مروان بن محمد الجعدی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[مروان بن محمد بن مروان بن حکم بن ابی‌العاص بن امیه قریشی اموی]]، ابوعبدالملک، آخرین [[خلیفه]] [[بنی‌امیه]] بود. بعد از [[مرگ یزید]] سوم با او برای [[خلافت]] [[بیعت]] شد. سپس به دِمَشق آمد و ابراهیم بن [[ولید]] را برکنار کرده کارش در نیمه صفر ۱۲۷ / تشرین اول ۷۴۴ سامان گرفت. مربی وی [[جعد بن درهم]] بود و به [[مروان]] جَعدی معروف شد<ref>مترجم: جَعد بن درهم مانوی مذهب بود و مروان را نیز به مذهب مانوی درآورد. او در شمار زندیقان قرارداشت؛ ابن‌ندیم، الفهرست، ص۴۰۱.</ref>. وی [[صبور]] بود و به آرامی به [[جنگ]] با [[شورشیان]] می‌پرداخت<ref>مترجم: او به دلیل پایداری در نبرد به حمار یا حمارالجزیرة معروف شد. این لقب برگرفته از ضرب‌المثل {{عربی|فلانا صبر من الحمار في الحروب}} است؛ ر. ک: قمی، شیخ عباس، تتمة المنتهی، ص۱۴۰.</ref>.<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت امویان (کتاب)|دولت امویان]] ص ۲۱۶.</ref>.

== آشنایی اجمالی ==

== اوضاع [[سیاسی]] در دوران مروان ==

از عواملی که فضا را برای [[قیام]] بر حکومت [[مروان]] دوم آماده کرد، انتقال پایتخت، [[منازعات]] قبایلی و درگیری میان خاندان اموی برای رسیدن به قدرت بود. در [[حقیقت]] وقتی کار مروان سامان گرفت و حکومت او در [[سرزمین شام]] مستحکم شد، پایتختش را به حرّان انتقال داد. این کار طبیعی بود؛ زیرا مروان در آنجا و در زیر [[سیطره]] قیسی‌ها پرورش یافته بود. این مسئله به دور شدن یمنی‌ها از او و پیوستن‌شان به [[دعوت]] عباسیان منجر شد<ref>مسعودی، مروج الذهب... ، ج۳، ص۳۴۵.</ref>. انتقال پایتخت از دِمَشق به حرّان، برای همه [[مردم]] [[شام]] بد بود. آنان دریافتند که [[برتری]] مرکزیت دِمَشق و فراوانی خیراتی که از این راه نصیب‌شان می‌شد، آسیب دیده است؛ لذا [[انتقام‌جویی]] سراسر سرزمین شام را فرا گرفت.

