامبر {{صل}} باقی مانده، آن [[منزلت]] را داشت<ref>الشافی فی الامامة، ج۳، ص۲۰-۲۲؛ تلخیص الشافی، ج۲، ص۲۱۲-۲۱۴؛ المنقذ من التقلید، ج۲، ص۳۵۱-۳۵۲.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۴۵.</ref>

=== تقریر چهارم: مطابقت مستثنا و مستثنا منه در اطلاق و تقیید ===

استثنا شدن [[مقام نبوت]] از [[امام علی]] {{ع}} پس از پیامبر باعث اثبات سایر منزلت‌ها برای ایشان پس از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} است؛ زیرا همان طور که استثناء به صورت مطلق، اطلاق مستثنامنه را [[ثابت]] می‌کند؛ استثناء به صورت [[مقید]] نیز، مقید بودن مستثنامنه را ثابت می‌کند. برای مثال اگر گفته شود: با دوستانم [[ملاقات]] کردم، مگر زید در مدرسه، مفاد این عبارت، آن این است که گوینده با دوستانش به جز زید در مدرسه ملاقات کرده است. بنابراین، مفاد حدیث منزلت، این است که منزلت‌های هارون {{ع}} نسبت به موسی {{ع}} به جز نبوت که استثنا شده است و [[برادری]] نسبی که مستثنا بودن آن [[بدیهی]] است، برای علی {{ع}} نسبت به [[پیامبر اسلام]] {{صل}} پس از آن حضرت ثابت است. یکی از منزلت‌های هارون [[خلافت]] او بود. بنابراین، [[مقام خلافت]] پیامبر {{صل}} برای علی {{ع}} پس از [[رسول خدا]] {{صل}} ثابت خواهد بود<ref>تلخیص الشافی، ج۲، ص۲۲۱-۲۲۲؛ المنقذ من التقلید، ج۲، ص۳۵۳؛ تقریب المعارف، ص۱۵۰.</ref>.

'''اشکال''': مقصود از کلمه {{متن حدیث|بَعْدِي}} در جمله {{متن حدیث|لَا نَبِيَّ بَعْدِي}}پس از [[نبوت]] [[رسول خدا]] {{صل}} است، نه پس از [[رحلت]] آن حضرت؛ زیرا [[تشبیه]] [[علی]] {{ع}} به [[هارون]] {{ع}} باید با شرایط هارون {{ع}} در واقع و نفس الأمر همانند باشد، و هارون {{ع}} پس از رحلت [[موسی]] {{ع}} [[مقام نبوت]] نداشت، تا جمله {{متن حدیث|لَا نَبِيَّ بَعْدِي}} آن را استثناء کند، ولی او پس از تحقق مقام نبوت برای موسی {{ع}} دارای مقام نبوت بود، و جمله {{متن حدیث|لَا نَبِيَّ بَعْدِي‌}} همین مطلب را استثناء می‌کند. بنابراین، [[استدلال]] مزبور ناتمام است. [[گواه]] دیگر بر این مطلب، آن است که استثناء از نظر [[زمان]] با مستثنا منه هماهنگ است؛ برای مثال اگر گفته شود: [[زید]] از من یک میلیون تومان [[طلب]] دارد مگر یکصد هزار تومان، [[اثبات]] و [[نفی]] در این سخن ناظر به زمان حال است، و غیر از آن [[نیازمند]] قرینه است<ref>المغنی، ج۲۰، قسمت اول، ص۱۶۳.</ref>.

# مفاد ظاهری کلمه {{متن حدیث|بَعْدِي‌}} بعدیت زمانی است، چنان‌که اگر گفته شود: فلان فرد [[وصیّ]] من پس از من است، یا فلان [[مال]] را پس از من به [[فقیران]] اعطا کنید، مقصود از درگذشت اوست<ref>المنقذ من التقلید، ج۲، ص۳۵۳.</ref>. اما این پاسخ، [[استوار]] نیست، زیرا در دو مثال یاد شده بر اینکه مقصود پس از [[مرگ]] است قرینه وجود دارد، ولی چنین نیست که کلمه بعدی هر جا استعمال شود بدون وجود قرینه بر زمان پس از مرگ دلالت کند، چنان‌که اگر فردی بگوید: فلان فرد را پس از من بر دیگران مقدم بدار، یا پس از من سخن بگو، مقصود پس از زمان مرگ او نیست، بلکه زمان [[حیات]] اوست و دست‌کم می‌تواند ناظر به زمان حیات او نیز باشد، و اگر زمان حیات را [[اراده]] کند، [[سخن]] مجازی نگفته است<ref>الشافی، ج۳، ص۲۵-۲۶.</ref>.

# هر گاه مقصود از {{متن حدیث|لَا نَبِيَّ بَعْدِي‌}} [[نفی]] [[نبوت]] [[علی]] {{ع}} پس از نبوت [[رسول خدا]] {{صل}} باشد، یعنی پس از [[پیامبری]] [[رسول گرامی اسلام]] {{صل}} فرد دیگری دارای [[مقام نبوت]] نخواهد بود، در این صورت، از نظر [[زمان]] اطلاق دارد، هم [[زمان حیات پیامبر]] {{صل}} را شامل می‌شود و هم زمان پس از [[رحلت]] آن [[حضرت]] را. بنابراین، مقتضای مطابقت استثناء با مستثنا منه این است که به جز نبوت، دیگر منزلت‌ها (که [[منزلت]] [[خلافت]] و [[امامت]] از آن جمله است) برای علی {{ع}} در زمان حیات پیامبر {{صل}} و پس از زمان او [[اثبات]] شود، و اگر [[دلیل]] خاصی بر نفی خلافت و امامت او در برخی از این زمان‌ها دلالت کند، به آن ملتزم خواهیم شد. در غیر این صورت، خلافت وی در زمان حیات پیامبر {{صل}} و پس از رحلت او [[ثابت]] خواهد بود<ref>الشافی، ج۳، ص۲۵؛ تلخیص الشافی، ج۲، ص۲۲۳؛ المنقذ من التقلید، ج۲، ص۳۵۳-۳۵۴.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۴۹.</ref>

== پاسخگویی به شبهات ==

'''اشکال: [[اختلاف]] [[هارون]]، منزلت جدیدی نبود''': اگر هارون {{ع}} تا بعد از درگذشت [[موسی]] {{ع}} باقی می‌ماند و [[رهبری]] [[امت]] موسی {{ع}} را بر عهده می‌گرفت مطلب یا منزلت جدیدی رخ نمی‌داد؛ زیرا وی در زمان موسی {{ع}} دارای [[مقام خلافت]] بود. بنابراین، مطابق [[تشبیه]] علی {{ع}} به هارون در حدیث منزلت، باید برای علی {{ع}} نیز پس از [[پیامبر]] {{صل}} منزلت جدیدی حاصل نشده باشد، و چون او در زمان پیامبر {{صل}} منزلت امامت را نداشت، پس از پیامبر {{صل}} نیز چنین منزلتی نداشت<ref>المغنی، ج۲۰، قسمت اول، ص۱۶۸.</ref>.