=== شورش ساکنان [[حمص]] ===

=== شورش مردم [[غوطه]] ===

=== شورش فِلَسطینی‌ها ===

=== [[ناآرامی‌ها]] در [[عراق]] ===

* '''حرکت [[خوارج]]''': هنگامی که سرزمین شام، [[پرچم]] [[عصیان]] در برابر حکومت مروان دوم برافراشت، طبیعی بود که حرکت‌ها در عراق خطرناک‌تر باشد، به‌ویژه که آن [[سرزمین]] از زمانی که [[شام]] [[مرکز حکومت]] شد - در برابر [[حکومت اموی]] - متشنج‌تر بود. عراق به مرکز [[شیعه]] و خوارج بودن [[شهرت]] داشت و [[تعصب]] منطقه‌ای در میان [[مردم]] آن [[حاکم]] بود که این بیانگر [[هویت]] عراقی آنان می‌شد؛ تعصب پرشور افراطی آنان در برابر [[گرایش]] شامی، حدّومرز نداشت. [[اختلاف]] میان [[بنی‌امیه]] فرصتی بود تا خوارج بر حکومت اموی بشورند و ضربه خردکننده‌ای به مروان دوم وارد کنند تا [[حکومتی]] را که از دست او فریاد می‌کشیدند و خواستار [[رهایی]] از آن بودند، پایان یابد. در این دوران ویژگی حرکت ایشان فراگیر بودن آن بود. پیشتر نشان [[سپاه]] ایشان کمی افراد آن بود؛ اما اکنون همراه با عده بسیاری از توده‌ها می‌جنگیدند<ref>به نظر می‌رسد که جنبش خوارج بعد از نود سال عملکرد عقیدتی و انقلابی، به لحاظ تعداد، فزونی یافتند وطبقات مختلفی به آنها پیوستند. از این‌رو فقط منحصر به مؤمنانی که همچون گذشته در ایمان خارجی خود صادق بودند، نمی‌شد. آنان به حرکتی سیاسی، فراتر از حرکتی دینی تبدیل شدند. آغوش صفوف ایشان برای هرکس اعم از صادق یا غیر صادق که به ایشان روی می‌آورد حتی اگر با اصول آنها سازگاری نداشت، اما با آنها در دشمنی با بنی‌امیه مشارکت داشت، باز بود ر. ک: ولهوزن، الخوارج و الشیعه، ص۱۰۱ - ۱۰۲؛ عیسی، النزاع بین افراد البیت الاموی... ، ص۱۹۷.</ref>. حرکت‌های آنان بعد از کشته شدن [[خلیفه]]، [[ولید]] دوم در سال ۱۲۶ / ۷۴۴ افزایش یافت. محل این حرکت‌ها [[عراق]] و [[جزیرة العرب]] بود. تا آنجا که ایشان وارد [[کوفه]] شدند و بر [[بصره]] و حضْرَمَوْت [[تسلط]] یافتند. [[مروان]] با آنان درگیر شد و در چندین [[جنگ]]، ایشان را در منطقه کَفْرتُوثا - از شهرهای ماردین -، [[عین التمر]]، جیرفت و وادی القُرای، در شمال [[شام]] [[شکست]] داده بر آنان [[پیروز]] شد و ایشان را از عراق راند و قدرتش را از نو در [[حجاز]] و [[یمن]] [[گسترش داد]]<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۷، ص۳۴۵ - ۳۴۸، ۳۵۰ - ۳۵۱، ۳۹۴ - ۳۹۹ و ۴۶۲ - ۶۴۳؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۸۱؛ ولهوزن، الخوارج و الشیعه.</ref>.

* '''حرکت‌های [[علویان]]''' آخرین حرکت [[شیعه]] را در برابر [[بنی امیه]]، [[عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفر]]<ref>او نواده جعفر بن ابی‌طالب، برادر علی {{ع}} است، و به این دلیل از اهل بیت {{عم}} به حساب نمی‌آید.</ref> [[رهبری]] کرد. [[شیعیان کوفه]] به او پیوسته برای [[خلافت]]، با او [[بیعت]] کردند. او در [[محرم]] ۱۲۷ / تشرین اوّل ۷۴۴ برای جنگ با [[شامیان]] در حِیرَه [[قیام]] کرد<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۰۲ - ۳۰۳.</ref>. اما هنگامی که جنگ درگرفت، [[شیعیان]] او را رها کرده از جنگ فرار کردند و جز [[قبیله ربیعه]] و [[زیدیه]] کسی او را [[یاری]] نداد. او ناچار شد به [[کوفه]] بازگردد. اموی‌ها او را تعقیب کردند، در شاهراه‌های [[شهر]] [[مبارزه]] [[سختی]] میان دو طرف درگرفت و سرانجام [[سپاه اموی]] بر اوضاع مسلط شود. [[استاندار]] [[اموی]] به [[عبدالله بن معاویه]] [[امان]] و اجازه عقب‌نشینی داد.