# علی {{ع}} در زمان پیامبر {{صل}} - با توجه به [[نصوص امامت]] مانند [[حدیث منزلت]] و غیر آن - دارای [[منزلت]] [[امامت]] بود و [[حق]] [[تصرف در امور]] را به عنوان [[خلافت]] و [[نیابت]] از [[پیامبر]] {{صل}} داشت، گرچه اصطلاحاً [[امام]] نامیده نمی‌شد، زیرا در اصطلاح به کسی امام گفته می‌شد که [[رهبری]] بالاتر از او نباشد؛ چون در چنین صورتی، تصرفات او به عنوان خلافت و نیابت از [[رهبر]] بالاتر انجام می‌شود. بنابراین، منزلت [[علی]] {{ع}} در باب امامت و خلافت دقیقاً با امامت و خلافت [[هارون]] {{ع}} همانند بوده است، و اگر مقصود عنوان امام است، این عنوان برای هارون {{ع}} در [[زمان]] [[موسی]] {{ع}} موجود نبود، پس اگر هارون باقی می‌ماند، حصول این عنوان برای او جدید بود.

# [[اثبات]] خلافت هارون {{ع}} پس از موسی {{ع}} ـ اگر هارون {{ع}} باقی می‌ماند ـ منوط به این نیست که این خلافت او پس از موسی {{ع}} همان خلافت در زمان موسی {{ع}} باشد، بلکه [[استمرار خلافت]] پیشین و حدوث خلافتی جدید، در این باره یکسان است، زیرا خلافت و امامت در دو زمان از نظر [[حقیقت]] یکسان است، ولی از نظر خصوصیات مصداقی متفاوت است. در این صورت، برای اثبات خلافت و [[امامت علی]] {{ع}} [[تشبیه]] آن به خلافت هارون {{ع}} کافی است، خواه تشبیه به خلافت او در زمان موسی {{ع}} باشد یا خلافت وی پس از موسی {{ع}}، زیرا این خصوصیت‌ها نفیاً و اثباتاً در این مسئله تأثیری ندارد. مثال: اگر [[زید]] از زمان قبل تا کنون [[وکیل]] [[عمرو]] باشد، و [[خالد]] به بکر بگوید منزلت تو به من مثل منزلت زید به عمرو است، این تشبیه، [[وکالت]] بکر را برای خالد اثبات می‌کند، در حالی که طبق آنچه در اشکال مطرح شد، این سخن، وکالت او را اثبات نمی‌کند، زیرا برای زید که هم اکنون وکیل عمرو است، منزلت جدیدی حاصل نشده است، ولی برای بکر، منزلت جدیدی حاصل شده است، در حالی که این سخن را هیچ عاقلی نمی‌پذیرد، و بکر را وکیل خالد می‌شمارد. بنابراین، آنچه ملاک است، اصل وکالت است، نه استمرار یا تجدد آن. پس [[علی]] {{ع}} نیز طبق [[حدیث منزلت]]، [[خلیفه پیامبر]] {{صل}} پس از اوست؛ خواه در [[زمان]] [[پیامبر]] {{صل}} دارای [[مقام خلافت]] و [[امامت]] بوده باشد یا نه<ref>تلخیص الشافی، ج۲، ص۲۲۹-۲۳۰.</ref>.

'''اشکال: [[ولایت]] [[ابوبکر]] در زمان پیامبر {{صل}}''': اگر مقصود پیامبر {{صل}} از حدیث منزلت [[اثبات امامت]] علی {{ع}} بود، نمی‌بایست در زمان خود به فرد دیگری [[مقام ولایت]] و امامت بدهد، به گونه‌ای که ولایت او علی {{ع}} را نیز شامل می‌شود، در حالی که پیامبر {{صل}} در مواردی ابوبکر را بر علی {{ع}} ولایت داد، یکی در [[سفر]] [[حج]] قبل از [[حجة‌الوداع]] و دیگری در [[امامت نماز]] هنگام [[بیماری]] منتهی به [[رحلت]] آن حضرت<ref>المغنی، ج۲۰، قسمت اول، ص۱۷۷.</ref>.

'''پاسخ''': [[روایات]] درباره ولایت و [[امامت ابوبکر]] در سفر حج، مختلف است، براساس برخی از روایات، پیامبر {{صل}} علی {{ع}} را فرستاد تا [[سوره]] [[برائت]] را از ابوبکر که قبلاً [[مأموریت]] این کار را یافته بود بگیرد و آن را بر [[مشرکان]] در [[مکه]] بخواند، و علی {{ع}} [[رهبری]] کاروان را عهده‌دار شد و بر پایه روایاتی دیگر، ابوبکر، رهبری کاروان را ادامه داد و [[امیر الحاج]] بود<ref>ر. ک: تفسیر طبری، ج۱۰، ص۷۶؛ مجمع البیان، ج۵-۶، ص۳.</ref>. در این صورت، این روایات با یکدیگر ناسازگارند، و این مسئله به صورت [[علمی]] [[ثابت]] نخواهد شد، و معارض مدلول حدیث منزلت درباره [[خلافت علی]] {{ع}} نخواهد بود، زیرا مفاد آن این است که در [[زمان غیبت]] [[رسول اکرم]] {{صل}} علی {{ع}} رهبری [[مسلمانان]] را بر عهده خواهد داشت.  

ثانیاً: بر فرض که ابوبکر پس از گرفته شدن [[آیات برائت]] از او، همچنان [[رهبر]] کاروان بوده باشد، [[دلیل]] بر این نخواهد بود که بر علی {{ع}} نیز ولایت داشته است، زیرا دلالت حدیث منزلت بر [[امامت علی]] {{ع}} اطلاق دارد و همه زمان‌ها و همه افراد را شامل می‌شود، ولی [[سرپرستی]] ابوبکر بر کاروان حج به زمان و افراد خاص اختصاص دارد، به ویژه آنکه علی {{ع}} از آغاز در جمع کاروان حج نبود، و برای [[ابلاغ آیات برائت]] به [[مشرکان]] اعزام شد و [[مأموریت]] ویژه‌ای داشت<ref>الشافی، ج۳، ص۶۲-۶۳.</ref>.

ثالثاً: درباره امامت ابوبکر در نماز دقیقاً معلوم نیست که امامت ابوبکر در نماز به [[دستور پیامبر]] {{صل}} بوده است، بلکه احتمال دارد این کار به [[دستور]] [[عایشه]] انجام شده باشد. آنچه این احتمال را تقویت می‌کند این است که وقتی [[پیامبر]] {{صل}} متوجه شد [[ابوبکر]] به [[امامت]] [[نماز جماعت]] [[ایستاده]] است، خطاب به عایشه فرمود: {{متن حدیث|إِنَّكُنَ كَصُوَيْحِبَاتِ يُوسُفَ‌}}<ref>الصواعق المحرقة، ص۲۱؛ الإمامة و السیاسة، ج۱، ص۴؛ سیرة ابن هشام، ج۲، ص۶۵۲.</ref>؛ شما مانند زنانی هستید که فریفته [[یوسف]] {{ع}} شده بودند”. مفاد این [[تشبیه]] آن است که عایشه به [[دلیل]] علاقه‌ای که به پدرش داشت، وقتی دید پیامبر {{صل}} به دلیل [[بیماری]] شدید نمی‌تواند به [[مسجد]] برود، او را به [[امامت نماز]] برانگیخت.