=== جنبش‌های اموی داخلی ===

* '''حرکت [[عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز]]''': به نظر می‌رسد که [[هرج]] و مرجی که [[خاندان اموی]] به آن دچار شد، باعث [[آزمندی]] افراد آن گردید و هر کدام از آنان خود را در این مسئله صاحب [[حق]] پنداشت. عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز استاندار [[عراق]] و مرکز آن، کوفه، بود. احتمالاً او گرایش‌های [[استقلال]] طلبانه داشت. بعد از [[چیرگی]] او بر [[عبدالله بن معاویه]]، نیرو و [[قدرت]] یافت و برایش آشکار شد که می‌تواند در برابر [[حکومت]] [[شکست]]. او در حرکتش، به [[قبایل یمنی]] از ساکنان [[شام]] - که در کوفه و حِیرَه مقیم بودند و [[اطاعت]] شامی‌ها از قیسی‌ها را خوش نداشتند - تکیه داشت<ref>ولهوزن، تاریخ الدولة العربیه، ص۳۷۱ - ۳۷۲.</ref>. [[مروان]] دوم در آغاز کار به این خیزش توجه جدی نکرد؛ [[عبدالله بن عمر]] و کارش را وانهاد. او بر این [[باور]] بود که عبدالله خطر بزرگی نیست، اما هنگامی که برایش آشکار شد چشم‌داشت‌های [[استاندار]] سابق [[عراق]] به مرز خطر نزدیک شده، نیرو و توانش فزونی یافته و قصد توسعه‌طلبانه دارد، به مقابله با او برخاست و سپاهی متشکل از [[مردم]] [[شام]] به [[فرماندهی]] [[نصر بن سعید حرشی]]، از مردان مشهور قیسی، به سوی او اعزام کرد؛ وی با او درگیر شد. بین دو [[سپاه]] برخوردهایی صورت گرفت که به [[منازعات]] خفیف نزدیک‌تر بود و به هیچ نتیجه سرنوشت‌سازی نینجامید. دو گروه به همین شکل باقی بودند تا اینکه مشکل خطرناک‌تری پدیدار شد: [[خوارج]] از نو در صحنه رخدادهای عراق [[ظهور]] کردند و مروان دوم به مقابله با ایشان مشغول شد و مسئله عبدالله بن عمر را رها کرد<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۲۸۸.</ref>.

* '''حرکت [[سلیمان بن هشام بن عبدالملک]]''': سلیمان حرکتش را در [[مخالفت]] با مروان دوم زمانی آغاز کرد که [[ابراهیم بن ولید]] او را در رأس [[نیروی نظامی]] برای جلوگیری از پیش‌روی مروان دوم به عین الجَرّ اعزام کرد؛ اما سلیمان در این [[جنگ]] [[شکست]] خورد و پس از [[تسلیم]]، مروان سلیمان را همراه برخی سران [[بنی‌امیه]] به حرّان منتقل کرد<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۷، ص۳۱۵. مترجم: مروان پس از استقرار خلافتش، به ابراهیم و سلیمان امان داد و آنان ضمن بیعت با مروان در شمار لشکریان وی برای مبارزه با قیام‌کنندگان بر مروان بودند.</ref>. شاید می‌خواست با این کار [[وحدت]] صفوف [[امویان]] را به مردم شام نشان دهد؛ اما [[دشمنی]] چنان شدید بود که [[تظاهر]] به التیام آن، سودی نداشت؛ زیرا هنگامی که [[شورش]] بر [[ضد]] [[حکومت]] مروان در عراق آغاز شد و او مردم را به [[همراهی]] خود فراخواند، سلیمان نیز در شمار لشکریانی بود که با [[مروان]] حرکت کرد و هنگامی که به رَقَّه رسید، از [[خلیفه]] خواست چند روزی در آنجا بماند تا پس از نیرومند شدن به او بپیوندد؛ خلیفه نیز با درخواست سلیمان موافقت کرد<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۷، ص۳۲۳ - ۳۲۴.</ref>.

[[عصیان]] [[سلیمان بن هشام]]، [[پیوستن]] گروه‌هایی از [[مردم]] [[شام]] به او و ایجاد [[ناآرامی]] در برخی شهرهای شام، اشاره‌های روشنی است که [[وحدت]] [[امویان]] به عصیان و [[سرکشی]] برضد یکدیگر تبدیل شده بود و نیز بیانگر خطرناک بودن [[منازعه]] مستمر میان افراد آنان است که هیچ چیز جز چشم‌داشت‌های شخصی، آن را توجیه نمی‌کند<ref>عیسی، النزاع بین افراد البیت الاموی... ، ص۱۸۹.</ref>.<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت امویان (کتاب)|دولت امویان]] ص ۲۲۱.</ref>.

== سرانجام مروان دوم ==

[[نصر بن سیار]]، [[کارگزار]] [[مروان]] دوم در خراسان، خطر ابومسلم را برای [[حکومت اموی]] دریافت. نامه‌ای فوری به دِمَشق فرستاد و [[هرج و مرج]] [[حاکم]] بر خراسان و خطر روبه افزایش ابومسلم را شرح داده از [[خلیفه]] کمک خواست<ref>مسعودی، مروج الذهب... ، ج۳، ص۲۳۹ - ۲۴۰.</ref>. مروان در آن هنگام از پاسخ به درخواست استاندارش عاجز بود و جز [[وعده]] دادن و [[نصیحت]] کردن او کاری انجام نداد و این سبب [[چیرگی]] ابومسلم بر همه خراسان شد. نصر نتوانست در برابر او [[پایداری]] نماید و همراه یارانش، یعنی عرب‌های فراری از خراسان به [[نیشابور]] رفت<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۱۰ - ۳۱۱.</ref>.