[[گواه]] دیگر این احتمال، آن است که پیامبر {{صل}} وقتی از [[اقامه نماز]] [[جماعت]] از سوی ابوبکر [[آگاه]] شد، با [[زحمت]] و [[سختی]] در حالی که [[علی]] {{ع}} و [[فضل بن عباس]] او را کمک می‌کردند، به مسجد رفت و خود، امامت نماز جماعت را انجام داد<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۱۹۷.</ref>. [[بدیهی]] است اگر امامت ابوبکر در نماز به [[اذن]] و دستور پیامبر {{صل}} بود، چنین اقدامی نمی‌کرد.

گفته شده است: [[سخن پیامبر]] {{صل}} که فرمود: {{متن حدیث|إِنَّكُنَ كَصُوَيْحِبَاتِ يُوسُفَ‌}} بدان علت بود که وقتی [[اذان]] [[نماز]] گفته شد، پیامبر {{صل}} فرمود ابوبکر را بگویید نماز جماعت را امامت کند. عایشه به پیامبر گفت: ابوبکر به لحاظ [[روحی]] [[تحمل]] این را ندارد که به جای شما [[امام جماعت]] شود. بهتر است [[عمر]] این [[مسئولیت]] را برعهده بگیرد، پیامبر {{صل}} در این هنگام جمله مزبور را فرمود<ref>صحیح مسلم، ج۱، ص۳۱۴، کتاب الصلاة، باب استخلاف الامام اذا عرض له عذرحدیث، ۹۵.</ref>.

این توجیه، پذیرفته نیست؛ زیرا تشبیه پیامبر {{صل}} دقیق و طبق با واقع بوده است. درباره یوسف {{ع}} وی هیچ‌گونه رجوعی به [[زنان]] دلباخته او نداشت و آنان در هیچ امری با او [[مخالفت]] نکردند و تنها دلباخته و فریفته وی بودند. بنابراین، مقتضای واقع‌نگری در [[تشبیه]] [[پیامبر]] {{صل}} این است که [[عایشه]] درباره [[امامت نماز]] نسبت به [[پدر]] خود علاقه‌مند و [[مشتاق]] بود و می‌خواست با این کار، افتخاری را برای خود و پدرش کسب کند.

درباره قرینه دوم برای [[تأیید]] احتمال یاد شده گفته شده است: پیامبر {{صل}} [[ابوبکر]] را از [[نماز]] برکنار نکرد، بلکه نماز را به [[امامت ابوبکر]] انجام داد. این سخن، بی‌پایه است، زیرا با [[احادیث صحیح]] نزد [[اهل سنت]] معارض است. در احادیث صحیح تصریح شده است که وقتی پیامبر {{صل}} وارد [[مسجد]] شد، خود [[امامت جماعت]] را بر عهده گرفت و ابوبکر به ایشان [[اقتدا]] کرد<ref>صحیح مسلم، ج۱، ص۳۱۴، نیز ر. ک: صحیح بخاری، ج۴، {{عربی|باب الرجل یأتم بالامام و یأتم الناس بالمأموم }}.</ref>. مضافاً بر اینکه این امر با امامت مطلق پیامبر {{صل}} بر همه افراد و در همه حالات منافات دارد. فرضیه متعدد بودن امامت ابوبکر در نماز و اینکه در موردی او نسبت به پیامبر {{صل}} [[امام]] بود و در مورد دیگر، [[مأموم]]؛ [[باطل]] است، زیرا همان‌گونه که [[امام شافعی]] تصریح کرده است، امامت ابوبکر در نماز در [[زمان]] [[بیماری پیامبر]] {{صل}} در پایان [[عمر]]، یک بار بوده، و در آن مورد نیز پس از آنکه پیامبر {{صل}} وارد مسجد شد، امامت جماعت را بر عهده گرفت و ابوبکر به او اقتدا کرد<ref>فتح الباری، ج۲، ص۱۳۸، از دقت در روایات اهل‌سنت نیز همین مطلب به دست می‌آید. ر. ک: دلائل الصدق، ج۲، ص۶۳۲-۳۶۳.</ref>.

'''اشکال: عمومیت نداشتن [[خلافت علی]] {{ع}}''': پیامبر {{صل}} در [[سفر]] [[حجة‌الوداع]]، [[علی]] {{ع}} را به [[یمن]] فرستاد، و فرد دیگری را [[جانشین]] خود در [[مدینه]] کرد. این [[عمل]] پیامبر {{صل}} بیانگر آن است که خلافت علی {{ع}} در مدینه در زمان پیامبر {{صل}} به جریان سفر به [[تبوک]] اختصاص داشته، و عمومیت نداشته است، به گونه‌ای که با [[غیبت پیامبر]] {{صل}}، علی {{ع}} [[رهبر]] [[مسلمانان]] در مدینه بوده باشد<ref>المغنی، ج۲۰، قسمت اول، ص۱۷۷.</ref>.

'''پاسخ''': همان‌گونه که در متن اشکال آمده است، وقتی پیامبر {{صل}} در سفر حجة‌الوداع فرد دیگری غیر از علی {{ع}} را [[جانشین]] خود در [[مدینه]] ساخت، [[علی]] {{ع}} در مدینه حضور نداشت، بلکه به [[یمن]] اعزام شده بود. اشکال، آن‌گاه وارد بود که اولاً: علی {{ع}} در مدینه حضور می‌داشت، و [[پیامبر]]، فرد دیگری را متولی امور مدینه می‌ساخت، ثانیاً: [[ولایت]] او علی {{ع}} را هم شامل می‌شد، زیرا این مطلب، قابل تصویر است که با حضور علی {{ع}} در مدینه بنابر [[مصالح]] ویژه‌ای، فرد دیگری از سوی پیامبر {{صل}} متولی امور مدینه شود، ولی علی {{ع}} مشمول و محکوم ولایت او نباشد، چنان‌که سپردن امور [[مردم]] با حضور پیامبر {{صل}} به فردی دیگر نیز متصور است، و در این فرض، فردی که متولی امور شده است بر پیامبر {{صل}} ولایت ندارد<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۵۲.</ref>.

== پاسخ ابن قبه رازی به [[شبهات]] [[حدیث منزلت]] ==

=== اشکال اول ===

چگونه با استفاده مفاد [[حدیث منزلت]]، [[مقام]] [[خلافت رسول خدا]] برای [[علی]] [[اثبات]] می‌شود، حال آنکه [[هارون]] در زمان [[موسی]] از [[دنیا]] رفته است؟ در پاسخ به این اشکال می‌توان گفت از این نسبت اطلاق [[فهم]] می‌شود که [[علی]] {{ع}} همه مراتب [[هارون]] را دارا بود و چون بعد از [[وفات پیامبر]] در [[حیات]] بود، باید دارای [[مقام خلافت]] باشد<ref>ابن قبه رازی رازی، الانصاف، ص۷۵-۷۶.</ref>.

[[ابن قبه رازی]] برای توضیح و [[تبیین]] بیشتر بحث مثالی می‌آورد: وقتی حاکمی به [[وزیر]] خود بگوید "هر روزی که [[زید]] نزد تو آمد، یک [[دینار]] به او بپرداز و با عمرو نیز بدین صورت [[رفتار]] کن"، حقی برای عمرو ثابت می‌شود. حال ممکن است [[زید]] تا سه روز نزد [[وزیر]] بیاید و هر بار یک [[دینار]] بگیرد و عمرو نیز در طول این سه روز مقرری خود را دریافت کند و بعد از این سه روز نیاید. حال نمی‌توان گفت چون [[زید]] دیگر نمی‌آید، روز چهارم حقی به عمرو تعلق نمی‌گیرد، بلکه تا زمانی که زنده است حقش ثابت است. بنابر [[حدیث منزلت]]، همان [[حق]] خلافتی که [[هارون]] در غیاب [[موسی]] داشت، همان [[حق]] را [[علی]] {{ع}} بعد از [[وفات پیامبر]] {{صل}} دارد. روشن است اگر معترض نظری واقع‌بینانه به مثال داشته باشد، ناگزیر از [[پذیرفتن]] این مطلب می‌شود<ref>ابن قبه رازی رازی، الانصاف، ص۷۶.</ref>.

=== اشکال دوم ===

=== اشکال سوم ===

مقامی را که [[رسول خدا]] برای [[امام علی]] {{ع}} بر اساس [[حدیث منزلت]] [[تبیین]] فرموده، مختص به دوران [[حیات پیامبر]] است و هیچ تعمیمی نسبت به بعد از [[حیات پیامبر]] {{صل}} از آن نمی‌توان فهمید. [[ابن قبه رازی]] می‌گوید [[حدیث]] ناظر به بعد از [[حیات رسول خدا]] می‌باشد و چند [[دلیل]] بیان می‌کند. اولین [[دلیل]] [[ابن قبه رازی]] این است که در قول [[رسول‌الله]] که فرمود {{متن حدیث|أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي}}. دو مضمون وجود دارد: یکی [[اثبات]] [[فضیلت]] و [[برتری]] و [[مقام خلافت]] و دیگری [[نفی]] [[مقام نبوت]] [[امام]]، بعد از [[پیامبر]]. اگر [[رسول خدا]] [[نبوت]] را [[نفی]] نمی‌کرد و فقط می‌فرمود {{متن حدیث|أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى}} این توهم پیش می‌آمد که [[علی]] بعد از وی [[مقام نبوت]] را داراست؛ زیرا [[هارون]] [[پیامبر خدا]] بوده است.

=== اشکال چهارم ===

=== اشکال پنجم ===

== [[حدیث منزلت]] ==

یکی از [[دلایل]] [[اثبات]] [[خلافت بلافصل]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} «حدیث منزلت» است که [[نصّ]] بر [[امامت]] و [[خلافت]] [[حضرت]] [[امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب]] {{ع}} است. بر طبق این [[حدیث]] که متفق علیه [[خاصه]] و [[عامه]] است [[رسول خدا]] {{صل}} به امیرالمؤمنین {{ع}} فرمود:

{{متن حدیث|أَنَّ النَّبِيَّ {{صل}} خَرَجَ إِلَى تَبُوكَ وَ اسْتَخْلَفَ عَلِيّاً فَقَالَ أَ تُخَلِّفُنِي فِي النِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ فَقَالَ أَ لَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَيْسَ نَبِيٌّ بَعْدِي‌}}<ref>صحیح البخاری، الجزء السادس، ص۶، باب غزوه تبوک؛ ج۴، ص۲۰۸؛ کفایة الطالب، ص۲۸۳؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۶۳.</ref>؛

رسول خدا {{صل}} به [[غزوه تبوک]] رفت و امیرالمؤمنین علی {{ع}} را [[خلیفه]] و [[جانشین]] خود (در [[مدینه]]) قرار داد، آن حضرت {{ع}} عرض کرد: آیا مرا در میان [[کودکان]] و [[زنان]] به جای خود می‌گذاری (و جانشین خویش می‌کنی)؟ رسول خدا {{صل}} فرمود: آیا [[راضی]] نمی‌شوی که [[منزلت]] تو نسبت به من، همانند منزلت هارون نسبت به موسی باشد، غیر از این که پیامبری بعد از من نیست.

=== سند ===

[[حدیث منزلت]] از [[احادیث متواتر]] بین خاصّه و عامّه است و در کتاب «[[غایة المرام]]»<ref>تألیف سیّد هاشم بحرانی، فقیه، محدّث و مفسّر شیعه در قرن یازده و اوایل قرن دوازده که این کتاب را در اثبات امامت امیرالمؤمنین و فرزندانش {{عم}} نوشته و همچنین در یک بخش به بیان فضائل و اوصاف اهل بیت {{عم}} پرداخته است. از ویژگی‌های بارز این کتاب این است که در هر بخش مستندات خاصه و عامه از کتب معتبر فریقین ذکر شده است.</ref> آن را به هفتاد [[روایت]] از طریق [[شیعه]] و صد و نُه روایت از طریق عامّه نقل کرده است.

[[ابن ابی الحدید]] می‌گوید: همه [[فرقه‌های اسلامی]] به اتفاق گفته‌اند که [[پیامبر]] {{صل}} درباره علی {{ع}} فرمود:

ای علی! [[مکانت]] و [[منزلت]] تو نسبت به من مانند مکانت و منزلت [[هارون]] نسبت به [[موسی]] است و فقط تفاوتی که هست در این است که بعد از من [[پیامبری]] نخواهد بود و [[نبوت]] برداشته شده است (و الا همان طور که هارون با تمام [[شئون]] خود پیامبر هم بود تو نیز پیامبر می‌بودی) پس همه [[مقامات]] هارون نسبت به موسی را - به استثنای [[مقام]] [[نبوّت]] - برای علی ثابت کرد. در نتیجه، علی [[وزیر]] پیامبر {{صل}} و [[پشتیبان]] و بازو و [[یاور]] او خواهد بود و اگر پیامبر {{صل}}، خاتمِ [[پیامبران]] نبود، علی [[شریک]] او در نبوت هم بود<ref>شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱۳، ص۲۱۱. {{عربی|قال: قال النبی {{صل}} فی الخبر المجمع علی روایته بین سائر فِرَق الإسلام {{متن حدیث|أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي‌}} فأثبت له جمیع مراتب هارون عن موسی فإذن هو وزیر رسول الله {{صل}} و شاد أزره، و لولا أنّه خاتم النبیّین لکان شریکا فی أمره}}.</ref>.