== [[حدیث]]، در [[خدمت]] [[امویان]] ==

در واقع، بسیاری از کسان که در این دوره با [[علوم اسلامی]] آشنایی داشتند، به خدمت [[آل مروان]] درآمدند. در برابر، کسانی که گرایش‌های [[شیعی]] داشتند و بیشتر در شمار [[عالمان]] [[عراق]] بودند، با [[بنی‌امیه]] به [[ستیز]] برخاستند. نتیجه جریان نخست، شکل‌گیری [[مذهب]] [[اهل حدیث]] و ثمره جریان دوم، [[مذهب تشیع]] بود. از میان موافقان و همراهان بنی‌امیه، [[محمّد]] بن مسلم بن شهاب زُهْری (م ۱۲۴) را باید نام برد که به خدمت بنی‌امیه درآمد. در زمانی که او در رکاب یکی از [[حاکمان اموی]]، نزدِ [[ابوحازم]] یکی از آخرین [[صحابه پیامبر]] {{صل}} رفت، ابوحازم با کنایه به او گفت: زمانی [[بنی‌اسرائیل]] راه صواب می‌پیمودند و امرا نیاز به [[علما]] داشتند... اما زمانی که اراذل مردم علم را فرا گرفتند... با رفتن آنها نزد امرا، آنان از علما [[بی‌نیاز]] شدند. [[زهری]] که نزدیک سلیمان فرزند [[عبدالملک]] ایستاده بود، گفت: نکند مقصود تو من هستم! ابوحازم پاسخ داد: همین که شنیدی!<ref>ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ج۲، ص۱۰۸، ۱۰۹.</ref>

زهری، بیشتر عمر خود را در [[مقام]] [[فتوا]] دهنده، در کنار [[هشام بن عبدالملک]] بود و [[هشام]] نیز در مقابل این [[خدمت]] [[زهری]]، وام‌های سنگین او را پرداخت<ref>ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۰۹؛ ابن حبان بستی، المجروحین، ج۱، ص۴۰؛ ابن العماد حنبلی، شذرات الذهب، ج۲، ص۱۶۲.</ref> و فرزندانش را برای [[تأدیب]] نزد وی فرستاد. پیش از او نیز برادرانش و همچنین [[عبدالملک]] بدو [[کمک مالی]] کرده بودند<ref>ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۰۹.</ref>. [[خواهر]] زُهْری به [[مردم]] می‌گفت: [[حدیث]] برادرم، زهری، را نپذیرید؛ زیرا او [[دین]] خود را به [[دنیا]] فروخته و برای [[بنی‌امیه]] کار می‌کند<ref>بلاذری، أنساب الأشراف (پاورقی)، ج۱، ص۲۶.</ref>. بعدها کسانی که [[اسلام اموی]] را پذیرا شدند، از زهری [[ستایش]] فراوانی کردند. ابن‌تیمیّه گوید: زهری هفتاد سال [[اسلام]] را [[حفظ]] کرد<ref>ابن العماد حنبلی، شذرات الذهب، ج۱، ص۱۶۳.</ref> بود. قبل از او نیز کسان زیادی به خدمت بنی‌امیه و [[حدیث‌سازی]] برای آنها درآمدند، از آن جمله باید از [[سمرة بن جندب]] و [[ابوهریره]]، دو [[صحابی پیامبر]] {{صل}} که در خدمت [[آل امیه]] درآمدند، نام برد<ref>ر. ک: فضل بن شاذان (منسوب)، الایضاح، ص۲۱۰؛ شرف الدین، ابوهریرة، ص۴۲ - ۴۵.</ref>. به هر روی، زهری از وابستگان به هشام و سایر [[امویان]] بود<ref>در این باره و آگاهی‌های دیگر درباره زهری ر. ک: ابوزرعة الدمشقی، تاریخ الدمشقی، ج۲، ص۵۳۸؛ مجله تراثنا، ش۲۳، ص۹ - ۲۷.</ref> و همراه دیگر [[عالمان]] این دوره در نشر [[عقاید انحرافی]] می‌کوشید. درباره زهری و [[عوانة بن حکم]] گفته‌اند آنان «[[عثمانی]] الهوی» بودند و بر [[مذهب]] [[جبرگرایی]] تکیه خاصی می‌کردند<ref>مصطفی شاکر، التاریخ العربی و المؤرخون، ج۱، ص۱۷۳.</ref>. جالب است که ابن‌حبان می‌گوید: من از طریق زهری هیچ [[حدیثی]] در [[مناقب]] علی {{ع}} در حفظ ندارم<ref>ابن حبان بستی، المجروحین، ج۱، ص۲۵۸.</ref>.