«این [[حدیثی]] است که بر صحّت آن، اتّفاق شده و آن را [[امامان]] [[حافظان]] [[احادیث]] مانند: [[بخاری]] در صحیح خود، و مسلم در صحیح خود، و ابی [[داود]] در [[سنن]] خود، و [[ترمذی]] در جامع خود، و [[نسائی]] در سنن خود و [[ابن ماجه]] در سنن خود [[روایت]] کردند، و همگی اتّفاق بر صحّت این حدیث کردند تا آنجا که به [[اجماع]] آنان رسید. [[حاکم نیشابوری]] گفت: این حدیثی است که در حدّ [[تواتر]] داخل شده است<ref>کفایة الطالب فی مناقب علیّ بن أبی طالب {{ع}}، ص۲۸۳. {{عربی|قال: «هذا حدیث متّفق علی صحّته رواه الأئمّه الحفّاظ، کأبی عبد الله البخاری فی صحیحه، و مسلم ابن الحجّاج فی صحیحه، و أبی داود فی سننه، و ابن عیسی التّرمذی فی جامعه، و أبی عبد الرّحمان النّسائی فی سننه، و ابن ماجه القزوینی فی سننه، و اتّفق الجمیع علی صحّته حتّی صار ذلک اجماعا منهم، قال الحاکم النّیسابوری: هذا حدیث دخل فی حدّ التّواتر}}.</ref> و<ref> صحیح البخاری، ج۵، ص۸۹ - ۹۰، حدیث ۲۰۲؛ ج۶، ص۱۸، حدیث ۴۰۸؛ صحیح مسلم، ج۷، ص۱۲۰ – ۱۲۱؛ سنن الترمذی، ج۵، ص۵۹۹، حدیث ۳۷۳۰ و ۳۷۳۱؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۲ - ۴۳، حدیث ۱۱۵؛ ص۴۵، حدیث ۱۲۱؛ السنن الکبری، للنسائی، ج۵، ص۴۴، حدیث ۸۱۳۸ - ۸۱۴۳؛ ص۱۰۸، حدیث ۸۳۹۹؛ ص۱۱۳، حدیث ۸۴۰۹؛ ص۱۱۹ – ۱۲۵، حدیث ۸۴۲۹ – ۸۴۴۹؛ مسند أحمد، ج۱، ص۱۷۰ و ۱۷۳ و ۱۷۵ و ۱۷۷ و ۱۷۹ و ۱۸۲ و ۱۸۴ و ۱۸۵؛ ج۳، ص۳۲؛ ج۶، ص۳۶۹ و ۴۳۸؛ مسند الطیالسی، ص۲۹، حدیث ۲۰۹؛ مسند الحمیدی، ج۱، ص۳۸، حدیث ۷۱؛ مصنّف عبد الرزّاق، ج۵، ص۴۰۶، حدیث ۹۷۴۵؛ ج۱۱، ص۲۲۶، حدیث ۲۰۳۹۰؛ الطبقات الکبری لابن سعد، ج۳، ص۱۷؛ مصنّف ابن أبی شیبه، ج۷، ص۴۹۶، حدیث ۱۱ – ۱۵؛ مسند سعد بن أبی وقّاص للدورقی، ص۵۱، حدیث ۱۹؛ ص۱۰۳، حدیث ۴۹؛ ص۱۳۶، حدیث ۷۵ و ۷۶؛ ص۱۷۴ - ۱۷۷، حدیث ۱۰۰ – ۱۰۲؛ السنّة لابن أبی عاصم، ص۵۵۱، حدیث ۱۱۸۸؛ ص۵۸۶ - ۵۸۸، حدیث ۱۳۳۱ - ۱۳۵۰؛ ص۵۹۵ - ۵۹۶، حدیث ۱۳۸۴ - ۱۳۸۷؛ مسند البزّار، ج۳، ص۲۷۶ - ۲۷۸، حدیث ۱۰۶۵ - ۱۰۶۸؛ ص۲۸۳ - ۲۸۴، حدیث ۱۰۷۴ - ۱۰۷۶؛ ص۳۲۴، حدیث ۱۱۲۰؛ ص۳۶۸، حدیث ۱۱۷۰؛ مسند أبی یعلی، ج۱، ص۲۸۶، حدیث ۳۴۴؛ ج۲، ص۵۷، حدیث ۶۹۸؛ ص۶۶، حدیث ۷۰۹؛ ص۷۳، ح۷۱۸؛ ص۸۶ – ۸۷، ح۷۳۸ - ۷۳۹؛ ص۹۹، ح۷۵۵؛ ص۱۳۲، ح۸۰۹؛ الجعدیات، ج۲، ص۷۷، ح۲۰۵۸؛ الإحسان بترتیب صحیح ابن حبّان، ج۸، ص۲۲۱، ح۶۶۰۹؛ ج۹، ص۴۱، ح۶۸۸۷ و ۶۸۸۸؛ المعجم الکبیر للطبرانی، ج۱، ص۱۴۶، ح۳۲۸؛ ص۱۴۸، ح۳۳۳ و ۳۳۴؛ ج۲، ص۲۴۷، ح۲۰۳۵؛ ج۴، ص۱۷، ح۳۵۱۵؛ ص۱۸۴، ح۴۰۸۷؛ ج۵، ص۲۰۳، ح۵۰۹۴ و ۵۰۹۵؛ ج۱۱، ص۶۱ - ۶۳، ح۱۱۰۸۷ و ۱۱۰۹۲؛ ج۱۲، ص۷۸، ح۱۲۵۹۳؛ ج۱۹، ص۲۹۱، ح۶۴۷؛ ج۲۳، ص۳۷۷، ح۸۹۲؛ ج۲۴، ص۱۴۶ - ۱۴۷، ح۳۸۴ – ۳۸۹؛ المعجم الأوسط، ج۳، ص۲۱۱، ح۲۷۴۹؛ ج۴، ص۴۸۴، ح۴۲۴۸؛ ج۵، ص۴۳۹، ح۵۳۳۵؛ ج۶، ص۳۲، ح۵۵۶۹؛ ص۱۳۸، ح۵۸۴۵؛ ص۱۴۶، ح۵۸۶۶؛ ج۷، ص۳۶۱، ح۷۵۹۲؛ ج۸، ص۷۳ - ۷۴، ح۷۸۹۴؛ المعجم الصغیر، ج۲، ص۵۳ – ۵۴؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۶۷، ح۳۲۹۴؛ ج۳، ص۱۱۷، ح۴۵۷۵؛ ص۱۴۳ - ۱۴۴، ح۴۶۵۲؛ حلیة الأولیاء، ج۴، ص۳۴۵؛ ج۷، ص۱۹۴ – ۱۹۷؛ ج۸، ص۳۰۷؛ السنن الکبری للبیهقی، ج۹، ص۴۰؛ مصابیح السنّة، ج۴، ص۱۷۰، ح۴۷۶۲.</ref>.<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۴۶.</ref>

=== دلالت ===

این خبر [[نصّ]] است بر این که [[حضرت امیرالمؤمنین]] علی {{ع}} نسبت به [[رسول خدا]] {{صل}} جمیع مراتب [[هارون]] نسبت به [[موسی]] - غیر از [[نبوّت]] - را داراست؛ زیرا لفظ [[منزلت]] در جمیع مراتب و منازل عام است، مخصوصا هر گاه بعضی از منازل را بعد از آن استثناء کند که به طور قطع سایر افرادِ مستثنی منه را شامل می‌شود و از جمله منازل [[هارون]] نسبت به [[موسی]]، «[[وزارت]] و [[خلافت]]» است. بنا بر این، [[حضرت علی]] {{ع}} نیز این سِمَت را نسبت به [[رسول خدا]] {{صل}} دارا خواهد بود.

به [[نصّ]] [[قرآن کریم]]، هارون [[مقام]] [[نبوّت]]<ref>قال الله تعالی: {{متن قرآن|وَوَهَبْنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنَا أَخَاهُ هَارُونَ نَبِيًّا}} «و از سر بخشایش خود، برادرش هارون را در حالی که پیامبر بود بدو بخشیدیم» سوره مریم، آیه ۵۳.</ref>، خلافت<ref>قال: {{متن قرآن|وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ}} «و موسی به برادر خویش هارون گفت: در میان قوم من جانشین من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز و از راه و روش تبهکاران پیروی مکن!» سوره اعراف، آیه ۱۴۲.</ref> و وزارت<ref>قال: {{متن قرآن|وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي * هَارُونَ أَخِي}} «و از خانواده‌ام دستیاری برایم بگمار * هارون برادرم را» سوره طه، آیه ۲۹-۳۰.</ref> را در [[زمان]] موسی {{ع}} دارا بود، و [[حدیث منزلت]] نیز همه [[مقامات]] هارون را به استثنای مقام نبوّت برای [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} ثابت می‌کند. طبعا اگر مقصود [[اثبات]] همه مقامات جز نبوّت برای امیرالمؤمنین {{ع}} نبود، نیازی به استثناء نبوّت وجود نداشت؛ پس استثنای مقام نبوّت، مؤکّد این عموم [[منزلت]] است.

نتیجه می‌گیریم که امیرالمؤمنین {{ع}} [[افضل امت]] بعد از [[پیامبر]] {{صل}} بود؛ چون هارون دارای چنین مقامی بود و [[وزیر]] پیامبر {{صل}} و معاون خاصّ او بود؛ زیرا [[قرآن]] همه این [[مناصب]] را برای هارون اثبات کرده است<ref>قال: {{متن قرآن|وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي * هَارُونَ أَخِي}} «و از خانواده‌ام دستیاری برایم بگمار * هارون برادرم را» سوره طه، آیه ۲۹-۳۰.</ref>.

امیرالمؤمنین {{ع}} [[جانشین]] و [[خلیفه پیامبر]] {{صل}} بود و با وجود او شخص دیگری نمی‌توانست عهده دار این مقام بشود، همان گونه که هارون چنین مقامی را نسبت به موسی {{ع}} داشت.

توضیح بیشتر این است که: در [[قرآن مجید]]، منزلت هارون نسبت به موسی {{ع}} این چنین بیان شده است: {{متن قرآن|وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي * هَارُونَ أَخِي * اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي * وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي}}<ref>«و از خانواده‌ام دستیاری برایم بگمار * هارون برادرم را * پشتم را به او استوار دار* و او را در کارم شریک ساز» سوره طه، آیه ۲۹-۳۲.</ref> {{متن قرآن|وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«و ما با موسی سی شب وعده نهادیم و با ده شب دیگر آن را کامل کردیم و میقات پروردگارش در چهل شب کمال یافت و موسی به برادر خویش هارون گفت: در میان قوم من جانشین من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز و از راه و روش تبهکاران پیروی مکن!» سوره اعراف، آیه ۱۴۲.</ref>.

[[منزلت]] [[هارون]] نسبت به [[موسی]] {{ع}} در چند امر خلاصه شده است:

==== [[وزارت]] ====

[[وزیر]] کسی است که بار سنگین مسئولیتی که [[امیر]] دارد بر دوش می‌کشد و متصدی انجام آن می‌شود و این [[مقام]] نه تنها در [[حدیث منزلت]]، بلکه در [[روایات]] دیگری هم در کتب [[عامه]] برای [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} وارد شده است<ref>التفسیر الکبیر، ج۱، ص۲۶ ذیل آیه: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ}}؛ طبقات ابن سعد، ج۳، ص۲۳.</ref>.<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۰.</ref>

==== [[اخوّت]] و [[برادری]] ====

چون برادری هارون با موسی {{ع}} نَسَبی بود، این منزلت را [[رسول خدا]] {{صل}} برای امیرالمؤمنین {{ع}} به [[عقد اخوّت]] محقّق کرد و روایات خاصّه و عامّه در مورد مؤاخاه (یعنی اخوّت و برادری) بسیار است<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۴؛ سنن الترمذی، ج۵، ص۳۰۰، رقم ۳۸۰۴؛ اسد الغابه، ج۴، ص۲۹؛ البدایة و النهایة، ج۷، ص۳۷۱؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۱۲؛ فتح الباری، ج۷، ص۲۱۱؛ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۲۶۳؛ کنز العمال، ج۱۳، ص۱۴۰؛ تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲، ص۱۸ و ۵۳ و ۶۱؛ ینابیع المودّة، ج۲، ص۳۹۲ و مصادر دیگر.</ref>.<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۰.</ref>

==== [[پشتیبانی]] (شدّت [[ازر]]) ====

در [[احادیث]] وارد شده است که رسول خدا {{صل}} از [[خداوند]] خواست که پشت او را به امیرالمؤمنین {{ع}} محکم گرداند، و خداوند [[دعای پیامبر]] {{صل}} را [[مستجاب]] فرمود<ref>الدر المنثور ذیل تفسیر آیه ۳۱ سوره طه، ج۴، ص۲۹۵؛ التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۲۶ ذیل آیه: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ...}}؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۳۰ و ۴۸۲؛ ینابیع المودّة، ج۱، ص۲۵۸؛ ج۲، ص۱۵۳. در مناقب احمد بن حنبل، والریاض النضره، ج۲، ص۱۶۳ از اسماء بنت عمیس نقل کرد که گفت: {{متن حدیث|سمعت رسول الله {{صل}} یقول: اللهمّ إنّی أقول کما قال أخی موسی، اللهمّ اجعل لی وزیرا من أهلی أخی علیّا اشدد به أزری وأشرکه فی أمری...}} چنان‌که در تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲، ص۵۲، و مناقب علی بن ابی طالب {{ع}} ابن مردویه، ص۲۷۶ و بسیاری از مصادر عامه هم این حدیث را نقل نمودند و ما به جهت خوف طولانی شدن، بیش از این ذکر نمی‌کنیم.</ref>.