از دیگر محدثانی که در خدمت [[آل مروان]] بودند، [[ابراهیم نخعی]] [[روایت]] است که: {{عربی|کان ابراهیم یأتی الامراء و یسألهم الجوائز}}. او نزد امرا می‌رفت و درخواست [[هدیه]] می‌کرد. دیگری درباره‌اش نوشته است: او خود نیز هدایایی تقدیم امرا می‌کرد!<ref>ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۷۲.</ref> ابوزناد [[فقیه]] [[مدینه]] نیز از [[محدثان]] و حافظانی است که با [[هشام بن عبدالملک]] پیوندهایی داشت<ref>ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۳۵.</ref>. [[مغیرة بن مقسم]] از دیگر حفاظ [[عثمانی]] است که به [[مقام]] امیرالمؤمنین علی {{ع}} [[تندی]] می‌ورزید<ref>ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۴۳.</ref>.

از دیگر علمای وابسته به [[امویان]]، [[ابوبرده]] فرزند [[ابوموسی اشعری]]، است که پس از مردن شُرَیح، [[قاضی کوفه]]، به [[منصب قضاوت]] رسید<ref>ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۹۵.</ref>. از [[وظایف]] عمده این‌گونه حافظان [[حدیث]]، [[تحکیم]] موقعیت [[قریش]] در میان [[عرب‌ها]] و نیز ساختن احادیثی بود در توجیه تبعیضی که امویان در [[برتری]] عرب‌ها بر عجم‌ها روا می‌داشتند. [[حدیثی]] چون {{متن حدیث|قَدِّمُوا قُرَيْشاً وَ لَا تَقَدَّمُوهَا}}<ref>خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۶۱.</ref>، در ادامه سیاستی بود که سلیمان بن عبدالملک [[اعمال]] می‌کرد و دستور می‌داد تا هر کس به قریش [[ناسزا]] گفته شلّاق بزنند<ref>زمخشری، الفائق فی غریب الحدیث، ج۱، ص۱۳۵.</ref>. یکی از کارهای [[عالمان]] دربار [[اموی]]، [[تکذیب]] [[احادیث]] عالمان [[عراق]] و جاعل حدیث معرفی کردن آنان بود<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۶، ص۳۴۲.</ref>. این کار احتمالاً بدین دلیل صورت می‌گرفت که معمولاً احادیث امیرالمؤمنین علی {{ع}} در عراق پراکنده بود و این برای [[بنی‌امیه]] خوشایند نبود.

در برابر عالمانی که در [[حجاز]] یا [[شام]] و حتی در عراق به [[خدمت]] امویان در می‌آمدند، [[توده]] علمای [[کوفی]]، اعم از کسانی که [[شیعه]] [[خالص]] بوده و یا [[متشیع]] بودند، به هیچ روی میانه‌ای با امویان نداشته و در برابر، برای [[حفظ]] احادیث درست تلاش‌هایی از خود نشان می‌دادند. نمونه آن، حفظ احادیثی است که در [[فضیلت اهل بیت]] {{عم}} بوده و بیشتر [[راویان]] عراقی آنها را حفظ کرده‌اند. گفتنی است عراقیان نوعاً بر [[مذهب]] [[عثمانی]] نبودند و به [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} و [[اهل بیت]] [[رسول خدا]] {{صل}} علاقه داشتند. با این حال نمی‌توان آنان را شیعه دانست، گرچه در اصطلاح قدیم بدین افراد شیعه گفته می‌شد. به هر روی، در میان این عالمان بودند کسان فراوانی که با [[امویان]] سر [[سازش]] نداشته و در شورش‌هایی که برپا می‌شد، شرکت می‌کردند. شرکت عده فراوانی از [[عالمان]] [[عراق]] در [[قیام]] [[ابن اشعث]] و نیز [[قیام زید بن علی]]، نشانگر قوت چنین موضعی در میان علمای عراق است.<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت امویان (کتاب)|دولت امویان]] ص ۲۲۴.</ref>.