آیا معقول است پس از [[رسول خدا]] {{صل}} کسی که [[ظهیر]] و [[پشتیبان]] و [[یاور]] آن [[حضرت]] بوده است کنار گذاشته شود و دیگرانی که هیچ تأثیری در تثبیت و [[رشد]] [[اسلام]] نداشته‌اند [[جانشین پیامبر]] {{صل}} شوند؟<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۰.</ref>

==== [[اصلاح]] امر ====

همان‌طوری که [[هارون]] [[مصلح]] [[قوم موسی]] {{ع}} و [[جانشین]] او در [[اصلاح امت]] بود، همچنین این [[مقام]] و [[منزلت]] در [[امت]] رسول خدا {{صل}}، برای [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} است.<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۱.</ref>

==== شرکت در امر ====

همچنان که هارون [[شریک]] کار [[هدایت]] و [[رهبری]] [[موسی]] {{ع}} بود، این مقام به مقتضای این [[حدیث]] - به جز در مقام [[نبوّت]] - بر امیرالمؤمنین {{ع}} ثابت می‌شود.

از جمله [[شئون]] حضرت خاتم {{صل}} این است که نسبت به [[مؤمنین]] از خود آنان سزاواتر است، پس امیرالمؤمنین علی {{ع}} نیز در این [[شأن]] با [[پیامبر]] {{صل}} شریک است.<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۱.</ref>

==== [[خلافت]] ====

همچنان که هارون [[خلیفه]] [[حضرت موسی]] {{ع}} بود، به مقتضای این حدیث [[خلافت بلافصل]] امیرالمؤمنین {{ع}} ثابت می‌شود، بنا بر این، [[وزارت]] رسول خدا {{صل}}، محکم شدن پشت او، شرکت در امر آن حضرت، [[اخوّت]] با آن حضرت، اصلاح امر در [[امّت]]، و [[خلافت]] و [[جانشینی]] آن [[حضرت]] با امیرالمؤمنین علی {{ع}} است.<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۱.</ref>

==== وجه [[استدلال]] به [[حدیث منزلت]] ====

استدلال به این [[حدیث متواتر]] بر [[امامت امیرالمؤمنین]] {{ع}} به وجوهی تقریر شده است:

۱. آنکه ظاهر [[منزلت]] به حسب عرف و اطلاق، عموم منزلت است، به خصوص هر گاه بعضی از منازل آن استثناء شود که در این صورت در عموم بقیه افرادِ مستثنی منه صریح می‌شود. مثلاً اگر کسی بگوید که فلان کس به منزله من است مگر آنکه [[بخیل]] است. همه این چنین می‌فهمند که فلان کس در غیر از صفت [[جود]]، در تمام صفات دیگر مثل اوست. پس این [[حدیث]] دلالت می‌کند بر این که تمام شئونی که در [[حضرت هارون]] نسبت به [[حضرت موسی]] {{ع}} بود - غیر از [[نبوّت]] - باید در [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} باشد. و از جمله آن [[شئون]] خلافت بر [[امّت]] بود چنان که فرمود: «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی» و هر گاه حضرت موسی {{ع}} غایب می‌شد، [[هارون]] [[خلیفه]] او بود، پس باید [[حضرت امیرالمؤمنین]] {{ع}} هم، چنین باشد و این غیر از [[نبوت]] و [[پیامبری]] است که استثناء شده است.

۲. از جمله منازل هارون آن بود که او از تمام [[امت]] حضرت موسی {{ع}} [[افضل]] بود، پس باید که امیرالمؤمنین {{ع}} نیز از تمام [[امت پیامبر]] {{صل}}، افضل باشد و [[تفضیل]] [[مفضول]] عقلاً [[قبیح]] است<ref>ابن ابی الحدید معتزلی که در مقدمه شرحش بر نهج البلاغه می‌گوید: {{عربی|الحمدللّه الذی قدّم المفضول علی الفاضل}} خودش به قبح و فساد این سخنش در موضع دیگر از شرحش شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۱۶۶ - ۱۷۵ اقرار نموده، چنانکه بسیاری از علمای دیگر عامه به فساد این سخن اعتراف نمودند.</ref>.

۳. از [[احادیث]] متواتره و منابع معتبره معلوم است که [[رسول خدا]] {{صل}} این سخن را تنها در جریان [[جنگ تبوک]] نفرمود، بلکه در موارد مختلف و [[مقامات]] متعدد بازگو نمود<ref>قال ابن شهر آشوب فی مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۲۵۱، {{عربی|قول النّبی {{صل}} یوم بیعه العشیره ویوم اُحُد ویوم تبوک وغیرها: {{متن حدیث|يَا عَلِيُّ أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى‌}}.</ref> که این خود دلیل بر عمومیت مفهوم آن است. اگر مطلب، [[منزلت]] مخصوصی بود، در وقایع متباین و مختلف نمی‌فرمودند، مثلاً در [[روز]] [[سدّ]] الابواب که [[پیامبر]] {{صل}} دستور داد همه درهایی که به [[مسجد النبی]] {{صل}} گشوده می‌شد، بسته شود و فقط درب [[خانه]] [[حضرت امیرالمؤمنین]] {{ع}} باز بماند، این جمله را تکرار فرمود<ref>مناقب ابن المغازلی، ص۲۲۵؛ تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۱۴۰؛ مناقب خوارزمی، ص۱۰۹؛ کتاب سلیم بن قیس، ج۲، ص۸۸۰؛ بشارة المصطفی، ج۲، ص۲۳۰؛ بحار الانوار، ج۲۵، ص۲۲۳؛ ج۳۳، ص۲۰.</ref>، و در هنگام [[نامگذاری امام حسن]] و [[امام حسین]] و [[حضرت]] [[محسن]] {{عم}} که آنان را به نام [[اولاد]] [[هارون]] ([[شبر]] و [[شبیر]] و مبشّر) نامید<ref>غایة المرام، ص۱۲۷، حدیث ۵؛ ص۱۴۲، حدیث ۴۹ و ۵۰ از خاصه.</ref>، و در [[غزوه تبوک]] و باقی گذاردن حضرت امیرالمؤمنین {{ع}} به عنوان [[جانشین]] در [[مدینه]] که مورد بحث ما است<ref>المناقب ابن المغازلی، ص۲۳۷؛ المناقب الخوارزمی، ص۹۶؛ الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۹۷؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱۸، ص۲۴؛ المعیار والموازنه، ص۲۱۹؛ بحارالانوار، ج۳۳، ص۱۷۵؛ ج۴۲، ص۱۵۶؛ الغدیر، ج۲، ص۱۰۷. و مصادر بسیار زیادی که عامه و خاصّه نقل کرده‌اند، فلاحظ.</ref>، و در [[روز غدیر]] نیز این مطلب را تکرار فرمود. همچنین در {{عربی|یوم المؤاخات اوّل}} در روزی که [[عقد برادری]] در [[مکّه]] میان یارانش بست، [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} را در این [[پیمان]]، [[برادر]] خودش [[انتخاب]] کرد و همین جمله را تکرار فرمود<ref>کنزالعمّال، ج۵، ص۴۰، حدیث ۹۱۸ و ۹۱۹؛ ج۶، ص۳۹۰، حدیث ۵۹۷۲؛ و لاحظ المراجعات: مراجعه ۳۲. در کتاب غایة المرام، ص۱۱۲ - ۱۱۴، حدیث ۴۳ از ابن مغازلی از عامه و نیز حدیث ۴۴ و ۴۶ و ۴۷ از احمد بن حنبل از عامه و حدیث ۵۴ از خوارزمی حدیث اخوت را نقل کرده است.</ref>. و نیز در {{عربی|یوم المؤاخات دوّم}} در [[عقد برادری]] میان [[مهاجران]] و [[انصار]]، [[پیامبر]] {{صل}} [[حدیث منزلت]] را بار دیگر بیان فرمود<ref>الثقات، الحافظ أبوحاتم، ج۱، ص۱۴۱؛ تفسیر القمی، ج۲، ص۱۰۹؛ امالی الصدوق، ص۳۲۴، مجلس ۵۲.</ref> و موارد دیگر<ref>حدیث منزلت در معراج رسول خدا {{صل}}، حدیث منزلت در وقت رحلت رسول خدا {{صل}} در حضور انبیاء، حدیث منزلت در دعای رسول خدا {{صل}} و گفتار او به ابوسفیان، و در وقت گفتار دشمن و در وقت فرستادن خالد چنانکه در غایة المرام، ص۱۳۵ حدیث ۳۷ نقل نموده است. فلاحظ أیضاً کتاب سلیم بن قیس، ج۲، ص۵۷۰؛ الغارات، ص۶۱؛ امالی الصدوق، ص۴۰۷.</ref>. پس معلوم می‌شود که همه منازل مراد است به خصوص [[منزلت]] [[خلافت]].

از [[رسول خدا]] {{صل}} نقل شده که فرمودند:

در میان بنی اسرائیل امری عظیم‌تر از قضیه [[گوساله سامری]] حادث نشد، پس باید که در این [[امت]] نیز مثل آن واقع شود، و در این امت امری که شبیه به آن باشد به غیر آن نبود که دست از [[متابعت]] [[خلیفه پیامبر]] {{صل}} برداشتند و او را [[ضعیف]] گردانیدند و [[منافقان]] بر او غالب شدند، و لذا خود [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} پیش از [[بیعت]] جبری و غیر اختیاری (در حالی که ریسمان در گردن مبارکش بود<ref>بحار الانوار، ج۲۸، ص۲۷۶.</ref> رو به [[قبر]] [[رسول خدا]] {{صل}}نموده و فریاد بر آورد و همان جملاتی را که جناب [[هارون]] به [[حضرت موسی]] {{ع}} گفته بود را بیان فرمود: {{متن قرآن|ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَكَادُوا يَقْتُلُونَنِي فَلَا تُشْمِتْ بِيَ الْأَعْدَاءَ}}<ref>«و چون موسی به نزد قومش خشمگین اندوهناک بازگشت گفت: در نبودن من از من بد جانشینی کردید؛ آیا از فرمان پروردگارتان پیش افتادید؟! (این بگفت) و الواح را فرو افکند و سر برادرش را گرفت، به سوی خود می‌کشید. (برادرش) گفت: ای فرزند مادرم! این قوم مرا ناتوان شمردند و نزدیک بود مرا بکشند پس دشمنان را به سرزنش من برنیانگیز و مرا با گروه ستمبارگان مگمار!» سوره اعراف، آیه ۱۵۰.</ref> سپس آنها دست آن [[حضرت]] را گرفتند روی دست ابی بکر گذاشتند در حالی که دست خود را کشید، و گفتند: بیعت کرد، بیعت کرد<ref>الاحتجاج، ج۱، ص۸۴؛ بحارالانوار، ج۲۸، ص۳۵۷.</ref>!.

۵. جماعتی از [[مخالفان]] نقل کرده‌اند که [[وصایت]] و [[خلافت]] حضرت موسی {{ع}} به [[اولاد]] هارون منتقل شد، در نتیجه از جمله منازل هارون نسبت به [[موسی]] {{ع}} آن است که اولاد هارون [[خلیفه]] و اوصیای او بودند، پس به مقتضای [[حدیث منزلت]]، باید [[امام حسن]] و [[امام حسین]] {{ع}} که به اتّفاق خاصّه و عامّه مسمّی به نام‌های پسرهای [[هارون]] شدند<ref>الغیبه النعمانی، ص۷۵، حدیث ۹؛ أمالی الصدوق، ص۱۹۲، مجلس ۳۵؛ علل الشرایع، ج۱، ص۱۳۸، باب ۱۱۵، حدیث ۶.</ref>، خلیفه‌های [[رسول الله]] {{صل}} باشند، پس [[پدر]] ایشان نیز باید [[خلیفه]] آن [[حضرت]] باشد به مقتضای [[اجماع مرکب]]<ref>{{عربی|أقول: الاجماع المرکّب: فهو عباره عن الاستناد إلی رأی مجموع العلماء المختلفین علی قولین أو أکثر فی نفی قول الآخر لم یقل به أحد منهم. و هنا یفرض أنّ کلاً من القولین قائله ینفی القول الآخر بقطع النظر عن قوله، فالاجماع حینئذ یکون حجّه فی نفی ذلک القول الآخر علی جمیع المسالک فی حجیه الاجماع؛ لأنّه ملاکا کالاجماع البسیط}}؛ حاصلش این است که: اجماع مرکب یعنی اظهار قول و نظریّه‌ای سوّم در مسأله‌ای که علمای اسلام در آن مسئله دو دسته شده‌اند و هر دسته نظریه‌ای را اختیار کرده‌اند که لازمه آن نفی نظریه سوّم است. در نتیجه تمامی علمای اسلام با این نظریه سوّم مخالفند و بر خلاف آن اجماع مرکب از دو طائفه دارند. مثلاً امت متفق‌اند که امام بعد از رسول خدا {{صل}} یا امیرالمؤمنین علی {{ع}} است و یا عباس و یا ابوبکر. و هیچ کس غیر از این سه کس امام نیست پس اجماع واقع شده بر نفی امامت از غیر این سه کس.</ref>.

۶. در خصوص [[غزوه تبوک]] [[رسول خدا]] {{صل}}، [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} را بر [[مردم مدینه]] به عنوان [[جانشین]] و خلیفه خود [[منصوب]] کرد و پس از آن خبری در مورد [[عزل]] آن حضرت به ما نرسیده است. پس باید این [[خلافت]] استمرار داشته باشد که بعد از آن حضرت نیز خلیفه باشد.

اگر اشکال شود: این [[منزلت]] و خلافت در ماجرای [[تبوک]] دائمی نیست بلکه مقطعی و فصلی است، و تنها مربوط به زمانی است که [[پیامبر]] {{صل}} برای [[جنگ تبوک]] در [[مدینه]] حاضر نبودند.

در پاسخ می‌گوئیم: اگر چه بیان این مطلب، در مقطع خاصّی بوده ولی خود مطلب کلّیت دارد و به [[شهادت]] [[روایات]] دیگری که ذکر شد و اختصاص به [[زمان]] و مقطع خاصی نداشت، مسئله [[منزلت]] را اعلام نموده است، و جملات این [[حدیث]] در دفعات متعدده و مراکز مختلفه - در [[غزوه تبوک]] و غیر آن - از زبان [[رسول خدا]] {{صل}} شنیده شده است.